Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türkiyədə tək partiyalı dövr (türk. Türkiye'de tek partili dönem) — 1923-cü ildən ölkədə birpartiyalı rejimin rəsmi qurulması ilə başlayan Türkiyə Cümhuriyyəti tarixinin bir hissəsi. 1923-1945-ci illərdə Cümhuriyyət Xalq Partiyası Türkiyədə Milli İnkişaf Partiyasının (türk. Millî Kalkınma Partisi) yaranmasına qədər yeganə partiya olmuşdur. 1946-cı ildə ilk çoxpartiyalı seçkilərdə qalib gələn Respublika Xalq Partiyası 1950-ci il seçkilərində parlamentdəki çoxluğunu itirir. Bu dövrdə prezident Mustafa Kamal Atatürk çoxpartiyalı demokratiyaya keçid üçün müxalifət partiyalarının yaradılmasını dəfələrlə istəmişdir. 1930-cu ildə Liberal-Respublika Partiyası təşkil olunur, lakin qısa müddətdə təsisçiləri tərəfindən ləğv edilir. 1924-cü ildə Mütərəqqi Respublika Partiyası (Kazım Karabekir tərəfindən yaradıldı) meydana çıxdı, ancaq üzvlərinin Şeyx Səidin (1925) qiyamında iştirak etməsi səbəbindən tezliklə qadağan edildi. Atatürkün ölümündən sonra respublikada çoxpartiyalı bir sistem meydana çıxdı.
Atatürkün prezidentliyi dövrü (1923—1938)
Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranması ilə gənc ölkənin hökuməti onu modernləşdirmək üçün səy göstərməyə başladı. Qərb ölkələrinin (Fransa, İsveç, İtaliya və İsveçrə kimi) dövlət qurumları, qanunları və konstitusiyaları Türkiyənin ehtiyaclarına və "Türk millətinin xüsusiyyətlərinə" uyğun olaraq təhlil edilmiş və uyğunlaşdırılmışdır.
O dövrdə ölkə ictimaiyyəti Prezident Mustafa Kamalın (sonradan Atatürk olan) niyyətlərini və proqramını çox təsəvvür edirdi - onu tez-tez “Biz ilk xəlifələrin zamanına qayıdırıq” şüarı ilə qarşılanırdı. Bir tərəfdən əlindəki güc konsolidasiyasını dayandırmaq üçün Mustafa Kamal bir sıra digər önəmli liderləri mühüm hökumət vəzifələrinə yerləşdirdi: Fevzi Çakmak, Kazım Özalp və İsmət İnönü. Bununla Türk cəmiyyətinin özünüdərki dəyişməsini ümid etdi: İslamdan müasir, demokratik və dünyəvi milli dövlətə.
Çoxpartiyalı sistemin yeni dövlətin elementlərindən biri olacağı ehtimal olunurdu. Lakin bir sıra maneələr meydana çıxdı: xüsusən də Liberal Respublika Partiyasının (lideri Ali Fethi Okyara) qurulmasından sonra bir çox “dini qruplar” ona qoşuldular, sonra ölkədə xüsusən də şərq ərazilərində qanlı iğtişaşlar başladı. Nəticədə 1930-cu il noyabrın 17-də Liberal Partiya ləğv edildi və 1945-ci ilə qədər ölkədə çoxpartiyalı demokratiya yaratmaq üçün başqa cəhdlər edilmədi.
Müxalifət (1924—1927)
1924-cü ildə "Mosul problemi" xüsusilə kəskin şəkildə ortaya çıxanda (bax: Osmanlı İmperiyasının süqutu) Şeyx Səid sonradan adını almış qiyam təşkil etdi. Şeyx Səid Diclədən gələn bir varlı bir kürd varisi (qəbilə başçısı) olduğundan bölgədəki din və milliyyət problemi xüsusilə kəskin idi: İslam qanunlarını (şəriət) bərpa etməyə çalışarkən Diclədən gələn silahlı qüvvələr kənd yerlərini gəzərək hökumət idarələrini və əhəmiyyətli şəhərləri ələ keçirdilər (Elazığ və Diyarbəkir).
Şeyx Səidin qiyamının “əks-inqilab” cəhdi olduğu düşüncəsi Türkiyə hökumət üzvləri arasında yayıldı: ikincilərin yayılmasının qarşısını almaq üçün mübarizəyə dərhal başlamağa çağırışlar edildi. 1925-ci il martın 4-də qiyamla mübarizə məqsədi ilə ölkədə “Asayişin qorunması haqqında” qanun qəbul edildi. Hökümətə müstəsna səlahiyyətlər verildi və bu müstəsnalar yalnız 1929-cu ilin martında ləğv edildi.
