Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tamamlıq — ikinci dərəcəli cümlə üzvlərindən biri. Adlıq və yiyəlik hallarından başqa, qalan halların suallarına cavab verir. Tamamlıq kimi? nəyi? nə? kimə? nəyə? kimdə? nədə? kimdən? nədən? kim ilə? nə ilə? kim üçün? nə üçün? kim haqqında? nə haqqında? nə barədə? suallarından birinə cavab verir. Tamamlıq adətən isim və əvəzliklərlə ifadə olunur. Məsdərlər və isimləşmiş başqa nitq hissələri də cümlədə tamamlıq olur. Nitq hissələri ilə ifadə olunan tamamlıqlar quruluşca sadə olur. Söz birləşmələri, mürəkkəb adlar, feli sifət və məsdər tərkibləri ilə ifadə olunanlar isə mürəkkəbdir.
Tamamlıq ikinci dərəcəli cümlə üzvüdür; üzərində iş icra olunan və ya hərəkətlə dolayı yolla əlaqələnən əşyanı, obyekti bildirir; cümlədə xəbər zonasına aid olub, xəbərlə birbaşa bağlı olur; adətən, xəbərlə mübtəda arasında, güclü pozisiyada - aktuallaşma məqamında cümlənin sonunda işlənir; əksərən xəbərlə idarə, bəzən yanaşma əlaqəsində olur.
Tamamlıq ifadə vasitələrinə görə mübtədanı xatırladır. Mübtəda kimi, tamamlıq da isim, sifət, say, əvəzlik, məsdər, feili sifət, bəzi zərflər, ismi birləşmələr, məsdər və feili sifət tərkibləri ilə ifadə olunur. Mübtəda vəzifəsində olduğu kimi, tamamlıq vəzifəsində də bunların bir qismi - sifət, say, işarə əvəzlikləri, feili sifətlər isimləşməli olur. Lakin tamamlığın ifadə imkanları daha genişdir: mübtəda yalnız adlıq halda olan sözlər və birləşmələrlə ifadə olunduğu halda, tamamlıq dörd halda — yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq hallarında olan sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur. Bundan əlavə, üçün, ötrü, ilə, qarşı, haqda, barədə, haqqında, barəsində və s. qoşmaların qoşulduğu sözlər və birləşmələr də qeyri-müstəqim obyekt bildirməklə cümlədə tamamlıq vəzifəsində işlənə bilir. Tamamlıq qeyd edilən nitq hissələri və söz birləşmələri içərisində daha çox isim, əvəzlik və məsdərlərlə ifadə olunur. Sifət, say, işarə əvəzlikləri və feili sifətlər tamamlıq vəzifəsində işlənmək üçün isimləşməli olur. Qoşmalı sözlər və birləşmələr tamamlıq vəzifəsində işlənməklə qeyri-müstəqim obyektlə hərəkət arasında əlaqə yaradır. Substantiv ismi birləşmələr, məsdər və feili sifət tərkibləri mürəkkəb tamamlığın əsas ifadə vasitələridir.
Tamamlığın növləri
Vasitəli tamamlıq
Vasitəli tamamlıq hərəkətlə birbaşa deyil, dolayı yolla əlaqələnən əşyanı, obyekti bildirir.İş və hərəkət vasitəli tamamlığın ifadə etdiyi obyekt üzərində icra edilmir, onunla zəif əlaqələnir. Ona görə də vasitəli tamamlıqlar yalnız feili xəbərlə deyil, həm də ismi xəbərlə bağlı olur.Vasitəli tamamlıqlar ismin yönlük, yerlik, çıxışlıq hallarında olub əşya məzmunu bildirən sözlər və birləşmələrlə, eyni zamanda üçün, ötrü, ilə, qarşı, haqqında, barəsində qoşmalarının qoşulduğu bir sıra sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur.Yönlük halda olan sözlər və birləşmələrlə ifadə olunan vasitəli tamamlıqlar bənzəmə, oxşama, yönəlmə, istiqamət və məqsəd çalarına malik olur.Yerlik və çıxışlıq hallarında olan vasitəli tamamlıqlarda nisbi yer çaları olur.Qoşmaların qoşulduğu sözlər və birləşmələr əsasən vasitəli tamamlıq hallarının (yönlük, yerlik, çıxışlıq) mənalarına yaxın mənalar ifadə edir.İlə qoşmalı tamamlıqlar vasitə, alət, birgəlik, qarşılaşdırma, seçilmə və s. məna çalarına malikdir.Yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarında olan sözlər və birləşmələr cümlədə tamamlıq da ola bilir, yer zərfliyi də; üçün, ötrü qoşmalı sözlər və birləşmələr tamamlıq da ola bilir, səbəb və məqsəd zərflikləri də; -la, -lə (ilə) qoşmalı sözlər və birləşmələr tamamlıq da ola bilir, tərz zərfliyi də.
