Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qida və ya qida məhsulları — orqanizmin xaricdən qəbul etdiyi üzvi və qeyri-üzvi maddələr yığımı. Qidalar çox sadə kimyəvi maddələrdən mürəkkəb üzvi birləşmələrə qədər geniş miqyasda çeşidlilik göstərir.
İnsanın hər gün yeyib-içdiyi qidalar çox müxtəlifdir. Onlar orqanizmi lazımi qədər zülallar, yağlar, karbohidratlar, mineral maddələr, və adi su ilə təmin etməlidir..
Üzvi maddələr
Zülallar
Ən çox zülal toyuq yumurtasının ağındadır. Lakin pendir və kəsmik də, xalis zülaldan ibarətdir. Zülal ətdə və balıqda da çoxdur. Bir parça xəmir götürüb, onu suda yuyun,əlinizdə rezinə oxşayan yapışqanlı bir şey qalacaq. Bu zülaldır. Alimlər zülalı (yun. πρώτειος sözündən) adlandırmışlar. Bu da "birinci yeri tutan" deməkdir. Zülallar orqanizmdə aşağıdakı fəaliyyətləri tənzimləyir:
- Böyümə və yenilənmə
- Orqanizm hissələrinin yaradılması
- Enerji istehsalı
- Hormon istehsalı
- Oksigenin qanda daşınması
Yağlar
Yağlar müxtəlif olur: kərə yağı, mal piyi və s. Maye halında olan bitki yağları da var, məsələn, zeytun yağı, pambıq yağı, günəbaxan yağı, badam yağı. Yağlar orqanizm üçün həm əsas həm də ehtiyat enerji mənbələridir. Karbon, oksigen və hidrogendən əmələ gəlib karbohidratlar ilə oxşardır, lakin karbohidratlardan daha az oksigen molekuluna sahibdir. Suda həll olmur.
Karbohidratlar
Qidanın digər tərkib hissəsi də karbohidratlardır. Bu tanıdığınız nişasta və şəkərdir. Sıyıqda, çörəkdə, kartofda, meyvə və giləmeyvələrdə, tərəvəzdə çoxlu karbohidratlar orqanizmdə parçalanaraq, karbon qazına və suya çevrilir. Onlar parçalanarkən, insanın orqan və əzələləri işi üçün lazım olan enerji alınır. 5. Karbohidratlar, onların quruluşu,xassələri,təbiətdə yayılması və əhəmiyyəti. Bitki və heyvan orqanizmlərində olan üzvi birləşmələrdən bir qrupu da karbohidratlardır. Bunlara sulu karbonlar və ya qlüsidlər də deyilir. Karbohidratlar heyvanlarda az (quru maddənin 2%-i qədər), bitkilərdə isə çox (quru maddənin 80%-i qədər) olur. Karbohidratlar əsas üç elementdən: karbon, oksigen və hidrogen-dən ibarətdir. Bu elementlər molekullarda 1:2:1 nisbətində, yəni hər bir karbon atomu iki hidrogen və bir oksigen atomu ( ) CH2O ilə birləşir. Bu formuladan belə güman etmək olar ki, hər karbon atomuna bir su molekulu uyğun gəlir. Odur ki, triozalar C3H6O3 və ya C3(H2O)3, tetrozalar C4H8O4 yaxud C4(H2O)4 şəklində də yazıla bilər. Ona görə də bu qrup birləşmələrə sulu karbonlar adı verilimişdir. Bu ad isə tam düzgün deyil. Çünki başqa üzvi birləşmələr də vardır ki, onların molekul tərkibləri yuxarıda göstərilən qaydaya uyğun gəlir, amma karbohidrat deyildir. Bunlara misal sirkə turşusunu (CH3COOH), süd turşusunu (CH3CHOHCOOH) və s.-ni göstərmək olar. Ancaq sulu karbon adı elmdə çoxdan işlədildiyindən ondan hazırda da istifadə edilir. Karbohidratların tərkibindəki karbon atomlarının sayının axırına "oza" şəkilçisi əlavə etməklə onların adı düzəldilir. Məsələn, maddənin tərkibində iki karbon atomu olduqda "bioza", üçdə trioza, dörddə tetroza, beşdə pentoza, altıda heksoza, çox sayda isə polioza adlanır. 