Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Elmi-texniki tərəqqi bir çox təzadlar yaratmışdır ki, bunlar da təbiətdə ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olmuşdur. Belə bir əsaslı fikir formalaşmışdır ki, ətraf mühitdə baş verən deformasiyalar məhz həmin tərəqqinin məntiqi nəticəsidir.
XX əsrin ortalarında az miqdar qazların konsentrasiyasının artım tendensiyası özünü xüsusilə kəskin göstərirdi. İndi parnik effektində onların rolu heç bir şübhə doğurmur.
Parnik effekti – günəşin istilik enerjisinin xeyli hissəsinin yer üzərində tutulmasıdır.
Parnik effekti anlayışı əvvəlcə fizikada qeyd olunmuşdur. O hələ 1863-cü ildə Tindal tərəfindən istifadə edilmişdir. Az sonra, yəni 1896-cı ildə Arrenius göstərmişdir ki, atmosferin cüzi hissəsini – 0,03%-ni təşkil edən karbon qazı onun temperaturunu 5–60 °C artırır və əgər həmin maddə olmasaydı temperatur yəqin ki, bir o qədər az olardı. 1938-ci ildə ilk dəfə Kallender karbon qazının antropogen tullanmasının iqlimə mümkün təsiri ehtimalını əsaslandırılmışdır.
XX əsrin 70-ci illərində sübut edilmişdir ki, digər qazlar karbon qazından daha kiçik miqdarlarda, hiss olunan parnik effektlər verirlər. Bu illərdə aparılan eksperimentlər təsdiq etmişdir ki, karbon qazının iki dəfə artırılması nəticəsində qlobal iqlimin 2–40 °C, şimal yarımkürənin qütb oblastında isə 6–80 °C çox istiləşməsi mümkündür. Az miqdar qazların, ilk öncə karbonun, azot oksidlərinin əsas mənbəyi qazıntı yanacağının, biotanın yanmasıdır. Metanın ayrılması kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, həm də təbii metan filtrlərinin pozulması nəticəsində baş verir.
Hazırkı vaxta qədər parnik effektinin stereotipi və onun qlobal iqlimə təsiri artıq qərarlaşmışdır və bu vəziyyət özünü aşağıdakı hallarda göstərir:
1. Parnik qazlarının, xüsusilə də karbon qazının atmosferə atılması ardıcıl olub artmaqda davam edir. Sonuncunun mənbəyi – kömürün və digər karbon tərkibli yanacaqların, neftin, qazın və onların törəmə məhsullarının ilk öncə, benzinin yanmasıdır. Parnik effektini artıran digər qazların – metanın, azot oksidlərinin, halogen – karbohidrogenlərin tullantısı böyük sürətlə artmaqda davam edir. Bəzi rəylərə görə, son illərə 15–20% parnik effekti düşür. Təkcə 1988-ci ildə tropik meşənin məhv edilməsi nətəcəsində atmosferə 5,5 milyard ton karbon atılmışdır. Əgər bu artım tendensiyası gələcəkdə də davam edərsə, o halda 2010-cu ildən sonra atmosferə hər il orta hesabla 10 milyard ton karbon atılacağı közlənilir.
2. Atmosferə tullantılar nəticəsində Yer kürəsində orta illik temperatur artmış və artmaqda davam edir bəzi rəylərə görə, 1890-cı illərdə dünya üzrə bu göstərici bütünlüklə 14,50 °C, 1980-ci ildə isə — 15,20 °C olmuşdur. Əlbəttə, 90-cı illərdə temperaturun 0,70 °C artması çox da böyük göstərici deyildir, lakin təhlükə temperaturun artma tendensiyasıdır. Proqnozlara görə, 2030–2050-ci illərdə Yer kürəsində orta illik temperatur indikinə nisbətən 1,4–4,50 °C çox ola bilər, yəni Yer üzərində son iki milyon ilə nisbətən istiliyin artacağı gözlənilir. Güman edilir ki XXI əsrin I yarısında istiləşmə sürəti keçmiş əsrlə müqayisədə 5–10 dəfə artacaqdır.