Bənzər tədbirlər hakim partiya üzvlərinin narazılığına səbəb oldu: həmin dövrdə Mustafa Kamalın özü də bu qrupun öz partiyasından çox ola biləcəyindən narahatlığını bildirdi; ancaq "müxalifət qrupunu" çıxartmağa cəsarət etmədi. Nəticədə Atatürk hakimiyyətinə etimadsızlıq səsverməsi uğursuz olduğu üçün hakimiyyəti qoruyub saxlaya bildi (8 noyabr 1924-cü ildə 18-ə qarşı 148 səs ilə lehinə səsverməklə qərarı ləğv etdi). Bundan sonra Mustafa Kamal "Türk milləti cəsarətlə cümhuriyyət, mədəniyyət və tərəqqi yolu ilə irəliləməyə qərarlı olduğunu" söylədi.
17 noyabr 1924-cü ildə fikir ayrılığı olan qrup rəsmi olaraq Türkiyə parlamentinin 29 üzvünün daxil olduğu Mütərəqqi Respublika Partiyasını (MRP) qurdu - bu ölkədə ilk rəsmi çoxpartiyalı sistemin başlanğıcı idi. MDP-nin iqtisadi proqramı daha liberal idi. O dönəm ki, hakimiyyətin "dövlət sosializmi" ilə müxalifətin sosial proqramı, əksinə daha çox mühafizəkar idi. Yeni partiyanın rəhbərləri Kamalçı inqilabını prinsipial şəkildə dəstəklədilər, lakin “mədəni inqilab” və dünyəvilik prinsipləri haqqında fərqli bir fikirdə idilər.
1926-cı ildə İzmirdə Mustafa Kamalı öldürmək üçün bir sui-qəsd cəhdinin üstü açıldı. Sui-qəsdçilər arasında Xilafətin ləğvinə qarşı çıxan keçmiş bir müavin də vardı. Ölkə rəhbərinə qarşı fərdi təhqirlərə də yol verildi. "Dağıdıcı fəaliyyətin ifşası" olduğu iddia edilən istintaq, Atatürkün ölkədəki mədəni inqilabla bağlı fikirlərini bölüşməyənlərin mövqelərini sarsıtmaq üçün hökumətin çox sayda siyasi əleyhdarını məhkəməyə verdi.
İstinadlar
- Salomon Ruysdael (2002). New Trends in Turkish Foreign Affairs: Bridges and Boundaries. iUniverse. s. 214. .
- Emin Fuat Keyman (2007). Remaking Turkey: Globalization, Alternative Modernities, and Democracy. Lexington Books. s. 97. .
Ədəbiyyat
- Cemil Koçak, « Parliament Membership during the Single-Party System in Turkey (1925–1945) », European Journal of Turkish Studies, 3 | 2005
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turkiyede tek partiyali dovr turk Turkiye de tek partili donem 1923 cu ilden olkede birpartiyali rejimin resmi qurulmasi ile baslayan Turkiye Cumhuriyyeti tarixinin bir hissesi 1923 1945 ci illerde Cumhuriyyet Xalq Partiyasi Turkiyede Milli Inkisaf Partiyasinin turk Milli Kalkinma Partisi yaranmasina qeder yegane partiya olmusdur 1946 ci ilde ilk coxpartiyali seckilerde qalib gelen Respublika Xalq Partiyasi 1950 ci il seckilerinde parlamentdeki coxlugunu itirir Bu dovrde prezident Mustafa Kamal Ataturk coxpartiyali demokratiyaya kecid ucun muxalifet partiyalarinin yaradilmasini defelerle istemisdir 1930 cu ilde Liberal Respublika Partiyasi teskil olunur lakin qisa muddetde tesiscileri terefinden legv edilir 1924 cu ilde Mutereqqi Respublika Partiyasi Kazim Karabekir terefinden yaradildi meydana cixdi ancaq uzvlerinin Seyx Seidin 1925 qiyaminda istirak etmesi sebebinden tezlikle qadagan edildi Ataturkun olumunden sonra respublikada coxpartiyali bir sistem meydana cixdi Turkiyenin 1927 ci il xeritesi Ataturkun prezidentliyi dovru 1923 1938 Turkiye Cumhuriyyetinin yaranmasi ile genc olkenin hokumeti onu modernlesdirmek ucun sey gostermeye basladi Qerb olkelerinin Fransa Isvec Italiya ve Isvecre kimi