Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tarix-i Qızılbaşan - Anonim müəllif tərəfindən qələmə alınan Səfəvi dövründən bəhs edən tarixi qaynaq. Əsərdə Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətində fəal rol oynamış türkmən tayfaları və bəyləri haqqında məlumat verilir.
| Tarix-i Qızılbaşan | |
|---|---|
| Müəllif | Anonim |
| Janr | Tarixi |
| Mövzu | Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətində fəal rol oynamış türkmən tayfaları və bəyləri haqqında məlumat |
| Orijinalın dili | Farsca |
| Ölkə | Səfəvilər dövləti |
| Orijinalın nəşr ili | 1605-ci il |
Haqqında
Müəllifi məlum olmayan, “Tarix-i Qızılbaşan” adlı bu əsər 1599-1605-ci illər arasında yazılmışdır. Mövzu ilə bağlı tədqiqat aparan Babək Cavanşir bunun səbəbini belə izah edir:
- Müəllif əsərin bir yerində yazır: “1598-1599-cu illərdə Şah Abbasın Xorasanı özbəklərdən xilas etdiyində Hüseyn Sultan Əfşarın tiyulu olan Fərah və İsfizar da o həzrətə tapşırıldı. ”
- Nüsxənin yazılma tarixi 1604-cü ilə təsadüf edir. Bu da əsərin bu tarixdən əvvəl yazıldığını göstərir.
- Əsərdə 1592-1593-cü ildə Sadlı boyundan Zülfüqar xandan bəhs olunur və qeyd edilir ki, hal-hazırda vəzifədədir. Zülfüqar xan 1609-cu ildə öldürülüb. Bu o deməkdir ki, əsər bu tarixdən öncə tamamlanıb.
Əsər Səfəvi dövlət idarəsində və orduda xidmət etmiş Qızılbaş tayfalarının və mühüm əmirlərin qısa tərcümeyi-hallarına həsr edilmişdir. Bundan əlavə, türkmən tayfaları Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri ilə də əlaqələndirilir və onların qısa xülasəsi verilir. Kitaba bəzi kürd və lor tayfaları da daxil edilmiş və lorlar haqqında iki rəvayət nəql edilmişdir.
Müəllifi
Əsərin müəllifi haqqında orta əsr mənbələrdə hər hansı bir məlumata rast gəlinmir. Kitabın məqsədi Qızılbaş tayfaları haqqında məlumat vermək olduğu üçün bəzi tarixçilər əsərin Qızılbaş türkmən bir şəxs tərəfindən qələmə alındığını düşünürlər. Bundan başqa, əsərin ehtiva etdiyi məlumatların genişliyi və əhatəliliyinə görə müəllifin Səfəvi saray Divanında çalışan vəzifəli şəxslərdən biri olduğu da ehtimal olunur. Əsərdəki məlumatların Şah Abbasın katiblərindən biri olan İsgəndər bəy Münşinin 1629-cu ildə tamamladığı “Tarix-i Aləmarayi Abbasi ”əsəri ilə bənzərlik göstərməsi də bu ehtimalı qüvvətləndirir. İsgəndər bəy Münşi öz əsərini “Tarix-i Qızılbaşan”dan sonra yazmışdır. İsgəndər bəy öz əsərində Səfəvi şahlarından danışarkən, Şah İsmayıldan “Xaqani-Süleyman şan”, Şah I Təhmasibdən “Şahi Cənnətyeri”, Şah Məhəmməd Xüdabəndədən “Nəvvabı İskəndər şan”, Şah I Abbasdan isə “Həzrət-i Əla” və “Şahı Zilullah” kimi bəhs etmişdir. Bu ifadələrə biz məhz “Tarix-i Qızılbaşan” əsərində də rast gəlirik. Bundan başqa “Tarix-i Qızılbaşan” kitabında Qızılbaş tayfaları haqqında məlumatlara İsgəndər bəy Türkmənin əsərində daha əhatəli şəkildə rast gəlinir. Hər halda isgəndər bəy Münşinin əsəri müqayisə edilməyəcək qədər geniş olsa da, əsəri yazarkən anonim müəllifin adı keçən əsərindən bəhrələndiyi güman edilir.
Əsərin müəllifi kitabın heç bir yerində adını çəkməsə də, əsərin sonunda “...bu məzlumun Əhsənüt təvarixində deyildiyi kimi...” deyir. Aparılan tədqiqatlara baxmayaraq, müəllif və onun digər əsəri olan "Əhsənüt-təvarix" haqqında bu günə qədər heç bir məlumata rast gəlinməyib.
Əsərdə bəhs olunan tayfalar
Sağ cinahda yerləşən tayfalar
Bu hissədə Səfəvi dövründə dövlət idarə və təşkilatlarında mühüm vəzifələr tutan tayfa başçıları və əmirlərdən bəhs olunur.