Vasitəsiz tamamlıq
Vasitəsiz tamamlıq hərəkətlə bilavasitə, birbaşa əlaqəli olan, üzərində iş icra olunan əşyanı, obyekti bildirir.Vasitəsiz tamamlıq təsirli feili xəbərlə ifadə olunan işin icrası nəticəsində yeni yaranan, tam və ya qismən dəyişikliyə uğrayan, məkan dəyişikliyinə uğrayan və ya sadəcə olaraq hərəkətin təsirinə məruz qalan əşyanı, obyekti bildirir. Vasitəsiz tamamlıqlar ismin təsirlik halında olan sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur, təsirli feili xəbərlə əlaqələnir. İsmin təsirlik halı iki cür olduğundan, yəni müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik ifadə etdiyindən vasitəsiz tamamlıqlar da iki cür olur: müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar, qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar. Müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqların forma və məzmun fərqləri göz qabağındadır: müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar təsirlik hal şəkilçisinin iştirakı ilə formalaşır və müəyyən, konkret əşya bildirir. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar təsirlik hal şəkilçisi olmadan formalaşır və qeyri-müəyyən, ümumi əşya bildirir.
Müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqların aşağıdakıları xəbər arasında idarə, qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqla təsirli feili xəbər arasında yanaşma əlaqəsi olur:
- Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlığın cümlədə yeri sərbəstdir: xəbərlə mübtəda arasında, cümlənin əvvəlində, aktuallaşdırma prosesində xəbərdən sonra da işlənə bilir.Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqların yeri sabitdir; onlar yalnız təsirli feili xəbərin yanında işlənir və xəbərlə onların arasına müstəqil mənalı söz daxil ola bilmir.
- Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlardan əvvəl o, bu, həmin, haman və s. kimi müəyyənləşdirici sözlər işlənə bilər.Lakin qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlardan əvvəl belə sözlər işlənməz.
- Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar kimi? nəyi? haranı? suallarına, qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar isə yalnız nə? sualına cavab verir (buradakı nə? sualını mübtədanın nə? sualı ilə eyniləşdirməməli).
- Bunlar ifadə vasitələrinə görə də fərqlənir. Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqların ifadə imkanları çox zəngindir. Xüsusi və ümumi isimlər, şəxs əvəzlikləri, substantivləşmiş işarə əvəzlikləri, yer zərfləri, -dakı, -dəki şəkilçili sözlər, ismi birləşmələr və s. - hallana bilən hər cür söz və söz birləşmələri cümlədə müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıq vəzifəsində işlənə bilir.Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqların isə ifadə vasitələri məhduddur. Bunlar, başlıca olaraq, ümumi isimlərlə ifadə olunur.Nə sual əvəzliyi, heç nə inkar əvəzliyi, yanaşma-uzlaşma əlaqəli ismi birləşmələr də qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıq vəzifəsində işlənə bilir.
Təsirli feili xəbərlə ifadə olunan işin icrası nəticəsində vasitəsiz tamamlıqla ifadə olunan obyektdə bir sıra dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər təsirli feili xəbərlə vasitəsiz tamamlığın əlaqəsi əsasında dərk olunur.
- Obyekt əvvəlcədən mövcud olmur, işin icrası nəticəsində yaranır (və ya yarana bilir).
- Obyekt əvvəlcədən mövcud olur, işin icrası nəticəsində məhv olur, yox olur.
- İşin icrası nəticəsində obyekt qismən dəyişikliyə uğrayır.
- İşin icrası nəticəsində obyekt məkan dəyişikliyinə uğrayır.
