Uran (lat.Uranium) — simvolu U olan kimyəvi elementlərin dövri sistemindəki 92-ci element. Radioaktivdir. Elementlərin dövri sisteminin III qrupundadır, atom nömrəsi 92, atom kütləsi 238,029, aktinoidlər ailəsindəndir, gümüşü ağ rəngli metaldır. Üç allotropik modifikasiyası (alfa, beta, qamma) var. Alfa uranın sıxlığı 298 K-da 19,5 q/sm3 dur, 1405 K-da əriyir, 4093 K-də qaynayır. Təbii uranın 3 izotopona (u-238(99,282%), u-235(0,712%) və u-234(0,006%)) rast gəlmək olar. Süni izotoplarından u-233 daha əhəmiyyətlidir. Uranı alman kimyaçısı M. H. Klaprot uran dioksid şəklində kəşf etmiş və ona Uran planetinin adını vermişdir. Uranı ilk dəfə fransız kimyaçısı E. M. Peliqo almışdır. Uranın yer qabığında kütləcə miqdarı 2,5x10-4%-dir. Əsas mineralı nasturandır. Az miqdarda urana qranitdə, torpaqda və suda rast gəlinir. Uran birləşmələrində +2-dən +6-ya qədər okisdləşmə dərəcəsi göstərir. Kimyəvi aktivdir. Otaq temperaturunda səthi oksid təbəqəsi ilə örtülür. 473 K-də uran dioksid,473–673 K-də tri uran okta oksid, daha yüksək temperaturda isə uran trioksud əmələ gətirir. 343 K-də su təsirindən səthində uran dioksid qoruyucu örtüyü yaranır. Uran uran filizlərinin sulfat turşusu mühitində manqan dioksid ilə işləyib, xüsusi üzvi həlledicilərdə ekstraksiya etməklə ayrılır. Sonra nitrat turşusu ilə işləndikdə dioksuran dinitrat duzuna çevrilir.
Ümumi məlumat
Xarici görünüşə görə uran poladı xatırladır: asanlıqla döyülür, cililanır, yayılır və çətinəriyəndir (tərimə =1130 °C). Uran istiliyi və elektriki pis keçirir. Onun istilik keçiriciliyi misin istilik keçiriciliyindən 13 dəfə azdır. Metallik uran asanlıqla nitrat turşusunda həll olub sarı rəngli Uranil-nitrat (Dioksouran nitrat (UO2(NO3)2)) məhlulu əmələ gətirir. Burada uran ən yüksək +6 oksidləşmə dərəcəsindədir. Bu maddə həm də turşuda uran(VI)oksidin həll olunmasından alına bilər. Açıq-sarı rəngli uranil-hidroksid(UO2(0H)2) amfoter birləşmə xassəsi göstərir. Onu bəzən uranat turşusuda adlandırırlar. Onu turşularda həll etdikdə isə uranil duzları: UO2(0H)2 +2HCl=UO2Cl2=2H2O, qələvilər həll etdikdə isə uranatlar-uranat turşusunun duzları əmələ gəlir. Uran mikromiqdarlarda (10-5-10-8%) olmaqla bitkilərin toxumlarında aşkar olunur. Bitkilərin külündə (torpaqda uranın miqdarı 10–4%-ə yaxın olduqda) onun qatılığı 1,5·10–5% olur. Daha çox uran bəzi göbələklər və yosunlar tərəfindən toplanır. Yosunlar uranın aşağıdakı zəncir üzrə biogen miqrasiyasında iştirak edir: su-su bitkiləri–balıqlar–insan. Lakin, uranın durulaşdırılmış məhlulları bəzi bitkilərin böyüməsini stimullaşdırır və bakteriyaların fəaliyyətini aktivləşdirir.
Torpaqda uran artıqlığı olduqda bitkilərdə cırtdan boyluluq müşahidə olunur, həmçinin, orqanların rəngi və forması dəyişir.
Mikromiqdarlarda (10-5-10-8%) uran heyvan və insan toxumalarında olur. İri buynuzlu heyvanın qanında 1·10–8q/ml uran, qara ciyərdə 8·10–8q/q, əzələlərdə 4·10–8q/q, dalaqda 9·10–8 q/q olur. Məməlilərdə uran maddələr mübadiləsinə, qanın tərkibinə (laxtalanma yox olur) təsir edir, uranın təsiri ilə qida həzmi fermentləri məhv olur.