Şamlı tayfası - Əsərdə Şamlı tayfasının Hələb, Ədirnə, Tərsüs və digər Şam şəhərləri ətrafında yaşadıqları qeyd olunub. Müəllif yazır ki, onlar Şanlı Səfəvi xanədanının müridləridirlər və Şah İsmayıl dövründə bütün oymaqlardan böyük idilər. Daha sonra bu tayfaya mənsub Hüseyn bəy Lələ, Abdin bəy Sərutərcan, Durmuş xan Şamlı, onun qardaşı Hüseyn xan Şamlı, Zeynal xan, Ağzıvar xan, Zeynəddin Sultan, Vəli Xəlifə, Əliqulu xan, Hüseyn xan, Nəcəfqulu xan kimi şəxslərin adları çəkilir.
Rumlu tayfası - Bu tayfa Tokat, Sivas, Amasya, Farava, Məşhədvali və başqa Rum şəhərlərində yaşayır. Ən böyük əmirləri Cahanşahdır. Bir digər əmir isə Hüseyn bəydir.
Ağacəri tayfası - Əli bəy Cahanşah dövründə böyük əmir idi.
Bayramlı tayfası - Cahanşah dövrünün məşhur əmiri Şahəli bəy bu tayfaya mənsubdur. Daha sonra bu tayfadan Şahsuvar bəyin adı çəkilir.
Əkrəmi tayfası - Bu tayfa 24 qoldan ibarətdir.
Ördəkli tayfası - Bu tayfadan heç kəs əmirlik etməyib.
Qaracarlu tayfası - Bu tayfadan da heç kəs əmirlik etməyib.
Ağqoyunlu tayfaları
Əsərin bu hissəsində ağqoyunlulardan Bayanduri qövmi kimi bəhs olunur. Daha sonra Ağqoyunlu şahlarının adları və onlar haqqında qısa məlumat verilir.
Bayanduri tayfası - Əsərdə qeyd olunur ki, bu tayfanın böyük əmiri Bayandur bəy ibn Rüstəm bəy ibn Murad bəy ibn Qara Osmandır. Daha sonra Eybə Sultan, Əbülfəth bəy, Murad bəy haqqında məlumat verilir.
Mosullu tayfası - Burada Əmir bəyin Həsən şah dövründə əmir əl-üməra olduğu bildirilir. Daha sonra onun qohumu Sufi Xəlil, Əmir xan, Zülfüqar bəy ibn Noxud Sultan, Əmir xan ibn Məhəmmədi bəy, Məhəmməd xan, Heydər Sultan və Sultan Məsum xanın adı çəkilir.
Pornak tayfası - Bu tayfanın böyük əmiri Şahəli bəydir. Tayfaya mənsub digər şəxslərdən - Mənsur bəy, Mürtəzaqulu xan, Barik bəy, Həsən bəy Şəkəroğlu, Mürtəzaqulu xan, Pirbudaq xanın adı çəkilir.
Şeyxavənd tayfası - “Onlar Həzrət Sultan Şeyx Səfi əl-həqq və-d-dinin nəslindəndirlər. Böyük əmirləri Məsub bəy Səfəvidir. ”Bir digər əmirləri Zeynaləbidin bəydir.
Çəpni tayfası -“ Bu tayfa Trabzon ətrafındakı Yuxarı Canik və Aşağı Canikdəndir. Onlar Oğuz xanın oğlu Gün xanın nəslindəndirlər.” Burada Şahəli Sultan və Məhəmməd bəy Cəlaloğlu haqqında məlumatlar var.
Bayat və Bozçalu tayfası - “Bu tayfa Oğuz xanın oğlu Gün xanın övladlarındandır. Bu tayfada böyük əmirlər az olmuşdur.” Onlardan Süleyman bəy, Hacı Üveys, Seyf bəy, Şahverdi Sultan, Uğurlu Sultan, Məhəmməd Sultan haqqında məlumat verilir.
Ərəbgirlu tayfası - Onlar Ərəbgir vilayətinin Çimişgəzək mahalındandır. Şah İsmayıl dövründə onların arasında böyük əmir olmayıb.
Xınıslı tayfası - Bu tayfa Xınıs, Tərcan və Qarahisardandır. Böyük əmirləri Ərzincan valisi Həsən bəy Eyqutoğlu idi. Onların böyük əmirlərindən Div Sultan Şah İsmayıl dövründə Bəlx hakimi, daha sonra əmir əl-üməra olub. Şah Təhmasibi taxta çıxarıb. Digər əmirlərdən Əmir Sultan, Zəif Yusifin oğlu Sufiyan Xəlifə, Nurəli Xəlifə, Süleyman Sultan, Şirvan valisi Aras Sultan, Yusifcan Sultan haqqında məlumat verilir.
Təkəli tayfası - Bu tayfa Məntəşa eli, Aydın eli, Sərxan eli, Həmid eli, Kermiyan və Ədasya diyarındandır və bu vilayətlərə bir yerdə Təkə eli deyirlər. Tayfanın mötəbər əmiri Yekan bəy Şah İsmayılın dövründə böyük əmir imiş. Digər bir əmir Çuhə Sultan Div Sultanın ölümündən sonra əmir əl-üməra olub. Daha sonra Çuhə Sultanın ölümü barədə hadisə danışılır. Haqqında məlumat verilən digər əmirlər bunlardır: Azərbaycan hakimi Uləma bəy, Məhəmməd bəy Şərəfəddinoğlu, Çərkəs Həsənin oğlu Qazi xan, Burun Sultan, Əli Sultan.