- Obyekt sadəcə olaraq hərəkətin təsirinə məruz qalır, lakin heç bir dəyişikliyə uğramır.
Təsirlik halda olan sözlər üzərində iş icra olunan obyekti bildirdiyindən vasitəsiz tamamlıq kimi izah olunur. Ona görə də bu cür sözlər hətta haranı? sualına cavab verdikdə də vasitəsiz tamamlıq sayılır.
İstinadlar
- Qəzənfər Kazımov. Müasir Azərbaycan dili.Sintaksis. Bakı,2000.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tamamliq ikinci dereceli cumle uzvlerinden biri Adliq ve yiyelik hallarindan basqa qalan hallarin suallarina cavab verir Tamamliq kimi neyi ne kime neye kimde nede kimden neden kim ile ne ile kim ucun ne ucun kim haqqinda ne haqqinda ne barede suallarindan birine cavab verir Tamamliq adeten isim ve evezliklerle ifade olunur Mesderler ve isimlesmis basqa nitq hisseleri de cumlede tamamliq olur Nitq hisseleri ile ifade olunan tamamliqlar qurulusca sade olur Soz birlesmeleri murekkeb adlar feli sifet ve mesder terkibleri ile ifade olunanlar ise murekkebdir Tamamliq ikinci dereceli cumle uzvudur uzerinde is icra olunan ve ya hereketle dolayi yolla elaqelenen esyani obyekti bildirir cumlede xeber zonasina aid olub xeberle birbasa bagli olur adeten xeberle mubteda arasinda guclu pozisiyada aktuallasma meqaminda cumlenin sonunda islenir ekseren xeberle idare bezen yanasma elaqesinde olur Tamamliq ifade vasitelerine gore mubtedani xatirladir Mubteda kimi tamamliq da isim sifet say evezlik mesder feili sifet bezi zerfler ismi birlesmeler mesder ve feili sifet terkibleri ile ifade olunur Mubteda vezifesinde oldugu kimi tamamliq vezifesinde de bunlarin bir qismi sifet say isare evezlikleri feili sifetler isimlesmeli olur Lakin tamamligin ifade imkanlari daha genisdir mubteda yalniz adliq halda olan sozler ve birlesmelerle ifade olundugu halda tamamliq dord halda yonluk tesirlik yerlik ve cixisliq hallarinda olan sozler ve birlesmelerle ifade olunur Bundan elave ucun otru ile qarsi haqda barede haqqinda baresinde ve s qosmalarin qosuldugu sozler ve birlesmeler de qeyri musteqim obyekt bildirmekle cumlede tamamliq vezifesinde islene bilir Tamamliq qeyd edilen nitq hisseleri ve soz birlesmeleri icerisinde daha cox isim evezlik ve mesderlerle ifade olunur Sifet say isare evezlikleri ve feili sifetler tamamliq vezifesinde islenmek ucun isimlesmeli olur Qosmali sozler ve birlesmeler tamamliq vezifesinde islenmekle qeyri musteqim obyektle hereket arasinda elaqe yaradir Substantiv ismi birlesmeler mesder ve feili sifet terkibleri murekkeb tamamligin esas ifade vasiteleridir Tamamligin novleriVasiteli tamamliq Vasiteli tamamliq hereketle birbasa deyil dolayi yolla elaqelenen esyani obyekti bildirir Is ve hereket vasiteli tamamligin ifade etdiyi obyekt uzerinde icra edilmir onunla zeif elaqelenir Ona gore de vasiteli tamamliqlar yalniz feili xeberle deyil hem de ismi xeberle bagli olur Vasiteli tamamliqlar ismin yonluk yerlik cixisliq hallarinda olub esya mezmunu bildiren sozler ve birlesmelerle eyni zamanda ucun otru ile qarsi haqqinda baresinde qosmalarinin qosuldugu bir sira sozler ve birlesmelerle ifade olunur Yonluk halda olan sozler ve birlesmelerle ifade olunan vasiteli tamamliqlar benzeme oxsama yonelme istiqamet ve meqsed calarina malik olur Yerlik ve cixisliq hallarinda olan vasiteli tamamliqlarda nisbi yer calari olur Qosmalarin qosuldugu sozler ve birlesmeler esasen vasiteli tamamliq hallarinin yonluk yerlik cixisliq menalarina yaxin menalar ifade edir Ile qosmali tamamliqlar vasite alet birgelik qarsilasdirma secilme ve s mena calarina malikdir Yonluk yerlik ve cixisliq hallarinda olan sozler ve birlesmeler cumlede tamamliq da ola bilir yer zerfliyi de ucun otru qosmali sozler ve birlesmeler tamamliq da ola bilir sebeb ve meqsed zerflikleri de la le ile qosmali sozler ve birlesmeler tamamliq