Heyvan və insan orqanizminə uran qida və su ilə mədə — bağırsaq traktına, hava ilə — nəfəs yollarına, həmçinin dəri örtüyü və selikli qışa vasitəsilə daxil olur. Uran birləşmələri mədə-bağırsaq traktında (1%), ağ ciyərlərdə (50%) sorulur. Uranın orqanizmdə əsas deposu dalaq, böyrəklər, skelet, qara ciyər və bronx – ağciyər limfa qovşaqlarıdır. Uranın insan orqanlarında və toxumalarında miqdarı 10–7q-dan çox olmur.
Radiasiya müdafiəsi üzrə beynəlxalq komissiyanın məlumatına görə insan orqanizmində uranın orta miqdarı 9·10–8q-dır. Bu kəmiyyət müxtəlif rayonlar üçün dəyişə bilər. Ehtimal olunur ki, heyvanların və bitkilərin normal həyat fəaliyyəti uçun uran lazımdır, lakin, onun bioloji funksiyası aydınlaşdırılmayıb.
Uran və onun aerozolları və birləşmələri təhlükəlidir. Uranın suda həll olan birləşmələrinin aerozonları üçün icazə verilən qatılığı havada 0,015 mq/m³, həll olmayan formada uran üçün 0,075 mq/m³-dur.
Orqanizmə düşdükdə uran bütün orqanlara təsir edir və ümumihüceyrə zəhəridir. Uran ilk növbədə böyrəkləri zədələyir, sidikdə zülal və şəkər əmələ gəlir. Xroniki intoksikasiya zamanı qanəmələgəlməni və əsəb sistemini pozur. Uranın zəhərlilik təsiri onun kimyəvi xassələri ilə əlaqədardır və həll olmadan asılıdır: uranillər və digər həll olan birləşmələr daha zəhərlidirlər.
Uran insan orqanizminə aşağıdakı mənbələrlə daxil olur:
Hava. Bitki mənşəli məhsullar: yosunlar. Heyvan mənşəli məhsullar: ət, ağ ciyər, qara ciyər.
Göbələklər.
Uranın daha geniş məlum olan və insan tərəfindən daha çox istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:
UF4 – urantetraflüorid
UO3 – urantrioksid
UO2, UO3+ThO2, CeO2 – uraninit
Na2U2O2 – natrium uranat.
Yer qabığında uranın orta qatılığı kifayət qədər yüksəkdir — 3·10–4%. Bu o deməkdir ki, yerdə uran gümüş, bismut, civə və s.-dən daha çoxdur.
Bəzi yayılmış suxurlarda uranın miqdarı bu orta kəmiyyətdən xeyli çoxdur. Belə ki, bir ton qranitdə 25q-a qədər uran olur. Bu 25 qramın tam enerjisi 125 ton kömürün istilik miqdarına ekvivalentdir.
Na2U2O7 təsviri incəsənətdə sarı piqment kimi istifadə olunurdu.
Uran-235 izotopunun karbidi niobium karbid və sirkonium karbid ilə ərinti şəklində nüvə reaktiv mühərriklərində yanacaq kimi istifadə olunur. Uran təbiətdə geniş yayılmışdır. Uran klarki 1·10–3% (kütlə ilə) təşkil edir. Qalınlığı 20 km olan litosferdə uranın mqidarı 1,3·1014 ton qiymətləndirilir.
Uran olduqca ağır, gümüşü ağ, parıltılı metaldır. Təmiz halda o, poladdan bir qədər yumşaqdır.
Uranın üç allotropik forması var: alfa (prizmatik, 667,7oC-ə qədər stabildir), beta (dörbucaqlı, 667,7oC-dən 774,8oC-ə qədər davamlıdır), qamma (774,8oC-dən ərimə temperaturuna qədər).
Uran – 235 izotopu daha geniş istifadə olunur. Bu izotop özü-özünü təmin edən zəncirvari nüvə reaksiyalarına daxil ola bilər. Odur ki, bu izotop nüvə reaktorlarında yanacaq kimi, həmçinin nüvə silahlarında (kritik kütləsi 50kq-dır) istifadə olunur.
235U izotopunun təbii urandan ayrılması mürəkkəb texnaloji problemdir.
Uran – 233 reaktorlarda toriumdan süni alınan izotopdur (torium 232 bir neytron qəbul edir və torium-233-ə çevrilir. Torium 233 protaktinium-233-ə və uran – 233-ə parçalanır).