Türkman tayfaları
Bu hissədə qeyd edilir ki, türkman tayfaları iki qola ayrılır: Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu
Qaraqoyunlu tayfaları
Burada Qaraqoyunlu dövləti həmçinin dövlət başçıları haqqında qısa məlumata yer verilib.
Alpaut tayfası - Bu tayfanın böyük əmiri Pir Məhəmməd bəydir. Bir digər böyük əmirləri Rüstəm bəy Təvaçi, Pir Məhəmməd Sani, Qaraxan bəy, Sərxan bəy, Məhmad bəyin adları çəkilir.
Baharlı tayfası - Onların böyük əmiri Əliəşkər bəydir. Onun övladları Pirəli bəy, yarəli bəy, Bayram bəy də böyük əmirlərdəndir. Bu tayfaya mənsub digər əmirlər - Şahvəli bəy, Bayram xan.
Cagirli tayfası - Böyük əmiri Əmir Bəstamdır. Bu tayfaya mənsub digər əmirlər - Əbülfəth bəy, Ömər bəy, Əli bəy.
Bu hissədə haqqında məlumat verilən digər tayfalar bunlardır - Qaramanlu tayfası, Sədli tayfası, Hacılı tayfası, Bayburtlu tayfası, Varsaq tayfası, Evoğlu tayfası, Qaracadağlı tayfası.
Kürd tayfaları haqqında
Bu bölmədə kürd tayfalarından qısaca məlumat verilir. Sultan Səlahəddin Yusif ibn Nəcməddin Əyyub və Misir, Şam və Yəməndə 100 ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş Əyyubilər haqqında danışılır.
Lur tayfaları haqqında
“Tarix-i Qızılbaşan” əsərinin Lurlar haqqında olan bu bölməsində yazılır:
“Luristan təxminən 300-cü ildə o diyarın hakimi olmuş iki qardaşın adı ilə iki hissəyə bölünmüşdür: Bədr – Böyük Lurun valisi, Mənsur – Kiçik Lurun valisi. Uzun müddət Luristanın hakimliyi onların əlində idi. Onların böyük padşahı Nəsirüddövlə ibn Mərvan; əlli iki il Cəzirə və Diyarbəkrdə sultanlıq etmiş və 453-cü ildə vəfat etmişdir. Ondan sonra övladları Nəsr, Səid və Mənsur o diyarda hakimlik etmişlər.”
Sol cinahda yerləşən tayfalar
Ustaclı tayfası - Onlar öz köçləri ilə Ərzincan yaxınlığında Şah İsmayıla qoşulublar.
Xan Məhəmməd Ustaclı 7 il Şah İsmayılın adından Diyarbəkr hakimi olub. Çaldıran döyüşündə həlak olub. Qara xan Ustaclı Diyarbəkr əmir əl-ümərası, Çayan Sultan isə I Şah İsmayılın əmir əl-ümərası idi. Bu tayfaya mənsub haqqında məlumat verilən digər şəxslər - Köpək Sultan, Abdulla xan (Şah İsmayılın bacısı oğlu), Məntəşa Sultan, Bədr xan, Şahqulu Sultan (Çayan Sultanın qardaşı oğlu), Şahəli Sultan (Çayan Sultanın qardaşı oğlu), Sədrəddin xan, Əhməd Sultan Sufioğlu, Şahqulu Sultan Yekan.
Əsərdə Şah Təhmasibin vəfatından sonra bu tayfadan hakim olan digər əmirlərin siyahısı verilir:
“Piri bəy Rey hakimi idi. Məhəmməd Sultan Çuxursəd əmir əl-ümərası idi. Məntəşa Sultanın oğlu Temir xan Sistan hakimi idi. Vəli bəy Xorasan mahallarından birində idi. Hüseyn bəy Yüzbaşı sarayda idi. Allahqulu Sultan və İbrahim bəy Xorasanın bəzi mahallarına hakim idilər. Pirqulu bəy də Xorasanda idi. Mahmud bəy Nişaburda idi. Çıraq Sultan və Mustafa bəy Xoy şəhərində idilər. Şahqulu Sultan Yekanın oğlanları Mürşüdqulu Sultan və İbrahim Sultan Xorasanda istiqlal bayrağı ucaltdılar. ”
Zülqədr tayfası - Burada qeyd edilir ki, bu tayfa Əlbistan və Mərəşdə yaşayır və özlərinin müstəqil padşahları olub. Məsələn, Məlik Aslan, Nəsirəddin, Süleyman və Əlaüddövlə. Daha sonra bu tayfaya mənsub Şiraz hakimlərinin siyahısı verilir. Adı çəkilən digər əmirlər - Məhəmməd xan Zülqədroğlu, Şahqulu Xəlifə, Şahrux xan, Ümmət xan, Əli xan, Yaqub xan, Nədir xan.
