Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İli çayı (qaz. Іле, uyğ. Или, çin. 伊犁河) — Çay başlanğıcını Çin ərazisindən götürərək (Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun İli-Qazax Muxtar dairəsi) Qazaxıstanın Almatı vilayəti ərazisindən keçərək Balxaş gölünə tökülür. Vilayətin və ölkənin iri çaylarındandır.
| İle çayı | |
|---|---|
| qaz. Іле, uyğ. Или, çin. 伊犁河 | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənsəbi | Balxaş |
| • Yüksəkliyi | 340 m |
| Uzunluğu | 1439 km |
| Su sərfi | 480 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 140000 km² |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Coğrafiyası
Çay başlanğıcını Çində Tyan-Şan dağlarından 3 540 m yüksəklikdən götürür. İlenin uzunluğu 1439 km təşkil edir. Bunun 815 km (56,6%) Qazaxıstan ərazisindən axır. Ölkənin iri çaylarından hesab edilir. Çay qərbə istiqamətlənərək Balxaş gölünə tökülür. Çay gölün hidrologiyasına böyük təsir göstərir. Belə ki, gölə İle çayının töküldüyü hissə şirin sulu olduğu halda qərb hissənin suyu şordur. İlenin axdığı dərənin yaxınlığında Çin ərazisində hündürlüyü 6350 m olan dağ vardır.
Deltası
Çay Balxaş gölünə töküldüyü yerdə iri delta əmələ gətirir. Deltada çay kiçik qollara ayrılır. Qollar arasında ən irisi Janatasdır. Deltada Kuyqan yaşayış məntəqəsi yerləşitşir. Balxaş gölü kimi delata düzənlik ərazisindədir.
Qolları
İlenin nisbətən iri qolları: Qurtı, Qaskelen, Talğar, Türgen, Şelek, Şarın, Qorğas, Qaş, Kyunes, Köksu, Aqiaz, Muzart, Bayanköl. Çay və bulaqların böyük əksəriyyəti Cunqar Alatausundan başlanğıcını götürür.
Yaşayış məntəqələri
Sahillərində Baqanas, Qapşağay, Qulca, Qukyore, Tamukun, Salakun, Dadou, Kalatuox, Kuolakun, Aşağı Tekes, Tuobi Erkun, Yuxarı Tekes və Dubin kimi yaşayış məntəqələri vardır.
Tarixi
Çay XX əsrin əvvələrinə qədər Çinə gedən karvanlar üçün əhəmiyyətli yol hesab edilirdi. Səhra və quru çöllərin ortası ilə axan çay insanlar üçün böyük əhəmiyyətə malik olmusdur və bu gündə aktuallığını itirmir. Hazırda isə çay ətrafına gələnlərin böyük əhsəriyyəti turistərdir ki, onlarda İledən Balxaşa təşkil oluna turistik maşrutlar üzrə tərəkət edirlər. Cənub hissədən İleyə Çarım çayı tölülür. Çarım özünün kanyonu ilə məşhurdur. Çarımın İle töküldüyü yerdən bir qədər aralıda məşhur Oxuyan barxan və çay üzərində yerləşən Qapşağay səddi yerləşir. İlenin çay sahilində Altın-Emel milli parkı vardır. Parkda Qulan və Prjevalski atı yayılmışdır. Mahmud Kaşğari 1072–74-cü illərdə yazdığı Divani Lüğət əl-Türk əsərində çay haqqında məlumat verərək onun türk məşəlli olmasını bildirmişdir
İle çayında 1729-cu ildə kazaxlarla cunqarlarla döyüş baş vermişdir.
İqtisadi əhəmiyyəti
Çayın əsasən dərin dərələrlə axması onun suyunun əkinçiliyinə cəlb olunmasına imkan vermir. Çayın suyundan istifadə etmək məqsədi ilə 1965–1970-ci illərdə İle şəhəri yaxınlığında, Almatı Taldıqorğan avtomagistralı boyunca Qapşağay SES inşa edilmişdir (Almatıda 70 km aralıda). Burada Qapşağay şəhərçiyi salınır. 2004-cü ildə Qapşağay SES yaxınlığında Köçəri filmi çəkilmişdir.
Hazırda Çin ərazisində İle çayından Tarim çökəkliyinin qərbinə su kanalının tikintisi planlaşdırılır].
İstinadlar
- Mahmud Kashgari, Dīwānu l-Luġat al-Turk (En: Compendium of the languages of the Turks). Vol I, p124. 1072–1074
- Adil Arup, Ili atalghusi heqqide (Etymology of Ili), Journal of Ili Darya, in Uyghur, 2007
- "İkinnci Aral (Çin Qazaxıstanı səhraya çevirir)". 2021-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-09.