Uran – 233 atom elektrik stansiyaları üçün nüvə yanacağıdır. Ondan həmçinin atom bombaları da (kritik kütləsi 16 kq-a yaxın) istehsal olunur.
Uran – 233 həmçinin qaz fazalı nüvə raket mühərrikləri üçün daha perspektivli yanacaq hesab olunur.
Birləşmələri
Üç valentli uranın duzları, əsasən halogenidləri reduksiyaedicilərdir. Dörd valentli uran əsasən suda asanlıqla həll olan yaşılrəngli duzlar əmələ gətirir. Onlar asanlıqla Uran (+6) oksidləşir. Beş valentli uranın birləşmələri davamsız olub asanlıqla disproporsionlaşır.
2UO2Cl----UO2Cl2+NO2 Altı valentli uranın UO3 birləşmələri oksidləşmə dərəcəsinə uyğun turşularda həll olaraq UO22+ müvafiq birləşmələr əmələ gətirir.
UO3+2CH3COOH-----UO2(CH3COO)2+H2O UO3 əsaslarda Uranat anionu əmələ gətirir altı valentli uranın birləşmələri əsasən havada və sulu məhlullarda davamlıdır.
Təbiətdə yayılması
Uranın miqdarı yer kürəsində 0,00027%-dir. Çəkilə okean suyunda qatılığı 3,2 mkr/l-dir. Əsas uranın filizləri
Terbenit Cu[UO2][PO4]x 12xH2 UO3 57%
Otenit Ca[UO2][PO4]x 8H2O UO3 62,7%
Yataqları
Uranın ən iri yataqları: Avstraliyada, Qazaxıstanda və Rusiyada yerləşir. Çıxarılmasına görə Qazaxıstan birinci yerdədir. Uranın dünya ehtiyatının 10%-ı isə Rusiyadadır.
Uran istehsalı
Ultrabənövşəyi işığı altında parlayan uran seramik sır Dizayn Türk Dr. tərəfindən hazırlanmışdır.
Transuran element olan mendeleyevumun adı D. İ. Mendeleyevin şərəfinə adlandırılmışdır.Uran nadir elementlər sırasına aiddir. Yer qabığında onun miqdarı 2x10−4 % dir, yəni kadmium, gümüş,, civə və bismuta nisbətən çoxdur. Uranın 200-ə yaxın mineralı məlumdur, onların əksəriyyəti dəyişən tərkibli oksidlər və ya mürəkkəb uranatlardır(məs., karnonit.flüorapatit). Uranın kiçik miqdarı monasitdə bəzi gillərdə və qranit növlərində olur. Ən sadə mineral-uraninitdir(UO2+X). Bu havanın oksigeni yaxud uranın qurğuşuna radioaktiv çevrilməsi zamanı uran(ıv)oksidin quruluşunun yenidən qurulması nəticəsində ayrılmış oksigenin təsiri ilə qismən oksidləşmiş uran dioksiddir. Uranın qurğuşuna çevrilməsi zamanı qurğuşun(ıv)oksid əmələ gəlir, sərbəst halda ayrılan artıq qalmış oksigen isə uranı oksidləşdirir. Uran filizinin işləndiyi zavodlarda uraninit zənginləşdirilir, sonra uran qarışıqlarından uran(ıv)oksid şəklində ayrılır. Metal uran almaq üçün dioksid tetraflüoridə çevrilir və sonra metallotermik üsulla reduksiya olunur. Belə bir sual yaranır:əgər uranı onun oksidin dən kalsium və ya maqneziumla reduksiya etməklə almaq mümkündürsə, onda oksidi flüoridə çevirmək nəyə lazımdır . Flüoriddən reduksiyaya ona görə üstünlük verilir ki, yalnız bu halda reaksiya nəticəsində ayrılan istilik həm metalın , həm də şlakın əridilməsi üçün kifayət edir. Ərintini soyutduqda uran külçəsi əmələ gəlir. Oksidin reduksiyası zamanı isə uran şlakdan çətinliklə ayrılan toz şəklində əmələ gəlir.
