Tuzla adası münaqişə 2003 cü ilin sonunda Rusiya Ukrayna münasibətlərində Tuzla adasının mülkiyyəti ilə bağlı mübahisələ

Tuzla adası münaqişə — 2003-cü ilin sonunda Rusiya-Ukrayna münasibətlərində Tuzla adasının mülkiyyəti ilə bağlı mübahisələrin və Rusiyanın Kerç boğazında Tuzla adasına bənd tikməsinin səbəb olduğu böhran. Bəzi analitiklərin fikrincə, bəndin tikintisi Kerç boğazı və Azov dənizinin statusunu həll etmək üçün Ukraynaya təzyiq göstərmək məqsədi daşıyırdı.

Tuzla adası münaqişəsi

Tarix	2003
Yeri	Tuzla adası
Nəticəsi	Rusiya Federasiyasının Krımı ilhaq etməsi

7 yanvar 1941-ci ildə RSFSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə ada Krım MSSR-in tərkibinə daxil edilir və artıq Krım vilayəti adı ilə 19 fevral 1954-cü ildə Ukrayna SSR-ə verilir. Bundan sonra sovet dövründə nəşr olunan xəritələrdə ada Ukrayna SSR ərazisi kimi göstərilirdi. Krım yarımadasından naviqasiya kanalı ilə, Taman yarmadasaından isə balıqçı qayıqlarının keçməsi üçün qurulmuş dayaz bir kanalla ayrılır.

Dilə sahiblik problemi ondan qaynaqlanırdı ki, Ukrayna Kerç boğazının qərbinə, Rusiya isə şərq sahillərinə sahib olsa da, Ukraynanın Tuzla dilinə sahib olması onun yeganə hissəsində ona gətirib çıxardı. Tuzla ilə Krım yarımadası arasında Kerç boğazının dibi boyunca çəkilmiş dəniz gəmi kanalı, bu kanalın hər iki sahili Ukraynanın mülkiyyəti idi və bu Ukraynaya birtərəfli qaydada gəmiçilik kanalından, o cümlədən Rusiya gəmilərindən keçid haqqı almağa imkan verirdi.

Münaqişənin gedişi

Adanın Krasnodar diyarına aid olub-olmaması məsələsi hələ 1997-ci ildə Aleksandr Travnikov tərəfindən “Tuzla dili: Siyahıya alınmış ərazi” kitabında qaldırılmışdı. 29 sentyabr 2003-cü ildə Krasnodar diyarının səlahiyyətliləri (qubernator Aleksandr Tkaçev) Taman yarımadasının sahil zolağının eroziyasının və dillərin qarşısını almaq məqsədi ilə Taman yarımadasından Kerçə doğru sərhəd Tuzla adasına bənd tikməyə başlayır.

23 oktyabr 2003-cü ildə dövlət sərhəd xəttinin 102 metrliyində (Ukrayna tərəfindən birtərəfli elan edilib[5]) bəndin tikintisi dayandırıldı.

Prezident Leonid Kuçma 2022-ci ildə etiraf edir ki, Tuzlada Ukrayna sərhədini keçərsə, sərhədçilər və hərbçilər birbaşa atəş açmaq əmrinə malikdirlər.

2003-cü ilin dekabrında prezidentlər Putin və Kuçma "Azov dənizi və Kerç boğazından istifadə sahəsində əməkdaşlıq haqqında Saziş" imzalayırlar. Buna baxmayaraq, Rusiya-Ukrayna sərhədi və Azov dənizinin rejimi məsələsi həll olunmamış qalır.

2005-ci il iyulun 12-13-də Ukrayna və Rusiya Federasiyası arasında keçirilən müntəzəm məsləhətləşmələr nəticəsində Ukrayna Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat xidməti elan edir ki, Rusiya Kerç boğazındakı Tuzla dilinin mülkiyyətini tanıyıb. Lakin bu cür məlumatlara cavab olaraq Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Nazirliyinin İnformasiya və Mətbuat Departamenti bəyan edib ki, “Tuzla adasının hüquqi statusu qeyri-müəyyən olaraq qalır”.

Münaqişənin geniş işıqlandırılması sayəsində Ukrayna yeni brend əldə edib. Vinnitsada Tuzla yuyucu toz istehsal olunur, Kiyevdə isə Dmitri Kiselyovun rus ekskavatorçusu ilə gözəl ada qadınının sevgisindən bəhs edən eyniadlı musiqili tamaşaya qoyulur. 2003-cü ildə baş verən münaqişədən sonra Krım Muxtar Respublikasının Ali Şurası Tuzla adasında yeni yaşayış məntəqəsi qurmağa qərar verir, lakin 2006-cı il sentyabrın 6-da adanın bir hissəsi olduğu Kerç Şəhər Şurası yeni yaşayış məntəqəsi qurmamağı qərarlaşdırır. Kerç merinin müavini Aleksey Milovanovun sözlərinə görə, qəsəbə qurularsa, ada şəhər daxilində yeganə yaşayış məntəqəsinə çevriləcək: “Şəhərin inzibati-ərazi quruluşunun pozulması olacaq ki, bunuda Nazirlər Soveti etmək hüququna malik deyil”.