Mənbə
- İlinin balıqlar aləmi
- İli düzənliyi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ili cayi qaz Ile uyg Ili cin 伊犁河 Cay baslangicini Cin erazisinden goturerek Sintszyan Uygur Muxtar Rayonunun Ili Qazax Muxtar dairesi Qazaxistanin Almati vilayeti erazisinden kecerek Balxas golune tokulur Vilayetin ve olkenin iri caylarindandir Ile cayiqaz Ile uyg Ili cin 伊犁河Olkeler CXR QazaxistanMensebi Balxas Yuksekliyi 340 mUzunlugu 1439 kmSu serfi 480 m sHovzesinin sahesi 140000 km menbeyi mensebiIli cayi Qazaxistannin fiziki xeritesinde 43 00 00 sm e 82 00 00 s u 46 00 00 sm e 90 00 00 s u Vikianbarda elaqeli mediafayllarCografiyasiCay baslangicini Cinde Tyan San daglarindan 3 540 m yukseklikden goturur Ilenin uzunlugu 1439 km teskil edir Bunun 815 km 56 6 Qazaxistan erazisinden axir Olkenin iri caylarindan hesab edilir Cay qerbe istiqametlenerek Balxas golune tokulur Cay golun hidrologiyasina boyuk tesir gosterir Bele ki gole Ile cayinin tokulduyu hisse sirin sulu oldugu halda qerb hissenin suyu sordur Ilenin axdigi derenin yaxinliginda Cin erazisinde hundurluyu 6350 m olan dag vardir DeltasiCay Balxas golune tokulduyu yerde iri delta emele getirir Deltada cay kicik qollara ayrilir Qollar arasinda en irisi Janatasdir Deltada Kuyqan yasayis menteqesi yerlesitsir Balxas golu kimi delata duzenlik erazisindedir QollariIlenin nisbeten iri qollari Qurti Qaskelen Talgar Turgen Selek Sarin Qorgas Qas Kyunes Koksu Aqiaz Muzart Bayankol Cay ve bulaqlarin boyuk ekseriyyeti Cunqar Alatausundan baslangicini goturur Yasayis menteqeleriSahillerinde Baqanas Qapsagay Qulca Qukyore Tamukun Salakun Dadou Kalatuox Kuolakun Asagi Tekes Tuobi Erkun Yuxari Tekes ve Dubin kimi yasayis menteqeleri vardir TarixiCay XX esrin evvelerine qeder Cine geden karvanlar ucun ehemiyyetli yol hesab edilirdi Sehra ve quru collerin ortasi ile axan cay insanlar ucun boyuk ehemiyyete malik olmusdur ve bu gunde aktualligini itirmir Hazirda ise cay etrafina gelenlerin boyuk ehseriyyeti turisterdir ki onlarda Ileden Balxasa teskil oluna turistik masrutlar uzre tereket edirler Cenub hisseden Ileye Carim cayi tolulur Carim ozunun kanyonu ile meshurdur Carimin Ile tokulduyu yerden bir qeder aralida meshur Oxuyan barxan ve cay uzerinde yerlesen Qapsagay seddi yerlesir Ilenin cay sahilinde Altin Emel milli parki vardir Parkda Qulan ve Prjevalski ati yayilmisdir Mahmud Kasgari 1072 74 cu illerde yazdigi Divani Luget el Turk eserinde cay haqqinda melumat vererek onun turk meselli olmasini bildirmisdir Ile cayinda 1729 cu ilde kazaxlarla cunqarlarla doyus bas vermisdir Iqtisadi ehemiyyetiCayin esasen derin derelerle axmasi onun suyunun ekinciliyine celb olunmasina imkan vermir Cayin suyundan istifade etmek meqsedi ile 1965 1970 ci illerde Ile seheri yaxinliginda Almati Taldiqorgan avtomagistrali boyunca Qapsagay SES insa edilmisdir Almatida 70 km aralida Burada Qapsagay seherciyi salinir 2004 cu ilde Qapsagay SES yaxinliginda Koceri filmi cekilmisdir Hazirda Cin erazisinde Ile cayindan Tarim cokekliyinin qerbine su kanalinin tikintisi planlasdirilir IstinadlarMahmud Kashgari Diwanu l Luġat al Turk En Compendium of the languages of the Turks Vol I p124 1072 1074 Adil Arup Ili atalghusi heqqide Etymology of Ili Journal of Ili Darya in Uyghur 2007 Ikinnci Aral Cin Qazaxistani sehraya cevirir 2021 08 04 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 09 MenbeIlinin baliqlar alemi Ili duzenliyi