Nüvə yanacağı
Təbii Uran maddəsi üç izotopun: 235U(0,72%),238U(99,274%) və 234U qarışığından ibarətdir. Nüvə texnikası üçün adətən 235U izotopu ilə zənginləşdirilmiş uran lazımdır. Bu tədqiqatçıların qarşısında çətin bir məsələ-izotopların ayrılması məsələsini qoyur. Sənayedə daha geniş yayılmış üsul-qaz-diffuziya üsuludur. Bu üsul müxtəlif kütləli hissəciklərin məsaməli təbəqədən-membrandan keçmə sürətinin müxtəlifliyinə əsaslanır. Uran-235 izotoponu ayırmaq üçün metalın hamısını asanuçucu birləşmə UF6 şəklinə keçirirlər. Ayırma prosesini məsaməli təbəqələr saxlayan çoxlu sayda xanaları olan xüsusi kaskadın köməyi ilə dəfələrlə təkrar edirlər. Uranın 235 izotopunu onun təbii qarışıqdakı miqdarını 95%-ə qədər zənginləşdirilməsi üçün 5000 pilləli kaskad tələb olunur. Uranın 235 və 238 izotopları eyni kimyəvi xassələrə, lakin müxtəlif nüvə xassələrinə malikdir. Beləki, uran-235 nüvələri zəif sürətli istilik neytronları ilə bombardman zamanı hissəciklərə parçalanaraq böyük miqdarda enerji ayırır:
23592U + 10n → parçalanma məhsulları + 2,210n
Parçalanma məhsulları adətən dövri sistemin ortasında yerləşən elementlərin, məs., Ba, Kr, Sn, və Ln nüvələri olur. Kritik kütlənin artması zamanı parçalanma prosesi şaxələnmiş zəncirvari reaksiya xarakteri alır, o da nüvə partlayışına gətirib çıxarır.
İstinadlar
"Sencer Sarı'nın fərdi sərgisindən vizual". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-20.
Mənbə
Uşaqlar üçün Ensikolopediya. Kimya. Lüğət və ensikolopediyalar. ICES. UNESCO. İSBN 978-9952-34-195-9. Bakı,"Şərq-Qərb",2008,640 səh.
Azərbaycan Sovet Ensikolopediyası, IX cild. 19, Bakı,86
Уран (хим. элемент) Большая Советская Энциклопедия.
Изотопы: свойства, получения, применения в 2 т/ под-ред В.Ю.Баранова – м ФИЗМАТКИТ, 2005.
Г.А. Моликевич , А.К.Мичута, В.Н. Щеточкин. Мине…. сырьевая база и производство урана в восточной сибири и на Дальнем востоке. Миндальные ресурсы в россии Экономика и управлени – 2008 № 1
А.Н.Нуриев, Г.А.Акперов, Р.М.Мамедов.Исследование динамики сорбции металлов из воды каспийского моря в нейурных условиях титаносодержащим сорбентом Азерб хим журнал 1998 № 1
92 protaktinium uran neptunium U dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre uran U 92Qrup Dovr Blok 3 7 fXarici gorunusuAtom kutlesi 238 02891 q molElektron formulu Rn 5f3 6d1 7s2Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu 1132 2 C 1405 3 K 2070 F Qaynama temperaturu 4131 C 4404 K 7468 F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 Uran lat Uranium simvolu U olan kimyevi elementlerin dovri sistemindeki 92 ci element Radioaktivdir Elementlerin dovri sisteminin III qrupundadir atom nomresi 92 atom kutlesi 238 029 aktinoidler ailesindendir gumusu ag rengli metaldir Uc allotropik modifikasiyasi alfa beta qamma var Alfa uranin sixligi 298 K da 19 5 q sm3 dur 1405 K da eriyir 4093 K de qaynayir Tebii uranin 3 izotopona u 238 99 282 u 235 0 712 ve u 234 0 006 rast gelmek olar Suni izotoplarindan u 233 daha ehemiyyetlidir Urani alman kimyacisi M H Klaprot uran dioksid seklinde kesf etmis ve ona Uran planetinin adini vermisdir Urani ilk defe fransiz kimyacisi E M Peliqo almisdir Uranin yer qabiginda kutlece miqdari 2 5x10 4 dir Esas minerali nasturandir Az miqdarda urana qranitde torpaqda ve suda rast gelinir Uran birlesmelerinde 2 den 6 ya qeder okisdlesme derecesi gosterir Kimyevi aktivdir Otaq temperaturunda sethi