Əfşar tayfası - Səfəvi imperiyasının xidmətində olan əfşarlar, Ağqoyunlu dövründən İran və Anadoluda yaşayıblar. Əfşarlar Ağqoyunlu ordusunda da əhəmiyyətli gücə malik idilər. Əsərdə adı çəkilən bir qismi Şamdan gələn qruplar Şimali İraqda Məmlük dövlətinin xidmətində olan qruplardan ayrılıb Səfəvi dövlətinin quruluşunda iştirak ediblər. Əfşar sözünün mənası ovda çevik olan kimi açıqlanır. Daha sonra Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvan dövründə, Ağqoyunlu dönəmində və Səfəvi dövlətində vəzifəli bir sıra Əfşar əmirlərinin adları çəkilir. Onlara misal olaraq, Danə bəy Şah İsmayıl dövründə böyük əmr idi. Şahqulu Sultan isə Kirman hakimi, Sevindik bəy qorçibaşı olub Şah Təhmasibin yaxın adamlarından imiş. Burada Təhmasibin vəfatı zamanı hakim olan əmirlərin adları verilib:
“Qulu Sultan – Kerman hakimi, Xəlil xan – Kuhkiluye hakimi, Hüseyn Sultan – Fərah hakimi, Xosrov bəy, Şahəli bəy və Əliyar bəy – Xorasan mahallarında, Həmzə bəy – Azərbaycanda və Məhəmməd bəy Farsda idi.”
Bu hissədə Şah Abbas dövründə hakim vəzifə tutan Əfşar əmirlərinin də adları verilib.
Qacar tayfası - Bu tayfa Gəncə və Bərdə də məskunlaşıb bir qismi isə Şamdan gəlib. Kitabda adı çəkilən Piri bəy Şah İsmayılın atası Şeyx Heydərin Şirvanşahlarla döyüşdüyü son döyüşdə iştirak edib. Əsərdə Qudurmuş xan ləqəbli Dəracə Sultan kimi bəhs olunan şəxsin əsl adı Əcə Sultandır. I Muradı öldürdüyü üçün bu ləqəbi almışdır. Digər bir şəxs Sultan Ziyadoğludur. Ziyadoğlu ailəsi Şah Təhmasib dövründə Gəncə və Qarabağ bəylərbəyində hakim idilər. Şah Təhmasibin vəfatı zamanı xidmətdə olan əmirlər bunlardır:
“Yusif Xəlifə Gəncə hakimi idi . Mirza Əli Sultan orduda idi. Qubad bəy Xorasanda idi. Hüseyn bəy Şirvanda idi. Süleyman bəy paytaxt Qəzvində idi.”
Nüsxə və nəşrləri
Əsərin elm aləminə məlum olan yeganə nüsxəsi Tehranda Məlik Milli Kitabxanasında yerləşir Nüsxənin yazılış tarixi hicri 1013-cü il (m.1604-1605) kimi qeyd edilib. Əsər nəstəliq xətti ilə qələmə alınıb. 155 vərəqdən ibarətdir və hər səhifədə 9 sətir yerləşir. Nüsxə oxunaqlı yazı ilə yazılıb, səhv və qüsurlara çox az rast gəlinir. Müəllif əsəri hər hansı bir şah və ya səlahiyyətli şəxsə təqdim etməyib. Buna baxmayaraq kitabın əvvəlində Şah İsmayılın mədhinə yer verilib. “Tarix-i Qızılbaşan” əsəri 1982-ci ildə ilk dəfə Mir Həşim Mühəddis tərəfindən nəşrə hazırlanıb. Daha sonra 1993-cü ildə Bakıda M.Ə. Məhəmmədi tərəfindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilərək əlavə şərhlərlə nəşr edilib. Kitab 2015-ci ildə Tufan Gündüz tərəfindən türk dilinə tərcümə olunub.
İstinadlar
- Cavanşir, 2007. səh. 25
- Gündüz, 2015. səh. 14
- Cavanşir, 2007. səh. 24
- Aydoğmuşoğlu, 2014. səh. 94
- Gündüz, 2015. səh. 27
- Məhəmmədi, 1993. səh. 8
- Aydoğmuşoğlu, 2014. səh. 95
- Məhəmmədi, 1993. səh. 9
- Aydoğmuşoğlu, 2014. səh. 96
- Gündüz, 2015. səh. 28
- Gündüz, 2015. səh. 41
- Məhəmmədi, 1993. səh. 14
- Gündüz, 2015. səh. 42
- Gündüz, 2015. səh. 43
- Məhəmmədi, 1993. səh. 15
- Gündüz, 2015. səh. 45
- Məhəmmədi, 1993. səh. 16
- Gündüz, 2015. səh. 46
- Gündüz, 2015. səh. 47
- Gündüz, 2015. səh. 48
- Məhəmmədi, 1993. səh. 17
- Gündüz, 2015. səh. 51
- Məhəmmədi, 1993. səh. 18
- Gündüz, 2015. səh. 55
- Məhəmmədi, 1993. səh. 20
- Gündüz, 2015. səh. 63
- Məhəmmədi, 1993. səh. 23
- Məhəmmədi, 1993. səh. 24
- Gündüz, 2015. səh. 64
- Məhəmmədi, 1993. səh. 25
- Gündüz, 2015. səh. 65-69
- Məhəmmədi, 1993. səh. 25-27
- Gündüz, 2015. səh. 69
- Məhəmmədi, 1993. səh. 27
- Gündüz, 2015. səh. 71
- Məhəmmədi, 1993. səh. 28
- Gündüz, 2015. səh. 75
- Məhəmmədi, 1993. səh. 29
- Gündüz, 2015. səh. 79
- Məhəmmədi, 1993. səh. 31
- Aydoğmuşoğlu, 2014. səh. 97
- Gündüz, 2015. səh. 84
- Məhəmmədi, 1993. səh. 33
- Aydoğmuşoğlu, 2014. səh. 98
- Gündüz, 2015. səh. 93
- Məhəmmədi, 1993. səh. 36
Mənbə
- M.Ə.Məhəmmədi. TARİX-İ QEZELBAŞAN. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. 1993. səh. 48.