3. İstiləşmənin müxtəlif ölkənin əhalisi və iqtisadiyyatı üçün pis və yaxşı tərəfləri ola bilər. Qlobal miqyasda proqnozlaşdırılan həddən artıq dəyişilmə çətinliklərlə və yaxud da yeni şəraitə kifayət qədər tez adaptasiya olunmağın mümkünsüzlüyü ilə üzləşməyə məcburdur. Məsələn, elə ola bilər ki, okeanın səviyyəsi XXI əsrin ortalarında 0,5–1 metr, sonlarına yaxın isə 2 metr qalxsın və nəticədə qurunun çox böyük bir hissəsi su altında qalsın. Bu halda çox yəqin ki, meteoroloji fəlakətlərin sayı sürəylə artacaqdır. Bütün bunlar isə öz təsirini biotaya göstərməyə bilməz: ola bilər ki, flora və faunanın növ müxtəlifliyi kəskin azalsın, meşəsizləşmənin sahələri artsın, ən təhlükəlisi odur ki, bu halda ekosistemin dağılması dönməz xarakter alsın.
Bu gün iqlimin qlobal dəyişilməsi prinsipləri aşağıdakılara əsaslanır:
1. Antropogen tullantıların güclü artması prosesi davam edir.
2. Son yüz ildə havanın yerüstü temperaturunun qlobal miqyasda 0,3–0,60 °C artması müşahidə edilir.
3. İstiləşmənin ölçüləri modelləşmə əsasında alınan proqnozlara tam uyğun gəlir, lakin o da iqlimin təbii şərtləndirilən dəyişilməsi göstəricilərinə adekvat göstəricilərə malikdir.
4. Parnik effektin birmənalı güclənməsinin 10 ildən tez müşahidə olunması az ehtimal olunan haldır.
Ümumiyyətlə, iqlimin qlobal tədqiqi sahəsində olan müasir situasiyanı mütəxəssislər olduqca ziddiyyətli hesab edirlər.
İqlimin dəyişilməsi insanların nə zamansa rast gəldikləri ətraf mühitin ən mürəkkəb problemidir. İstiləşmənin təsirinin və iqlimin dəyişilməsinin qiymətləndirilməsi olduqca çətin və mürəkkəb məsələdir. Bununla belə, iqlimin dəyişəlməsinin səbəb və nəticələrini tam dərk etmək hələlik mümkün olmamışdır və bir çox mütəxəssislər hesab edirlər ki, iqlimi formalaşdıran proseslər buzlaqlar dövründəkindən az fərqlənirlər və keçmişi xarakterizə edən göstəricilərdən proqnozlaşdırmada istifadə etmək olar.
Düzdür, yerin iqliminin atmosferin tərkib xassəsinin qısa müddətli dəyişilməsinə kifayət qədər tez və nəzərə çarpan münasibət bildirir. Belə ki, vulakan püskürmələri zamanı atmosferə külli miqdarda yanar kül və çirkləndirici maddələr atılır. Məsələn, Subava adasında (İndoneziya) Tambora vulkanının 1915-ci ildə püskürməsi nəticəsində qaz və kül atmosferin yuxarı qatlarında qalın örtük əmələ gətirərək günəş işığını ekranlaşdırmışdır. Nəticədə şimal yarımkürəsinin hər yerində soyuqlar düşmüş, qar iyunun ortalarına qədər yerdə qalmış, avqustda isə şaxtalar əmələ gəlmişdir. Bu vaxt İngiltərədə yay olmamış, ölkə məhsulsuz qalmışdır.
Neft buruqlarında neft saxlanan yerlərdə və neft emalı zavodlarında baş verən yanğınlar və XX əsrin axırları, XXI əsrin əvvəllərində dünyanın bəzi yerlərində gedən müharibələr atmosferə böyük ölçüdə qazların, külün və müxtəlif çirkləndirici maddələrin atılmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, Fars körfəzində gedən müharibədə hər gün 3 milyon bareldən artıq neft və 70 milyon kub kilometr qaz məhv edilirdi və bunun nəticəsində atmosferə 40 min ton kükürd 2-oksid, 3 min ton azot oksid, 500 min ton karbon 2-oksidi atılırdı.