oksid tebeqesi ile ortulur 473 K de uran dioksid 473 673 K de tri uran okta oksid daha yuksek temperaturda ise uran trioksud emele getirir 343 K de su tesirinden sethinde uran dioksid qoruyucu ortuyu yaranir Uran uran filizlerinin sulfat tursusu muhitinde manqan dioksid ile isleyib xususi uzvi helledicilerde ekstraksiya etmekle ayrilir Sonra nitrat tursusu ile islendikde dioksuran dinitrat duzuna cevrilir Umumi melumatXarici gorunuse gore uran poladi xatirladir asanliqla doyulur cililanir yayilir ve cetineriyendir terime 1130 C Uran istiliyi ve elektriki pis kecirir Onun istilik keciriciliyi misin istilik keciriciliyinden 13 defe azdir Metallik uran asanliqla nitrat tursusunda hell olub sari rengli Uranil nitrat Dioksouran nitrat UO2 NO3 2 mehlulu emele getirir Burada uran en yuksek 6 oksidlesme derecesindedir Bu madde hem de tursuda uran VI oksidin hell olunmasindan alina biler Aciq sari rengli uranil hidroksid UO2 0H 2 amfoter birlesme xassesi gosterir Onu bezen uranat tursusuda adlandirirlar Onu tursularda hell etdikde ise uranil duzlari UO2 0H 2 2HCl UO2Cl2 2H2O qeleviler hell etdikde ise uranatlar uranat tursusunun duzlari emele gelir Uran mikromiqdarlarda 10 5 10 8 olmaqla bitkilerin toxumlarinda askar olunur Bitkilerin kulunde torpaqda uranin miqdari 10 4 e yaxin olduqda onun qatiligi 1 5 10 5 olur Daha cox uran bezi gobelekler ve yosunlar terefinden toplanir Yosunlar uranin asagidaki zencir uzre biogen miqrasiyasinda istirak edir su su bitkileri baliqlar insan Lakin uranin durulasdirilmis mehlullari bezi bitkilerin boyumesini stimullasdirir ve bakteriyalarin fealiyyetini aktivlesdirir Torpaqda uran artiqligi olduqda bitkilerde cirtdan boyluluq musahide olunur hemcinin orqanlarin rengi ve formasi deyisir Mikromiqdarlarda 10 5 10 8 uran heyvan ve insan toxumalarinda olur Iri buynuzlu heyvanin qaninda 1 10 8q ml uran qara ciyerde 8 10 8q q ezelelerde 4 10 8q q dalaqda 9 10 8 q q olur Memelilerde uran maddeler mubadilesine qanin terkibine laxtalanma yox olur tesir edir uranin tesiri ile qida hezmi fermentleri mehv olur Heyvan ve insan orqanizmine uran qida ve su ile mede bagirsaq traktina hava ile nefes yollarina hemcinin deri ortuyu ve selikli qisa vasitesile daxil olur Uran birlesmeleri mede bagirsaq traktinda 1 ag ciyerlerde 50 sorulur Uranin orqanizmde esas deposu dalaq boyrekler skelet qara ciyer ve bronx agciyer limfa qovsaqlaridir Uranin insan orqanlarinda ve toxumalarinda miqdari 10 7q dan cox olmur Radiasiya mudafiesi uzre beynelxalq komissiyanin melumatina gore insan orqanizminde uranin orta miqdari 9 10 8q dir Bu kemiyyet muxtelif rayonlar ucun deyise biler Ehtimal olunur ki heyvanlarin ve bitkilerin normal heyat fealiyyeti ucun uran lazimdir lakin onun bioloji funksiyasi aydinlasdirilmayib Uran ve onun aerozollari ve birlesmeleri tehlukelidir Uranin suda hell olan birlesmelerinin aerozonlari ucun icaze verilen qatiligi havada 0 015 mq m hell olmayan formada uran ucun 0 075 mq m dur Orqanizme dusdukde uran butun orqanlara tesir edir ve umumihuceyre zeheridir Uran ilk novbede boyrekleri zedeleyir sidikde zulal ve seker emele gelir Xroniki intoksikasiya zamani qanemelegelmeni ve eseb sistemini pozur Uranin zeherlilik tesiri onun kimyevi xasseleri ile elaqedardir ve hell olmadan asilidir uraniller ve diger hell olan birlesmeler daha zeherlidirler Uran insan orqanizmine asagidaki menbelerle daxil olur Hava