- Tufan Gündüz. Tarih-i Kızılbaşan. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 2015. səh. 134.
- Cihat Aydoğmuşoğlu. Tarih-i Kızılbaşan adlı anonim esere göre Safevi Çağı Türkmen Aşiretleri. 2. İstanbul. XI. Milli Türkoloji Kongresi bildirileri. 2014. səh. Aydoğmuşoğlu.
- Babək Cavanşir. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2007. səh. 896.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tarix i Qizilbasan Anonim muellif terefinden qeleme alinan Sefevi dovrunden behs eden tarixi qaynaq Eserde Qaraqoyunlu Agqoyunlu ve Sefeviler dovletinde feal rol oynamis turkmen tayfalari ve beyleri haqqinda melumat verilir Tarix i QizilbasanMuellif AnonimJanr TarixiMovzu Qaraqoyunlu Agqoyunlu ve Sefeviler dovletinde feal rol oynamis turkmen tayfalari ve beyleri haqqinda melumatOrijinalin dili FarscaOlke Sefeviler dovletiOrijinalin nesr ili 1605 ci ilHaqqindaMuellifi melum olmayan Tarix i Qizilbasan adli bu eser 1599 1605 ci iller arasinda yazilmisdir Movzu ile bagli tedqiqat aparan Babek Cavansir bunun sebebini bele izah edir Muellif eserin bir yerinde yazir 1598 1599 cu illerde Sah Abbasin Xorasani ozbeklerden xilas etdiyinde Huseyn Sultan Efsarin tiyulu olan Ferah ve Isfizar da o hezrete tapsirildi Nusxenin yazilma tarixi 1604 cu ile tesaduf edir Bu da eserin bu tarixden evvel yazildigini gosterir Eserde 1592 1593 cu ilde Sadli boyundan Zulfuqar xandan behs olunur ve qeyd edilir ki hal hazirda vezifededir Zulfuqar xan 1609 cu ilde oldurulub Bu o demekdir ki eser bu tarixden once tamamlanib Eser Sefevi dovlet idaresinde ve orduda xidmet etmis Qizilbas tayfalarinin ve muhum emirlerin qisa tercumeyi hallarina hesr edilmisdir Bundan elave turkmen tayfalari Agqoyunlu ve Qaraqoyunlu dovletleri ile de elaqelendirilir ve onlarin qisa xulasesi verilir Kitaba bezi kurd ve lor tayfalari da daxil edilmis ve lorlar haqqinda iki revayet neql edilmisdir Muellifi Eserin muellifi haqqinda orta esr menbelerde her hansi bir melumata rast gelinmir Kitabin meqsedi Qizilbas tayfalari haqqinda melumat vermek oldugu ucun bezi tarixciler eserin Qizilbas turkmen bir sexs terefinden qeleme alindigini dusunurler Bundan basqa eserin ehtiva etdiyi melumatlarin genisliyi ve ehateliliyine gore muellifin Sefevi saray Divaninda calisan vezifeli sexslerden biri oldugu da ehtimal olunur Eserdeki melumatlarin Sah Abbasin katiblerinden biri olan Isgender bey Munsinin 1629 cu ilde tamamladigi Tarix i Alemarayi Abbasi eseri ile benzerlik gostermesi de bu ehtimali quvvetlendirir Isgender bey Munsi oz eserini Tarix i Qizilbasan dan sonra yazmisdir Isgender bey oz eserinde Sefevi sahlarindan danisarken Sah Ismayildan Xaqani Suleyman san Sah I Tehmasibden Sahi Cennetyeri Sah Mehemmed Xudabendeden Nevvabi Iskender san Sah I Abbasdan ise Hezret i Ela ve Sahi Zilullah kimi behs etmisdir Bu ifadelere biz mehz Tarix i Qizilbasan eserinde de rast gelirik Bundan basqa Tarix i Qizilbasan kitabinda Qizilbas tayfalari haqqinda melumatlara Isgender bey Turkmenin eserinde daha ehateli sekilde rast gelinir Her halda isgender bey Munsinin eseri muqayise edilmeyecek qeder genis olsa da eseri yazarken anonim muellifin adi kecen eserinden behrelendiyi guman edilir Eserin muellifi kitabin hec bir yerinde adini cekmese de eserin sonunda bu mezlumun Ehsenut tevarixinde deyildiyi kimi deyir Aparilan tedqiqatlara baxmayaraq muellif ve onun diger eseri olan Ehsenut tevarix haqqinda bu gune qeder hec bir melumata rast gelinmeyib Eserde behs olunan tayfalarSag cinahda yerlesen tayfalar Bu hissede Sefevi dovrunde