Əgər mineral yanacaqların yandırılmasının indiki tempi azaldılmasa, o zaman parnik effektinin təbii istiləşməsinə karbon 2 oksidin cə əlavə olunması ehtimalı artacaq, bu isə sonrakı minillikdə dəhşətli və misli olmayan nəticələr verə bilər.
Mənbə
- The Earth Radiation Budget Experiment (ERBE) 2005-12-02 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elmi texniki tereqqi bir cox tezadlar yaratmisdir ki bunlar da tebietde ekoloji tarazligin pozulmasina sebeb olmusdur Bele bir esasli fikir formalasmisdir ki etraf muhitde bas veren deformasiyalar mehz hemin tereqqinin mentiqi neticesidir XX esrin ortalarinda az miqdar qazlarin konsentrasiyasinin artim tendensiyasi ozunu xususile keskin gosterirdi Indi parnik effektinde onlarin rolu hec bir subhe dogurmur Parnik effekti gunesin istilik enerjisinin xeyli hissesinin yer uzerinde tutulmasidir Parnik effekti anlayisi evvelce fizikada qeyd olunmusdur O hele 1863 cu ilde Tindal terefinden istifade edilmisdir Az sonra yeni 1896 ci ilde Arrenius gostermisdir ki atmosferin cuzi hissesini 0 03 ni teskil eden karbon qazi onun temperaturunu 5 60 C artirir ve eger hemin madde olmasaydi temperatur yeqin ki bir o qeder az olardi 1938 ci ilde ilk defe Kallender karbon qazinin antropogen tullanmasinin iqlime mumkun tesiri ehtimalini esaslandirilmisdir XX esrin 70 ci illerinde subut edilmisdir ki diger qazlar karbon qazindan daha kicik miqdarlarda hiss olunan parnik effektler verirler Bu illerde aparilan eksperimentler tesdiq etmisdir ki karbon qazinin iki defe artirilmasi neticesinde qlobal iqlimin 2 40 C simal yarimkurenin qutb oblastinda ise 6 80 C cox istilesmesi mumkundur Az miqdar qazlarin ilk once karbonun azot oksidlerinin esas menbeyi qazinti yanacaginin biotanin yanmasidir Metanin ayrilmasi kend teserrufati fealiyyeti hem de tebii metan filtrlerinin pozulmasi neticesinde bas verir Hazirki vaxta qeder parnik effektinin stereotipi ve onun qlobal iqlime tesiri artiq qerarlasmisdir ve bu veziyyet ozunu asagidaki hallarda gosterir 1 Parnik qazlarinin xususile de karbon qazinin atmosfere atilmasi ardicil olub artmaqda davam edir Sonuncunun menbeyi komurun ve diger karbon terkibli yanacaqlarin neftin qazin ve onlarin toreme mehsullarinin ilk once benzinin yanmasidir Parnik effektini artiran diger qazlarin metanin azot oksidlerinin halogen karbohidrogenlerin tullantisi boyuk suretle artmaqda davam edir Bezi reylere gore son illere 15 20 parnik effekti dusur Tekce 1988 ci ilde tropik mesenin mehv edilmesi netecesinde atmosfere 5 5 milyard ton karbon atilmisdir Eger bu artim tendensiyasi gelecekde de davam ederse o halda 2010 cu ilden sonra atmosfere her il orta hesabla 10 milyard ton karbon atilacagi kozlenilir 2 Atmosfere tullantilar neticesinde Yer kuresinde orta illik temperatur artmis ve artmaqda davam edir bezi reylere gore 1890 ci illerde dunya uzre bu gosterici butunlukle 14 50 C 1980 ci ilde ise 15 20 C olmusdur Elbette 90 ci illerde temperaturun 0 70 C artmasi cox da boyuk gosterici deyildir lakin tehluke temperaturun artma tendensiyasidir Proqnozlara gore 2030 2050 ci illerde Yer kuresinde orta illik temperatur indikine nisbeten 1 4 4 50 C cox ola biler yeni Yer uzerinde son iki milyon ile nisbeten istiliyin artacagi gozlenilir Guman edilir ki XXI esrin I yarisinda istilesme sureti kecmis esrle muqayisede 5 10 defe