da ola bilir terz zerfliyi de Vasitesiz tamamliq Vasitesiz tamamliq hereketle bilavasite birbasa elaqeli olan uzerinde is icra olunan esyani obyekti bildirir Vasitesiz tamamliq tesirli feili xeberle ifade olunan isin icrasi neticesinde yeni yaranan tam ve ya qismen deyisikliye ugrayan mekan deyisikliyine ugrayan ve ya sadece olaraq hereketin tesirine meruz qalan esyani obyekti bildirir Vasitesiz tamamliqlar ismin tesirlik halinda olan sozler ve birlesmelerle ifade olunur tesirli feili xeberle elaqelenir Ismin tesirlik hali iki cur oldugundan yeni mueyyenlik ve qeyri mueyyenlik ifade etdiyinden vasitesiz tamamliqlar da iki cur olur mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlar qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlar Mueyyenlik ve qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlarin forma ve mezmun ferqleri goz qabagindadir mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlar tesirlik hal sekilcisinin istiraki ile formalasir ve mueyyen konkret esya bildirir Qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlar tesirlik hal sekilcisi olmadan formalasir ve qeyri mueyyen umumi esya bildirir Mueyyenlik ve qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlarin asagidakilari xeber arasinda idare qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqla tesirli feili xeber arasinda yanasma elaqesi olur Mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamligin cumlede yeri serbestdir xeberle mubteda arasinda cumlenin evvelinde aktuallasdirma prosesinde xeberden sonra da islene bilir Qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlarin yeri sabitdir onlar yalniz tesirli feili xeberin yaninda islenir ve xeberle onlarin arasina musteqil menali soz daxil ola bilmir Mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlardan evvel o bu hemin haman ve s kimi mueyyenlesdirici sozler islene biler Lakin qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlardan evvel bele sozler islenmez Mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlar kimi neyi harani suallarina qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlar ise yalniz ne sualina cavab verir buradaki ne sualini mubtedanin ne suali ile eynilesdirmemeli Bunlar ifade vasitelerine gore de ferqlenir Mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlarin ifade imkanlari cox zengindir Xususi ve umumi isimler sexs evezlikleri substantivlesmis isare evezlikleri yer zerfleri daki deki sekilcili sozler ismi birlesmeler ve s hallana bilen her cur soz ve soz birlesmeleri cumlede mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliq vezifesinde islene bilir Qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliqlarin ise ifade vasiteleri mehduddur Bunlar baslica olaraq umumi isimlerle ifade olunur Ne sual evezliyi hec ne inkar evezliyi yanasma uzlasma elaqeli ismi birlesmeler de qeyri mueyyenlik bildiren vasitesiz tamamliq vezifesinde islene bilir Tesirli feili xeberle ifade olunan isin icrasi neticesinde vasitesiz tamamliqla ifade olunan obyektde bir sira deyisiklikler bas verir Bu deyisiklikler tesirli feili xeberle vasitesiz tamamligin elaqesi esasinda derk olunur Obyekt evvelceden movcud olmur isin icrasi neticesinde yaranir ve ya yarana bilir Obyekt evvelceden movcud olur isin icrasi neticesinde mehv olur yox olur Isin icrasi neticesinde obyekt qismen deyisikliye ugrayir Isin icrasi neticesinde obyekt mekan deyisikliyine ugrayir Obyekt sadece olaraq hereketin tesirine meruz qalir lakin hec bir deyisikliye ugramir Tesirlik halda olan sozler uzerinde is icra olunan obyekti bildirdiyinden vasitesiz tamamliq kimi izah olunur Ona gore de bu cur sozler hetta harani sualina cavab verdikde de vasitesiz tamamliq sayilir IstinadlarQezenfer Kazimov Muasir Azerbaycan dili Sintaksis Baki 2000