Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Daryarpaq iydə (lat. Elaeagnus angustifolia) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin i̇ydəkimilər fəsiləsinin i̇ydə cinsinə aid bitki növü.
| Daryarpaq iydə | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Daryarpaq iydə | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
45 növ ağac və meyvə kolundan yabanı halda 2 növü yayılmışdır. İydə yabanı halda Şimali Qafqazın şərq rayonlarında, Azərbaycanın Kür və Araz çaylarının kənarlarında geniş sahələr tutur. Bu bitkinin yararlı mədəni sortları Azərbaycanın aran hissələrində olduqca çoxdur.
İydə 3–7 m hündürlükdə olur. Yabanı iydənin hündür və kol halında bitən formaları vardır. Yabanı ağacları balaca tikanlıdır. Yarpaqları uzunsov-oval, yaşıl-gümüşü rəngdədir.
May-iyunda çiçəkləyir. Çiçəkləri ətirli olub, 1-3 ədəd yarpaq qoltuğunda açılır. Dördləçəklidirlər. Ləçəyin xarici hissəsi parlaq gümüşü, iç hissəsi sarıdır. 4 erkəkciyi və bir dişiciyi vardır. Iydənin meyvələri sentyabr-oktyabrda yetişir. Çəyirdəyinin üzərini meyvənin unlu ətliyi bürüyür. Çəyirdəyi uzunsov-oval şəklindədir, ətliyi şirin və azacıq turşumtuldur. Yabanı iydələrin meyvələri dadsız və gər olur. Meyvəsinin qabığı boz sarı, tünd darçını, qırmızı rəngdə olur. Unlu ətliyə yapışmır, yeyiləndə kənar edilir.
Iydənin meyvəsi çox qidalı və uzun müddət saxlanılmağa davamlıdır. Ətliyi meyvəsinin 52%-ni təşkil edir. Tərkibində 40% şəkər, o cümlədən 20% fruktoza, 10% üzvi turşu, rəngləyici maddələr, kalium və fosfor duzları vardır. Yarpaqlarında 350 mq% C vitamini, oduncaq qabığında və çəyirdəyində isə alkaloid vardır. Meyvəsi təzə halda yeyilir, ondan hazırlanmış unu çörəyə, şorbaya və başqa yeməklərə qatırlar. Təzə meyvələrindən spirt alırlar. 100 kq iydədən 13 litr spirt almaq olar.
Qarın xəstəlikləri üçün iydə unundan hazırlanmış horra olduqca xeyirlidir. Iydə həm də balverən bitkidir.
Təbii yayılması
İlk dəfə Azərbaycanda təsvir edilmişdir. Qafqaz endemikidir.Dağıstanda, İranda bitir.
Botaniki təsviri
Çox da iri olmayan ağac və ya koldur. Hündürlüyü 12 m-ə çatan ağac və ya koldur. Qabığı tünd-narıncı, cavan budaqları isə açıq-sarı-narıncı rəngdədir. Zoğları və budaqları tünd-qonur və ya qonur-parlaq qabıqlıdır. Birillik zoğları gümüşü rənglidir. Gövdəsi 3-9 sm uzunluğunda sərt, seyrək tikanlıdır. Yarpaqları sadə uzunsov olub, gümüşü rəngli tükcüklərlə örtülüdür. Yarpağın uzunluğu enindən 2-3 dəfə artıqdır. Çiçəkyanlığının yarpaqları 3 damarcıqlı, sarıdır. Martda çiçəkləyir, meyvəsi avqustda yetişir. Meyvələri xırda olub, uzunluğu 6-8 m, oval və şarşəkillidir. Toxumunun 100 ədədi 166 q olur. Bitki kök zoğları, qələm və toxumla çoxaldılır.
Ekologiyası
İşıqsevəndir, nektarlı və dekorativ bitkidir. Çay vadilərində, qumluqlarda, tək və qruplarla bitir. Torpağın duzlaşmasına dözür.
Azərbaycanda yayılması
Böyük və Kiçik Qafqaz, Samur-Dəvəçi düzənliyi, Kür-Araz ovalığında, Lənkəranda, Xəzər dənizinin qərb hissəsindən daxil olan çayların sahillərində təbii, Abşeron yarımadasında mədəni halda bitir.