6O(─C─)OC│H H─C─OH│H─C─OH│CH2OH D-Eritroza OC│H H─C─OH│H─C─OH│CH2OPO3H2 Eritroza −4--fosfat OC│H HO─C─H│H─C─OH│CH2OH D-Treoza Karbohidratlar təbiətdə ən çox yayılmış üzvi birləşmələrdir. Bunların mürəkkəb formalarına daha çox rast gəlinir. Yalnız sellüloza təbiətdə olan bütün üzvi maddələrin yarıdan çoxunu təşkil edir. Mürəkkəb karbohidratlar (sellüloza, nişasta, qlikogen, inulin, pentozanlar və s.) monosaxaridlərin bioloji polimerləridir. Karbohidratlar mühüm bioloji vəzifə daşıyır. Belə ki, onlar vacib energetik material, ehtiyat qida maddəsi, sementləşdirici maddə sayılır. Bütün canlılar əsasən bunların oksidləşməsindən alınan enerji hesabına fəaliyyət göstərir. Bu birləşmələr bitkilərdə istinad toxuması, insan və heyvanlarda müdafiə, habelə antikoaqulyant, antifriz və sürtkü materialı funksyasını yerinə yetirir. Zəhərli maddələri zərərsizləşdirir. Nuklein turşularının, aromatik amin turşularının biosintezində, hüceyrələrin bir-birilə və xarici mühitlə əlaqəsinin yaranmasında, qan qruplarının spesifikliyində iştirak edir. Karbohidratlar tərkiblərinə görə 3 qrupa: monosaxaridlərə, oliqosaxaridlərə və polisaxaridlərə bölünür.
Vitaminlər
Vitaminlər tərəvəz, meyvə, süd və başqa məhsullarda olur. Onlar orqanizm hüceyrələrinin normal işini təmin edir. Vitaminlər iki yerə bölünür:
- yağda həll olan vitaminlər (A, D, E, K)
- suda həll olan vitaminlər. (B, C)
| Vitamin Adı | Vəzifəsi | Mənbəyi |
|---|---|---|
| Vitamin A | Gözlərin normal funksiyaları və sağlam dəri üçün vacibdir. | Yumurta, süd, ərik, kök, ispanaq və yeralması |
| Vitaminlər B1-B12 | orqanizmin normal funksiyaları və enerji istehsalı üçün vacibdir. Qırmızı qan hüceyrələrinin yaradılmasında da aktiv iştirak edir. | Bütün dənli bitkilər, paxlalı bitkilər, balıq və dəniz yosunları, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, süd və qatıq. |
| Vitamin C | Əzələlər və diş ətləri üçün faydalıdır. | Sitrus bitkiləri, pomidor, gül kələm, kələm və çiyələk |
| Vitamin D | Dişlər və sümüklər üçün vacibdir. | Balıq, yumurta sarısı, süd və digər gündəlik məhsullar. |
| Vitamin E | Ağciyərləri qoruyur və qırmızı qan hüceyrələrinin yaranmasına kömək edir. | Bütün dənli bitkilər, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, yumurta sarısı, ləpəli bitkilər. |
| Vitamin K | K vitamini qanın laxtalanmasına səbəb olan proteinlərin normal səviyyələrdə qalmasını tənzimləyir. | Yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, süd və süd məhsulları, donuz əti. |
Qeyri Üzvi Maddələr
Minerallar və duzlar
Mineral maddələr bədəndəki bütün orqanlarda, toxumalarda, mayelərdə var. Bədənin heç bir orqanı, heç bir hüceyrəsi natrium, kalsium, fosfor və başqa mineral olmadan yaşaya bilməz. Adətən, onlar, duzların, zülalların və həmçinin başqa mürəkkəb birləşmələrin tərkibinə daxildir.
Su
İnsan orqanizmi üçün gündə azı 2 litr su lazımdır. Axı bədənimizin 3/2 hissəsini su təşkil edir. Su orqanizmin əsas fəaliyyəti üçün lazımdır. Əgər insan 3–4 gün ərzində su içməsə, bədəndəki suyun ehtiyatı azalar və o məhv olar. Bitkilər digər üzvi və qeyri üzvi maddələri su vasitəsilə təmin edir. Suyun belə əhəmiyyətli olması onun çox yüksək səth gərginliyinə sahib olması ilə izah olunur. Kapillyarlar vasitəsilə suyun bitkilərdə yuxarı qalxmasının əsas səbəbi budur.