dovlet idare ve teskilatlarinda muhum vezifeler tutan tayfa bascilari ve emirlerden behs olunur Samli tayfasi Eserde Samli tayfasinin Heleb Edirne Tersus ve diger Sam seherleri etrafinda yasadiqlari qeyd olunub Muellif yazir ki onlar Sanli Sefevi xanedaninin muridleridirler ve Sah Ismayil dovrunde butun oymaqlardan boyuk idiler Daha sonra bu tayfaya mensub Huseyn bey Lele Abdin bey Serutercan Durmus xan Samli onun qardasi Huseyn xan Samli Zeynal xan Agzivar xan Zeyneddin Sultan Veli Xelife Eliqulu xan Huseyn xan Necefqulu xan kimi sexslerin adlari cekilir Rumlu tayfasi Bu tayfa Tokat Sivas Amasya Farava Meshedvali ve basqa Rum seherlerinde yasayir En boyuk emirleri Cahansahdir Bir diger emir ise Huseyn beydir Agaceri tayfasi Eli bey Cahansah dovrunde boyuk emir idi Bayramli tayfasi Cahansah dovrunun meshur emiri Saheli bey bu tayfaya mensubdur Daha sonra bu tayfadan Sahsuvar beyin adi cekilir Ekremi tayfasi Bu tayfa 24 qoldan ibaretdir Ordekli tayfasi Bu tayfadan hec kes emirlik etmeyib Qaracarlu tayfasi Bu tayfadan da hec kes emirlik etmeyib Agqoyunlu tayfalari Eserin bu hissesinde agqoyunlulardan Bayanduri qovmi kimi behs olunur Daha sonra Agqoyunlu sahlarinin adlari ve onlar haqqinda qisa melumat verilir Bayanduri tayfasi Eserde qeyd olunur ki bu tayfanin boyuk emiri Bayandur bey ibn Rustem bey ibn Murad bey ibn Qara Osmandir Daha sonra Eybe Sultan Ebulfeth bey Murad bey haqqinda melumat verilir Mosullu tayfasi Burada Emir beyin Hesen sah dovrunde emir el umera oldugu bildirilir Daha sonra onun qohumu Sufi Xelil Emir xan Zulfuqar bey ibn Noxud Sultan Emir xan ibn Mehemmedi bey Mehemmed xan Heyder Sultan ve Sultan Mesum xanin adi cekilir Pornak tayfasi Bu tayfanin boyuk emiri Saheli beydir Tayfaya mensub diger sexslerden Mensur bey Murtezaqulu xan Barik bey Hesen bey Sekeroglu Murtezaqulu xan Pirbudaq xanin adi cekilir Seyxavend tayfasi Onlar Hezret Sultan Seyx Sefi el heqq ve d dinin neslindendirler Boyuk emirleri Mesub bey Sefevidir Bir diger emirleri Zeynalebidin beydir Cepni tayfasi Bu tayfa Trabzon etrafindaki Yuxari Canik ve Asagi Canikdendir Onlar Oguz xanin oglu Gun xanin neslindendirler Burada Saheli Sultan ve Mehemmed bey Celaloglu haqqinda melumatlar var Bayat ve Bozcalu tayfasi Bu tayfa Oguz xanin oglu Gun xanin ovladlarindandir Bu tayfada boyuk emirler az olmusdur Onlardan Suleyman bey Haci Uveys Seyf bey Sahverdi Sultan Ugurlu Sultan Mehemmed Sultan haqqinda melumat verilir Erebgirlu tayfasi Onlar Erebgir vilayetinin Cimisgezek mahalindandir Sah Ismayil dovrunde onlarin arasinda boyuk emir olmayib Xinisli tayfasi Bu tayfa Xinis Tercan ve Qarahisardandir Boyuk emirleri Erzincan valisi Hesen bey Eyqutoglu idi Onlarin boyuk emirlerinden Div Sultan Sah Ismayil dovrunde Belx hakimi daha sonra emir el umera olub Sah Tehmasibi taxta cixarib Diger emirlerden Emir Sultan Zeif Yusifin oglu Sufiyan Xelife Nureli Xelife Suleyman Sultan Sirvan valisi Aras Sultan Yusifcan Sultan haqqinda melumat verilir Tekeli tayfasi Bu tayfa Mentesa eli Aydin eli Serxan eli Hemid eli Kermiyan ve Edasya diyarindandir ve bu vilayetlere bir yerde Teke eli deyirler Tayfanin moteber emiri Yekan bey Sah Ismayilin dovrunde boyuk emir imis Diger bir emir Cuhe Sultan Div Sultanin olumunden sonra emir el umera olub Daha sonra Cuhe Sultanin olumu barede hadise danisilir Haqqinda melumat verilen diger emirler bunlardir Azerbaycan hakimi Ulema bey Mehemmed bey Serefeddinoglu Cerkes Hesenin oglu Qazi xan Burun Sultan Eli Sultan Turkman tayfalari Bu hissede qeyd edilir ki turkman tayfalari