İstifadəsi
Yaxşı nektarlı və dekorativ bitkidir. Qumların və dağ yamaclarının bərkidilməsi və yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə edilir.
Sinonimləri
- Elaeagnus angustifolia var. angustifolia angustifolia
- Elaeagnus angustifolia var. caspica Sosn.
- Elaeagnus angustifolia var. iliensis Musch.
- Elaeagnus angustifolia var. orientalis (L.) Kuntze
- Elaeagnus angustifolia subsp. orientalis (L.) Soják
- Elaeagnus angustifolia var. spinosa Kuntze
- Elaeagnus argentea Moench [Illegitimate]
- Elaeagnus caspica (Sosn.) Grossh.
- Elaeagnus dactyliformis Schltdl.
- Elaeagnus erivanensis Fisch. ex Schltdl.
- Elaeagnus hortensis M.Bieb.
- Elaeagnus hortensis subsp. continentalis Servett.
- Elaeagnus hortensis var. igda Servett.
- Elaeagnus hortensis subsp. littoralis Servett.
- Elaeagnus hortensis var. microcarpa Servett.
- Elaeagnus hortensis subsp. moorcroftii (Wall. ex Schltdl.) Servett.
- Elaeagnus hortensis var. orientalis (L.) Loudon
- Elaeagnus hortensis var. songorica Bernh. ex Schltdl.
- Elaeagnus hortensis subsp. songorica (Bernh. ex Schltdl.) Servett.
- Elaeagnus igda (Servett.) Tzvelev
- Elaeagnus iliensis (Musch.) Musch.
- Elaeagnus incana Lam.
- Elaeagnus inermis Mill.
- Elaeagnus litoralis (Servett.) Kozlowsk.
- Elaeagnus longipes var. hortensis (M.Bieb.) Maxim.
- Elaeagnus moorcroftii Wall. ex Schltdl.
- Elaeagnus orientalis L.
- Elaeagnus oxycarpa Schltdl.
- Elaeagnus oxycarpa var. microcarpa (Servett.) Tzvelev
- Elaeagnus songarica var. kozlovskajae Tzvelev
- Elaeagnus songorica (Bernh. ex Schltdl.) Schltdl.
- Elaeagnus spinosa L.
- Elaeagnus tifliensis Vis.
- Elaeagnus tomentosa Moench [Illegitimate]
- Elaeagnus turcomanica Kozlowsk.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 121.
- Ə-C.İ.Əhmədov, N.T.Əliyev. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı (Dərslik). — Bakı, 2009.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Daryarpaq iyde lat Elaeagnus angustifolia bitkiler aleminin gulcicekliler destesinin i ydekimiler fesilesinin i yde cinsine aid bitki novu Daryarpaq iydeElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste GulciceklilerFesile IydekimilerCins IydeNov Daryarpaq iydeBeynelxalq elmi adiElaeagnus angustifolia L 1753Sekil axtarisiITIS 27770NCBI 36777EOL 582727 45 nov agac ve meyve kolundan yabani halda 2 novu yayilmisdir Iyde yabani halda Simali Qafqazin serq rayonlarinda Azerbaycanin Kur ve Araz caylarinin kenarlarinda genis saheler tutur Bu bitkinin yararli medeni sortlari Azerbaycanin aran hisselerinde olduqca coxdur Iyde 3 7 m hundurlukde olur Yabani iydenin hundur ve kol halinda biten formalari vardir Yabani agaclari balaca tikanlidir Yarpaqlari uzunsov oval yasil gumusu rengdedir May iyunda cicekleyir Cicekleri etirli olub 1 3 eded yarpaq qoltugunda acilir Dordleceklidirler Leceyin xarici hissesi parlaq gumusu ic hissesi saridir 4 erkekciyi ve bir disiciyi vardir Iydenin meyveleri sentyabr oktyabrda yetisir Ceyirdeyinin uzerini meyvenin unlu etliyi buruyur Ceyirdeyi uzunsov oval seklindedir etliyi sirin ve azaciq tursumtuldur Yabani iydelerin meyveleri dadsiz ve ger olur Meyvesinin qabigi boz sari tund darcini qirmizi rengde olur Unlu etliye yapismir yeyilende kenar edilir Iydenin meyvesi cox qidali ve uzun muddet saxlanilmaga