İstinadlar
Ədəbiyyat
- Фрейденберг О. Семантика еды: литургия // Фрейденберг О. М. Поэтика сюжета и жанра М., 1997, с. 53–67
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qida ve ya qida mehsullari orqanizmin xaricden qebul etdiyi uzvi ve qeyri uzvi maddeler yigimi Qidalar cox sade kimyevi maddelerden murekkeb uzvi birlesmelere qeder genis miqyasda cesidlilik gosterir Joachim Beuckelaer 1560 1565 Insanin her gun yeyib icdiyi qidalar cox muxtelifdir Onlar orqanizmi lazimi qeder zulallar yaglar karbohidratlar mineral maddeler ve adi su ile temin etmelidir Uzvi maddelerZulallar En cox zulal toyuq yumurtasinin agindadir Lakin pendir ve kesmik de xalis zulaldan ibaretdir Zulal etde ve baliqda da coxdur Bir parca xemir goturub onu suda yuyun elinizde rezine oxsayan yapisqanli bir sey qalacaq Bu zulaldir Alimler zulali yun prwteios sozunden adlandirmislar Bu da birinci yeri tutan demekdir Zulallar orqanizmde asagidaki fealiyyetleri tenzimleyir Boyume ve yenilenme Orqanizm hisselerinin yaradilmasi Enerji istehsali Hormon istehsali Oksigenin qanda dasinmasiYaglar Yaglar muxtelif olur kere yagi mal piyi ve s Maye halinda olan bitki yaglari da var meselen zeytun yagi pambiq yagi gunebaxan yagi badam yagi Yaglar orqanizm ucun hem esas hem de ehtiyat enerji menbeleridir Karbon oksigen ve hidrogenden emele gelib karbohidratlar ile oxsardir lakin karbohidratlardan daha az oksigen molekuluna sahibdir Suda hell olmur Karbohidratlar Qidanin diger terkib hissesi de karbohidratlardir Bu tanidiginiz nisasta ve sekerdir Siyiqda corekde kartofda meyve ve gilemeyvelerde terevezde coxlu karbohidratlar orqanizmde parcalanaraq karbon qazina ve suya cevrilir Onlar parcalanarken insanin orqan ve ezeleleri isi ucun lazim olan enerji alinir 5 Karbohidratlar onlarin qurulusu xasseleri tebietde yayilmasi ve ehemiyyeti Bitki ve heyvan orqanizmlerinde olan uzvi birlesmelerden bir qrupu da karbohidratlardir Bunlara sulu karbonlar ve ya qlusidler de deyilir Karbohidratlar heyvanlarda az quru maddenin 2 i qeder bitkilerde ise cox quru maddenin 80 i qeder olur Karbohidratlar esas uc elementden karbon oksigen ve hidrogen den ibaretdir Bu elementler molekullarda 1 2 1 nisbetinde yeni her bir karbon atomu iki hidrogen ve bir oksigen atomu CH2O ile birlesir Bu formuladan bele guman etmek olar ki her karbon atomuna bir su molekulu uygun gelir Odur ki triozalar C3H6O3 ve ya C3 H2O 3 tetrozalar C4H8O4 yaxud C4 H2O 4 seklinde de yazila biler Ona gore de bu qrup birlesmelere sulu karbonlar adi verilimisdir Bu ad ise tam duzgun deyil Cunki basqa uzvi birlesmeler de vardir ki onlarin molekul terkibleri yuxarida gosterilen qaydaya uygun gelir amma karbohidrat deyildir Bunlara misal sirke tursusunu CH3COOH sud tursusunu CH3CHOHCOOH ve s ni gostermek olar Ancaq sulu karbon adi elmde coxdan isledildiyinden ondan hazirda da istifade edilir Karbohidratlarin terkibindeki karbon atomlarinin sayinin axirina oza sekilcisi elave etmekle onlarin adi duzeldilir Meselen maddenin terkibinde iki karbon atomu olduqda bioza ucde trioza dordde tetroza besde pentoza altida heksoza cox sayda ise polioza adlanir 6O C OC H H C OH H C