12 iyul 2012-ci ildə Yaltada Ukrayna və Rusiya prezidentləri Rusiya Federasiyası ilə Ukrayna arasında dəniz sərhədinin gələcək delimitasiyası haqqında birgə bəyanat imzalayır. Rusiya nümayəndə heyətinin mənbəsi RİA Novosti-yə bildirib ki, Rusiya Kerç boğazından gəmilərin keçməsi üçün “əsas hüququ” (üçüncü ölkələrdən gələn gəmilərin keçidini əngəlləmək hüququ) saxlamaqla, Tuzla adasını verməyə hazırdır.

Krımın Rusiya tərəfindən ilhaqından sonra

2014-cü il martın 21-də Krımın Rusiyaya faktiki ilhaqı ilə bağlı Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov Kerç boğazının artıq Ukrayna ilə danışıqların predmeti ola bilməyəcəyini bildirib. Beləliklə, Rusiya Federasiyası birtərəfli qaydada Kerç boğazı və Tuzla adasına öz ərazi hüququnu elan edib. 2014-cü ilin iyununda Krasnodar diyarı ilə Krım arasında Kerç boğazı üzərindən keçirilməsi planlaşdırılan körpünün Tuzla adasından keçməsi qərara alınıb.

2014-cü il oktyabrın 1-də Ukrayna tərəfi boğaz üzərindən körpünün tikintisi ilə bağlı müqaviləyə xitam verdiyini elan edir.

2018-ci ildə ilk bir yarım kilometrlik körpü 2003-cü ildə tikilmiş bəndi Tuzla ilə, ikinci körpü Tuzlanı Krım yarımadası ilə birləşdirdi.

İstinadlar

"Бывший советник Путина: конфликт вокруг Тузлы стал пробной войной Кремля с Украиной". 2016-09-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-08-28.
Совместное заявление Президентов России и Украины по вопросам делимитации морских пространств в Азовском и Чёрном морях, а также в Керченском проливе
Совместное заявление Президентов Украины и России по вопросам делимитации морских пространств в Азовском и Чёрном морях, а также в Керченском проливе
"Россия и Украина договорились о морской границе". 2016-03-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-24.
«Путин и Янукович поделили море» 2013-12-28 at the Wayback Machine — Рамблер (13.07.2012)
МИД Украины объяснился после встречи Путина с Януковичем: остров Тузла никогда не был и не будет российским 2018-06-25 at the Wayback Machine, NEWSru, 13 июля 2012
Россия отдала Украине остров Тузла? 2014-06-22 at the Wayback Machine, АиФ, 18 июля 2012
Стенограмма 349 (внеочередного) заседания Совета Федерации 2014-07-05 at the Wayback Machine от 21 марта 2014 года
"Лавров: Керченский пролив больше не может являться предметом переговоров с Украиной". ТАСС. 2018-02-08. 2021-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.
Стенограмма 349 (внеочередного) заседания Совета Федерации 2014-07-05 at the Wayback Machine от 21 марта 2014 года
"Украина разорвала договор с РФ о совместном строительстве моста через Керченский пролив". Rosbalt.ru. 2015-10-01. 2021-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.
"Мост в Крым будет через Тузлу". Crimea-News.net. 2014-06-10. 2021-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.

[1] "Бывший советник Путина: конфликт вокруг Тузлы стал пробной войной Кремля с Украиной". 2016-09-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-08-28.

[2] Совместное заявление Президентов России и Украины по вопросам делимитации морских пространств в Азовском и Чёрном морях, а также в Керченском проливе

[3] Совместное заявление Президентов Украины и России по вопросам делимитации морских пространств в Азовском и Чёрном морях, а также в Керченском проливе

[4] "Россия и Украина договорились о морской границе". 2016-03-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-24.

[july-5] «Путин и Янукович поделили море» 2013-12-28 at the Wayback Machine — Рамблер (13.07.2012)

[6] МИД Украины объяснился после встречи Путина с Януковичем: остров Тузла никогда не был и не будет российским 2018-06-25 at the Wayback Machine, NEWSru, 13 июля 2012

[7] Россия отдала Украине остров Тузла? 2014-06-22 at the Wayback Machine, АиФ, 18 июля 2012

[8] Стенограмма 349 (внеочередного) заседания Совета Федерации 2014-07-05 at the Wayback Machine от 21 марта 2014 года

[ТАСС-9] "Лавров: Керченский пролив больше не может являться предметом переговоров с Украиной". ТАСС. 2018-02-08. 2021-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.

[10] Стенограмма 349 (внеочередного) заседания Совета Федерации 2014-07-05 at the Wayback Machine от 21 марта 2014 года

[11] "Украина разорвала договор с РФ о совместном строительстве моста через Керченский пролив". Rosbalt.ru. 2015-10-01. 2021-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.

[12] "Мост в Крым будет через Тузлу". Crimea-News.net. 2014-06-10. 2021-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.