iki qola ayrilir Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu Qaraqoyunlu tayfalari Burada Qaraqoyunlu dovleti hemcinin dovlet bascilari haqqinda qisa melumata yer verilib Alpaut tayfasi Bu tayfanin boyuk emiri Pir Mehemmed beydir Bir diger boyuk emirleri Rustem bey Tevaci Pir Mehemmed Sani Qaraxan bey Serxan bey Mehmad beyin adlari cekilir Baharli tayfasi Onlarin boyuk emiri Eliesker beydir Onun ovladlari Pireli bey yareli bey Bayram bey de boyuk emirlerdendir Bu tayfaya mensub diger emirler Sahveli bey Bayram xan Cagirli tayfasi Boyuk emiri Emir Bestamdir Bu tayfaya mensub diger emirler Ebulfeth bey Omer bey Eli bey Bu hissede haqqinda melumat verilen diger tayfalar bunlardir Qaramanlu tayfasi Sedli tayfasi Hacili tayfasi Bayburtlu tayfasi Varsaq tayfasi Evoglu tayfasi Qaracadagli tayfasi Kurd tayfalari haqqinda Bu bolmede kurd tayfalarindan qisaca melumat verilir Sultan Selaheddin Yusif ibn Necmeddin Eyyub ve Misir Sam ve Yemende 100 ile yaxin hakimiyyetde olmus Eyyubiler haqqinda danisilir Lur tayfalari haqqinda Tarix i Qizilbasan eserinin Lurlar haqqinda olan bu bolmesinde yazilir Luristan texminen 300 cu ilde o diyarin hakimi olmus iki qardasin adi ile iki hisseye bolunmusdur Bedr Boyuk Lurun valisi Mensur Kicik Lurun valisi Uzun muddet Luristanin hakimliyi onlarin elinde idi Onlarin boyuk padsahi Nesiruddovle ibn Mervan elli iki il Cezire ve Diyarbekrde sultanliq etmis ve 453 cu ilde vefat etmisdir Ondan sonra ovladlari Nesr Seid ve Mensur o diyarda hakimlik etmisler Sol cinahda yerlesen tayfalar Ustacli tayfasi Onlar oz kocleri ile Erzincan yaxinliginda Sah Ismayila qosulublar Xan Mehemmed Ustacli 7 il Sah Ismayilin adindan Diyarbekr hakimi olub Caldiran doyusunde helak olub Qara xan Ustacli Diyarbekr emir el umerasi Cayan Sultan ise I Sah Ismayilin emir el umerasi idi Bu tayfaya mensub haqqinda melumat verilen diger sexsler Kopek Sultan Abdulla xan Sah Ismayilin bacisi oglu Mentesa Sultan Bedr xan Sahqulu Sultan Cayan Sultanin qardasi oglu Saheli Sultan Cayan Sultanin qardasi oglu Sedreddin xan Ehmed Sultan Sufioglu Sahqulu Sultan Yekan Eserde Sah Tehmasibin vefatindan sonra bu tayfadan hakim olan diger emirlerin siyahisi verilir Piri bey Rey hakimi idi Mehemmed Sultan Cuxursed emir el umerasi idi Mentesa Sultanin oglu Temir xan Sistan hakimi idi Veli bey Xorasan mahallarindan birinde idi Huseyn bey Yuzbasi sarayda idi Allahqulu Sultan ve Ibrahim bey Xorasanin bezi mahallarina hakim idiler Pirqulu bey de Xorasanda idi Mahmud bey Nisaburda idi Ciraq Sultan ve Mustafa bey Xoy seherinde idiler Sahqulu Sultan Yekanin oglanlari Mursudqulu Sultan ve Ibrahim Sultan Xorasanda istiqlal bayragi ucaltdilar Zulqedr tayfasi Burada qeyd edilir ki bu tayfa Elbistan ve Meresde yasayir ve ozlerinin musteqil padsahlari olub Meselen Melik Aslan Nesireddin Suleyman ve Elauddovle Daha sonra bu tayfaya mensub Siraz hakimlerinin siyahisi verilir Adi cekilen diger emirler Mehemmed xan Zulqedroglu Sahqulu Xelife Sahrux xan Ummet xan Eli xan Yaqub xan Nedir xan Efsar tayfasi Sefevi imperiyasinin xidmetinde olan efsarlar Agqoyunlu dovrunden Iran ve Anadoluda yasayiblar Efsarlar Agqoyunlu ordusunda da ehemiyyetli guce malik idiler Eserde adi cekilen bir qismi Samdan gelen qruplar Simali Iraqda Memluk dovletinin xidmetinde olan qruplardan ayrilib Sefevi dovletinin qurulusunda istirak edibler Efsar sozunun menasi ovda cevik olan kimi aciqlanir Daha sonra Atabey Mehemmed Cahan Pehlevan dovrunde Agqoyunlu doneminde ve Sefevi dovletinde vezifeli bir sira Efsar emirlerinin