artacaqdir 3 Istilesmenin muxtelif olkenin ehalisi ve iqtisadiyyati ucun pis ve yaxsi terefleri ola biler Qlobal miqyasda proqnozlasdirilan hedden artiq deyisilme cetinliklerle ve yaxud da yeni seraite kifayet qeder tez adaptasiya olunmagin mumkunsuzluyu ile uzlesmeye mecburdur Meselen ele ola biler ki okeanin seviyyesi XXI esrin ortalarinda 0 5 1 metr sonlarina yaxin ise 2 metr qalxsin ve neticede qurunun cox boyuk bir hissesi su altinda qalsin Bu halda cox yeqin ki meteoroloji felaketlerin sayi sureyle artacaqdir Butun bunlar ise oz tesirini biotaya gostermeye bilmez ola biler ki flora ve faunanin nov muxtelifliyi keskin azalsin mesesizlesmenin saheleri artsin en tehlukelisi odur ki bu halda ekosistemin dagilmasi donmez xarakter alsin Bu gun iqlimin qlobal deyisilmesi prinsipleri asagidakilara esaslanir 1 Antropogen tullantilarin guclu artmasi prosesi davam edir 2 Son yuz ilde havanin yerustu temperaturunun qlobal miqyasda 0 3 0 60 C artmasi musahide edilir 3 Istilesmenin olculeri modellesme esasinda alinan proqnozlara tam uygun gelir lakin o da iqlimin tebii sertlendirilen deyisilmesi gostericilerine adekvat gostericilere malikdir 4 Parnik effektin birmenali guclenmesinin 10 ilden tez musahide olunmasi az ehtimal olunan haldir Umumiyyetle iqlimin qlobal tedqiqi sahesinde olan muasir situasiyani mutexessisler olduqca ziddiyyetli hesab edirler Iqlimin deyisilmesi insanlarin ne zamansa rast geldikleri etraf muhitin en murekkeb problemidir Istilesmenin tesirinin ve iqlimin deyisilmesinin qiymetlendirilmesi olduqca cetin ve murekkeb meseledir Bununla bele iqlimin deyiselmesinin sebeb ve neticelerini tam derk etmek helelik mumkun olmamisdir ve bir cox mutexessisler hesab edirler ki iqlimi formalasdiran prosesler buzlaqlar dovrundekinden az ferqlenirler ve kecmisi xarakterize eden gostericilerden proqnozlasdirmada istifade etmek olar Duzdur yerin iqliminin atmosferin terkib xassesinin qisa muddetli deyisilmesine kifayet qeder tez ve nezere carpan munasibet bildirir Bele ki vulakan puskurmeleri zamani atmosfere kulli miqdarda yanar kul ve cirklendirici maddeler atilir Meselen Subava adasinda Indoneziya Tambora vulkaninin 1915 ci ilde puskurmesi neticesinde qaz ve kul atmosferin yuxari qatlarinda qalin ortuk emele getirerek gunes isigini ekranlasdirmisdir Neticede simal yarimkuresinin her yerinde soyuqlar dusmus qar iyunun ortalarina qeder yerde qalmis avqustda ise saxtalar emele gelmisdir Bu vaxt Ingilterede yay olmamis olke mehsulsuz qalmisdir Neft buruqlarinda neft saxlanan yerlerde ve neft emali zavodlarinda bas veren yanginlar ve XX esrin axirlari XXI esrin evvellerinde dunyanin bezi yerlerinde geden muharibeler atmosfere boyuk olcude qazlarin kulun ve muxtelif cirklendirici maddelerin atilmasina sebeb olmusdur Meselen Fars korfezinde geden muharibede her gun 3 milyon barelden artiq neft ve 70 milyon kub kilometr qaz mehv edilirdi ve bunun neticesinde atmosfere 40 min ton kukurd 2 oksid 3 min ton azot oksid 500 min ton karbon 2 oksidi atilirdi Eger mineral yanacaqlarin yandirilmasinin indiki tempi azaldilmasa o zaman parnik effektinin tebii istilesmesine karbon 2 oksidin ce elave olunmasi ehtimali artacaq bu ise sonraki minillikde dehsetli ve misli olmayan neticeler vere biler MenbeThe Earth Radiation Budget Experiment ERBE 2005 12 02 at the Wayback Machine