Bitki menseli mehsullar yosunlar Heyvan menseli mehsullar et ag ciyer qara ciyer Gobelekler Uranin daha genis melum olan ve insan terefinden daha cox istifade olunan birlesmeleri asagidakilardir UF4 urantetrafluorid UO3 urantrioksid UO2 UO3 ThO2 CeO2 uraninit Na2U2O2 natrium uranat Yer qabiginda uranin orta qatiligi kifayet qeder yuksekdir 3 10 4 Bu o demekdir ki yerde uran gumus bismut cive ve s den daha coxdur Bezi yayilmis suxurlarda uranin miqdari bu orta kemiyyetden xeyli coxdur Bele ki bir ton qranitde 25q a qeder uran olur Bu 25 qramin tam enerjisi 125 ton komurun istilik miqdarina ekvivalentdir Na2U2O7 tesviri incesenetde sari piqment kimi istifade olunurdu Uran 235 izotopunun karbidi niobium karbid ve sirkonium karbid ile erinti seklinde nuve reaktiv muherriklerinde yanacaq kimi istifade olunur Uran tebietde genis yayilmisdir Uran klarki 1 10 3 kutle ile teskil edir Qalinligi 20 km olan litosferde uranin mqidari 1 3 1014 ton qiymetlendirilir Uranin ehemiyyetli filizleri uranit UO2 UO3 ThO2 CeO2 karnotitdir K2 UO2 2 VO4 2 2H2O Uran olduqca agir gumusu ag pariltili metaldir Temiz halda o poladdan bir qeder yumsaqdir Uranin uc allotropik formasi var alfa prizmatik 667 7oC e qeder stabildir beta dorbucaqli 667 7oC den 774 8oC e qeder davamlidir qamma 774 8oC den erime temperaturuna qeder Uran 235 izotopu daha genis istifade olunur Bu izotop ozu ozunu temin eden zencirvari nuve reaksiyalarina daxil ola biler Odur ki bu izotop nuve reaktorlarinda yanacaq kimi hemcinin nuve silahlarinda kritik kutlesi 50kq dir istifade olunur 235U izotopunun tebii urandan ayrilmasi murekkeb texnaloji problemdir Uran 233 reaktorlarda toriumdan suni alinan izotopdur torium 232 bir neytron qebul edir ve torium 233 e cevrilir Torium 233 protaktinium 233 e ve uran 233 e parcalanir Uran 233 atom elektrik stansiyalari ucun nuve yanacagidir Ondan hemcinin atom bombalari da kritik kutlesi 16 kq a yaxin istehsal olunur Uran 233 hemcinin qaz fazali nuve raket muherrikleri ucun daha perspektivli yanacaq hesab olunur BirlesmeleriUc valentli uranin duzlari esasen halogenidleri reduksiyaedicilerdir Dord valentli uran esasen suda asanliqla hell olan yasilrengli duzlar emele getirir Onlar asanliqla Uran 6 oksidlesir Bes valentli uranin birlesmeleri davamsiz olub asanliqla disproporsionlasir 2UO2Cl UO2Cl2 NO2 Alti valentli uranin UO3 birlesmeleri oksidlesme derecesine uygun tursularda hell olaraq UO22 muvafiq birlesmeler emele getirir UO3 2CH3COOH UO2 CH3COO 2 H2O UO3 esaslarda Uranat anionu emele getirir alti valentli uranin birlesmeleri esasen havada ve sulu mehlullarda davamlidir Tebietde yayilmasiUranin miqdari yer kuresinde 0 00027 dir Cekile okean suyunda qatiligi 3 2 mkr l dir Esas uranin filizleri Terbenit Cu UO2 PO4 x 12xH2 UO3 57 Otenit Ca UO2 PO4 x 8H2O UO3 62 7 YataqlariUranin en iri yataqlari Avstraliyada Qazaxistanda ve Rusiyada yerlesir Cixarilmasina gore Qazaxistan birinci yerdedir Uranin dunya ehtiyatinin 10 i ise Rusiyadadir Uran istehsaliUltrabenovseyi isigi altinda parlayan uran seramik sir Dizayn Turk Dr terefinden hazirlanmisdir Transuran element olan mendeleyevumun adi D I Mendeleyevin serefine adlandirilmisdir Uran nadir elementler sirasina aiddir Yer qabiginda onun miqdari 2x10 4 dir yeni kadmium gumus cive ve bismuta nisbeten coxdur Uranin 200 e yaxin minerali melumdur onlarin ekseriyyeti deyisen terkibli oksidler ve ya murekkeb