davamlidir Etliyi meyvesinin 52 ni teskil edir Terkibinde 40 seker o cumleden 20 fruktoza 10 uzvi tursu rengleyici maddeler kalium ve fosfor duzlari vardir Yarpaqlarinda 350 mq C vitamini oduncaq qabiginda ve ceyirdeyinde ise alkaloid vardir Meyvesi teze halda yeyilir ondan hazirlanmis unu coreye sorbaya ve basqa yemeklere qatirlar Teze meyvelerinden spirt alirlar 100 kq iydeden 13 litr spirt almaq olar Qarin xestelikleri ucun iyde unundan hazirlanmis horra olduqca xeyirlidir Iyde hem de balveren bitkidir Tebii yayilmasiIlk defe Azerbaycanda tesvir edilmisdir Qafqaz endemikidir Dagistanda Iranda bitir Botaniki tesviriCox da iri olmayan agac ve ya koldur Hundurluyu 12 m e catan agac ve ya koldur Qabigi tund narinci cavan budaqlari ise aciq sari narinci rengdedir Zoglari ve budaqlari tund qonur ve ya qonur parlaq qabiqlidir Birillik zoglari gumusu renglidir Govdesi 3 9 sm uzunlugunda sert seyrek tikanlidir Yarpaqlari sade uzunsov olub gumusu rengli tukcuklerle ortuludur Yarpagin uzunlugu eninden 2 3 defe artiqdir Cicekyanliginin yarpaqlari 3 damarciqli saridir Martda cicekleyir meyvesi avqustda yetisir Meyveleri xirda olub uzunlugu 6 8 m oval ve sarsekillidir Toxumunun 100 ededi 166 q olur Bitki kok zoglari qelem ve toxumla coxaldilir EkologiyasiIsiqsevendir nektarli ve dekorativ bitkidir Cay vadilerinde qumluqlarda tek ve qruplarla bitir Torpagin duzlasmasina dozur Azerbaycanda yayilmasiBoyuk ve Kicik Qafqaz Samur Deveci duzenliyi Kur Araz ovaliginda Lenkeranda Xezer denizinin qerb hissesinden daxil olan caylarin sahillerinde tebii Abseron yarimadasinda medeni halda bitir IstifadesiYaxsi nektarli ve dekorativ bitkidir Qumlarin ve dag yamaclarinin berkidilmesi ve yasillasdirilmasinda genis istifade edilir SinonimleriElaeagnus angustifolia var angustifolia angustifolia Elaeagnus angustifolia var caspica Sosn Elaeagnus angustifolia var iliensis Musch Elaeagnus angustifolia var orientalis L Kuntze Elaeagnus angustifolia subsp orientalis L Sojak Elaeagnus angustifolia var spinosa Kuntze Elaeagnus argentea Moench Illegitimate Elaeagnus caspica Sosn Grossh Elaeagnus dactyliformis Schltdl Elaeagnus erivanensis Fisch ex Schltdl Elaeagnus hortensis M Bieb Elaeagnus hortensis subsp continentalis Servett Elaeagnus hortensis var igda Servett Elaeagnus hortensis subsp littoralis Servett Elaeagnus hortensis var microcarpa Servett Elaeagnus hortensis subsp moorcroftii Wall ex Schltdl Servett Elaeagnus hortensis var orientalis L Loudon Elaeagnus hortensis var songorica Bernh ex Schltdl Elaeagnus hortensis subsp songorica Bernh ex Schltdl Servett Elaeagnus igda Servett Tzvelev Elaeagnus iliensis Musch Musch Elaeagnus incana Lam Elaeagnus inermis Mill Elaeagnus litoralis Servett Kozlowsk Elaeagnus longipes var hortensis M Bieb Maxim Elaeagnus moorcroftii Wall ex Schltdl Elaeagnus orientalis L Elaeagnus oxycarpa Schltdl Elaeagnus oxycarpa var microcarpa Servett Tzvelev Elaeagnus songarica var kozlovskajae Tzvelev Elaeagnus songorica Bernh ex Schltdl Schltdl Elaeagnus spinosa L Elaeagnus tifliensis Vis Elaeagnus tomentosa Moench Illegitimate Elaeagnus turcomanica Kozlowsk IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 121 E C I Ehmedov N T Eliyev Meyve ve terevezin emteesunasligi Derslik Baki 2009 Hemcinin bax