OH CH2OH D Eritroza OC H H C OH H C OH CH2OPO3H2 Eritroza 4 fosfat OC H HO C H H C OH CH2OH D Treoza Karbohidratlar tebietde en cox yayilmis uzvi birlesmelerdir Bunlarin murekkeb formalarina daha cox rast gelinir Yalniz selluloza tebietde olan butun uzvi maddelerin yaridan coxunu teskil edir Murekkeb karbohidratlar selluloza nisasta qlikogen inulin pentozanlar ve s monosaxaridlerin bioloji polimerleridir Karbohidratlar muhum bioloji vezife dasiyir Bele ki onlar vacib energetik material ehtiyat qida maddesi sementlesdirici madde sayilir Butun canlilar esasen bunlarin oksidlesmesinden alinan enerji hesabina fealiyyet gosterir Bu birlesmeler bitkilerde istinad toxumasi insan ve heyvanlarda mudafie habele antikoaqulyant antifriz ve surtku materiali funksyasini yerine yetirir Zeherli maddeleri zerersizlesdirir Nuklein tursularinin aromatik amin tursularinin biosintezinde huceyrelerin bir birile ve xarici muhitle elaqesinin yaranmasinda qan qruplarinin spesifikliyinde istirak edir Karbohidratlar terkiblerine gore 3 qrupa monosaxaridlere oliqosaxaridlere ve polisaxaridlere bolunur Vitaminler Vitaminler terevez meyve sud ve basqa mehsullarda olur Onlar orqanizm huceyrelerinin normal isini temin edir Vitaminler iki yere bolunur yagda hell olan vitaminler A D E K suda hell olan vitaminler B C Vitamin Adi Vezifesi MenbeyiVitamin A Gozlerin normal funksiyalari ve saglam deri ucun vacibdir Yumurta sud erik kok ispanaq ve yeralmasiVitaminler B1 B12 orqanizmin normal funksiyalari ve enerji istehsali ucun vacibdir Qirmizi qan huceyrelerinin yaradilmasinda da aktiv istirak edir Butun denli bitkiler paxlali bitkiler baliq ve deniz yosunlari yasil yarpaqli terevezler sud ve qatiq Vitamin C Ezeleler ve dis etleri ucun faydalidir Sitrus bitkileri pomidor gul kelem kelem ve ciyelekVitamin D Disler ve sumukler ucun vacibdir Baliq yumurta sarisi sud ve diger gundelik mehsullar Vitamin E Agciyerleri qoruyur ve qirmizi qan huceyrelerinin yaranmasina komek edir Butun denli bitkiler yasil yarpaqli terevezler yumurta sarisi lepeli bitkiler Vitamin K K vitamini qanin laxtalanmasina sebeb olan proteinlerin normal seviyyelerde qalmasini tenzimleyir Yasil yarpaqli terevezler sud ve sud mehsullari donuz eti Qeyri Uzvi MaddelerMinerallar ve duzlar Mineral maddeler bedendeki butun orqanlarda toxumalarda mayelerde var Bedenin hec bir orqani hec bir huceyresi natrium kalsium fosfor ve basqa mineral olmadan yasaya bilmez Adeten onlar duzlarin zulallarin ve hemcinin basqa murekkeb birlesmelerin terkibine daxildir Su Insan orqanizmi ucun gunde azi 2 litr su lazimdir Axi bedenimizin 3 2 hissesini su teskil edir Su orqanizmin esas fealiyyeti ucun lazimdir Eger insan 3 4 gun erzinde su icmese bedendeki suyun ehtiyati azalar ve o mehv olar Bitkiler diger uzvi ve qeyri uzvi maddeleri su vasitesile temin edir Suyun bele ehemiyyetli olmasi onun cox yuksek seth gerginliyine sahib olmasi ile izah olunur Kapillyarlar vasitesile suyun bitkilerde yuxari qalxmasinin esas sebebi budur IstinadlarBoyuk Sovet EnsiklopediyasiEdebiyyatFrejdenberg O Semantika edy liturgiya Frejdenberg O M Poetika syuzheta i zhanra M 1997 s 53 67