uranatlardir mes karnonit fluorapatit Uranin kicik miqdari monasitde bezi gillerde ve qranit novlerinde olur En sade mineral uraninitdir UO2 X Bu havanin oksigeni yaxud uranin qurgusuna radioaktiv cevrilmesi zamani uran iv oksidin qurulusunun yeniden qurulmasi neticesinde ayrilmis oksigenin tesiri ile qismen oksidlesmis uran dioksiddir Uranin qurgusuna cevrilmesi zamani qurgusun iv oksid emele gelir serbest halda ayrilan artiq qalmis oksigen ise urani oksidlesdirir Uran filizinin islendiyi zavodlarda uraninit zenginlesdirilir sonra uran qarisiqlarindan uran iv oksid seklinde ayrilir Metal uran almaq ucun dioksid tetrafluoride cevrilir ve sonra metallotermik usulla reduksiya olunur Bele bir sual yaranir eger urani onun oksidin den kalsium ve ya maqneziumla reduksiya etmekle almaq mumkundurse onda oksidi fluoride cevirmek neye lazimdir Fluoridden reduksiyaya ona gore ustunluk verilir ki yalniz bu halda reaksiya neticesinde ayrilan istilik hem metalin hem de slakin eridilmesi ucun kifayet edir Erintini soyutduqda uran kulcesi emele gelir Oksidin reduksiyasi zamani ise uran slakdan cetinlikle ayrilan toz seklinde emele gelir Nuve yanacagiTebii Uran maddesi uc izotopun 235U 0 72 238U 99 274 ve 234U qarisigindan ibaretdir Nuve texnikasi ucun adeten 235U izotopu ile zenginlesdirilmis uran lazimdir Bu tedqiqatcilarin qarsisinda cetin bir mesele izotoplarin ayrilmasi meselesini qoyur Senayede daha genis yayilmis usul qaz diffuziya usuludur Bu usul muxtelif kutleli hisseciklerin mesameli tebeqeden membrandan kecme suretinin muxtelifliyine esaslanir Uran 235 izotoponu ayirmaq ucun metalin hamisini asanucucu birlesme UF6 sekline kecirirler Ayirma prosesini mesameli tebeqeler saxlayan coxlu sayda xanalari olan xususi kaskadin komeyi ile defelerle tekrar edirler Uranin 235 izotopunu onun tebii qarisiqdaki miqdarini 95 e qeder zenginlesdirilmesi ucun 5000 pilleli kaskad teleb olunur Uranin 235 ve 238 izotoplari eyni kimyevi xasselere lakin muxtelif nuve xasselerine malikdir Beleki uran 235 nuveleri zeif suretli istilik neytronlari ile bombardman zamani hisseciklere parcalanaraq boyuk miqdarda enerji ayirir 23592U 10n parcalanma mehsullari 2 210n dd dd Parcalanma mehsullari adeten dovri sistemin ortasinda yerlesen elementlerin mes Ba Kr Sn ve Ln nuveleri olur Kritik kutlenin artmasi zamani parcalanma prosesi saxelenmis zencirvari reaksiya xarakteri alir o da nuve partlayisina getirib cixarir Istinadlar Sencer Sari nin ferdi sergisinden vizual 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2020 12 20 MenbeUsaqlar ucun Ensikolopediya Kimya Luget ve ensikolopediyalar ICES UNESCO ISBN 978 9952 34 195 9 Baki Serq Qerb 2008 640 seh Azerbaycan Sovet Ensikolopediyasi IX cild 19 Baki 86 Uran him element Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya Kac Dzh Rabinovich E Himie urana m izd vo inostrannoj literatury 1954 Izotopy svojstva polucheniya primeneniya v 2 t pod red V Yu Baranova m FIZMATKIT 2005 G A Molikevich A K Michuta V N Shetochkin Mine syrevaya baza i proizvodstvo urana v vostochnoj sibiri i na Dalnem vostoke Mindalnye resursy v rossii Ekonomika i upravleni 2008 1 A N Nuriev G A Akperov R M Mamedov Issledovanie dinamiki sorbcii metallov iz vody kaspijskogo morya v nejurnyh usloviyah titanosoderzhashim sorbentom Azerb him zhurnal 1998 1Xarici kecidlerHemcinin bax
Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