adlari cekilir Onlara misal olaraq Dane bey Sah Ismayil dovrunde boyuk emr idi Sahqulu Sultan ise Kirman hakimi Sevindik bey qorcibasi olub Sah Tehmasibin yaxin adamlarindan imis Burada Tehmasibin vefati zamani hakim olan emirlerin adlari verilib Qulu Sultan Kerman hakimi Xelil xan Kuhkiluye hakimi Huseyn Sultan Ferah hakimi Xosrov bey Saheli bey ve Eliyar bey Xorasan mahallarinda Hemze bey Azerbaycanda ve Mehemmed bey Farsda idi Bu hissede Sah Abbas dovrunde hakim vezife tutan Efsar emirlerinin de adlari verilib Qacar tayfasi Bu tayfa Gence ve Berde de meskunlasib bir qismi ise Samdan gelib Kitabda adi cekilen Piri bey Sah Ismayilin atasi Seyx Heyderin Sirvansahlarla doyusduyu son doyusde istirak edib Eserde Qudurmus xan leqebli Derace Sultan kimi behs olunan sexsin esl adi Ece Sultandir I Muradi oldurduyu ucun bu leqebi almisdir Diger bir sexs Sultan Ziyadogludur Ziyadoglu ailesi Sah Tehmasib dovrunde Gence ve Qarabag beylerbeyinde hakim idiler Sah Tehmasibin vefati zamani xidmetde olan emirler bunlardir Yusif Xelife Gence hakimi idi Mirza Eli Sultan orduda idi Qubad bey Xorasanda idi Huseyn bey Sirvanda idi Suleyman bey paytaxt Qezvinde idi Nusxe ve nesrleriEserin elm alemine melum olan yegane nusxesi Tehranda Melik Milli Kitabxanasinda yerlesir Nusxenin yazilis tarixi hicri 1013 cu il m 1604 1605 kimi qeyd edilib Eser nesteliq xetti ile qeleme alinib 155 vereqden ibaretdir ve her sehifede 9 setir yerlesir Nusxe oxunaqli yazi ile yazilib sehv ve qusurlara cox az rast gelinir Muellif eseri her hansi bir sah ve ya selahiyyetli sexse teqdim etmeyib Buna baxmayaraq kitabin evvelinde Sah Ismayilin medhine yer verilib Tarix i Qizilbasan eseri 1982 ci ilde ilk defe Mir Hesim Muheddis terefinden nesre hazirlanib Daha sonra 1993 cu ilde Bakida M E Mehemmedi terefinden Azerbaycan turkcesine tercume edilerek elave serhlerle nesr edilib Kitab 2015 ci ilde Tufan Gunduz terefinden turk diline tercume olunub IstinadlarCavansir 2007 seh 25 Gunduz 2015 seh 14 Cavansir 2007 seh 24 Aydogmusoglu 2014 seh 94 Gunduz 2015 seh 27 Mehemmedi 1993 seh 8 Aydogmusoglu 2014 seh 95 Mehemmedi 1993 seh 9 Aydogmusoglu 2014 seh 96 Gunduz 2015 seh 28 Gunduz 2015 seh 41 Mehemmedi 1993 seh 14 Gunduz 2015 seh 42 Gunduz 2015 seh 43 Mehemmedi 1993 seh 15 Gunduz 2015 seh 45 Mehemmedi 1993 seh 16 Gunduz 2015 seh 46 Gunduz 2015 seh 47 Gunduz 2015 seh 48 Mehemmedi 1993 seh 17 Gunduz 2015 seh 51 Mehemmedi 1993 seh 18 Gunduz 2015 seh 55 Mehemmedi 1993 seh 20 Gunduz 2015 seh 63 Mehemmedi 1993 seh 23 Mehemmedi 1993 seh 24 Gunduz 2015 seh 64 Mehemmedi 1993 seh 25 Gunduz 2015 seh 65 69 Mehemmedi 1993 seh 25 27 Gunduz 2015 seh 69 Mehemmedi 1993 seh 27 Gunduz 2015 seh 71 Mehemmedi 1993 seh 28 Gunduz 2015 seh 75 Mehemmedi 1993 seh 29 Gunduz 2015 seh 79 Mehemmedi 1993 seh 31 Aydogmusoglu 2014 seh 97 Gunduz 2015 seh 84 Mehemmedi 1993 seh 33 Aydogmusoglu 2014 seh 98 Gunduz 2015 seh 93 Mehemmedi 1993 seh 36MenbeM E Mehemmedi TARIX I QEZELBASAN Baki Azerbaycan nesriyyati 1993 seh 48 Tufan Gunduz Tarih i Kizilbasan Istanbul Yeditepe Yayinevi T C Kultur ve Turizm Bakanligi 2015 seh 134 Cihat Aydogmusoglu Tarih i Kizilbasan adli anonim esere gore Safevi Cagi Turkmen Asiretleri 2 Istanbul XI Milli Turkoloji Kongresi bildirileri 2014 seh Aydogmusoglu Babek Cavansir IRAN DAKI TURK BOYLARI ve BOY MENSUBU KISILER SAFEVI DONEMI I SAH TAHMASB HAKIMIYETININ SONUNA KADAR 1576 Istanbul T C Mimar Sinan Guzel Sanatlar Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Tarih Anabilim Dali Ortacag Tarihi Programi 2007 seh 896