dovlet qurumlari qanunlari ve konstitusiyalari Turkiyenin ehtiyaclarina ve Turk milletinin xususiyyetlerine uygun olaraq tehlil edilmis ve uygunlasdirilmisdir O dovrde olke ictimaiyyeti Prezident Mustafa Kamalin sonradan Ataturk olan niyyetlerini ve proqramini cox tesevvur edirdi onu tez tez Biz ilk xelifelerin zamanina qayidiriq suari ile qarsilanirdi Bir terefden elindeki guc konsolidasiyasini dayandirmaq ucun Mustafa Kamal bir sira diger onemli liderleri muhum hokumet vezifelerine yerlesdirdi Fevzi Cakmak Kazim Ozalp ve Ismet Inonu Bununla Turk cemiyyetinin ozunuderki deyismesini umid etdi Islamdan muasir demokratik ve dunyevi milli dovlete Coxpartiyali sistemin yeni dovletin elementlerinden biri olacagi ehtimal olunurdu Lakin bir sira maneeler meydana cixdi xususen de Liberal Respublika Partiyasinin lideri Ali Fethi Okyara qurulmasindan sonra bir cox dini qruplar ona qosuldular sonra olkede xususen de serq erazilerinde qanli igtisaslar basladi Neticede 1930 cu il noyabrin 17 de Liberal Partiya legv edildi ve 1945 ci ile qeder olkede coxpartiyali demokratiya yaratmaq ucun basqa cehdler edilmedi Muxalifet 1924 1927 1924 cu ilde Mosul problemi xususile keskin sekilde ortaya cixanda bax Osmanli Imperiyasinin suqutu Seyx Seid sonradan adini almis qiyam teskil etdi Seyx Seid Dicleden gelen bir varli bir kurd varisi qebile bascisi oldugundan bolgedeki din ve milliyyet problemi xususile keskin idi Islam qanunlarini seriet berpa etmeye calisarken Dicleden gelen silahli quvveler kend yerlerini gezerek hokumet idarelerini ve ehemiyyetli seherleri ele kecirdiler Elazig ve Diyarbekir Seyx Seidin qiyaminin eks inqilab cehdi oldugu dusuncesi Turkiye hokumet uzvleri arasinda yayildi ikincilerin yayilmasinin qarsisini almaq ucun mubarizeye derhal baslamaga cagirislar edildi 1925 ci il martin 4 de qiyamla mubarize meqsedi ile olkede Asayisin qorunmasi haqqinda qanun qebul edildi Hokumete mustesna selahiyyetler verildi ve bu mustesnalar yalniz 1929 cu ilin martinda legv edildi Benzer tedbirler hakim partiya uzvlerinin naraziligina sebeb oldu hemin dovrde Mustafa Kamalin ozu de bu qrupun oz partiyasindan cox ola bileceyinden narahatligini bildirdi ancaq muxalifet qrupunu cixartmaga cesaret etmedi Neticede Ataturk hakimiyyetine etimadsizliq sesvermesi ugursuz oldugu ucun hakimiyyeti qoruyub saxlaya bildi 8 noyabr 1924 cu ilde 18 e qarsi 148 ses ile lehine sesvermekle qerari legv etdi Bundan sonra Mustafa Kamal Turk milleti cesaretle cumhuriyyet medeniyyet ve tereqqi yolu ile irelilemeye qerarli oldugunu soyledi 17 noyabr 1924 cu ilde fikir ayriligi olan qrup resmi olaraq Turkiye parlamentinin 29 uzvunun daxil oldugu Mutereqqi Respublika Partiyasini MRP qurdu bu olkede ilk resmi coxpartiyali sistemin baslangici idi MDP nin iqtisadi proqrami daha liberal idi O donem ki hakimiyyetin dovlet sosializmi ile muxalifetin sosial proqrami eksine daha cox muhafizekar idi Yeni partiyanin rehberleri Kamalci inqilabini prinsipial sekilde desteklediler lakin medeni inqilab ve dunyevilik prinsipleri haqqinda ferqli bir fikirde idiler 1926 ci ilde Izmirde Mustafa Kamali oldurmek ucun bir sui qesd cehdinin ustu acildi Sui qesdciler arasinda Xilafetin legvine qarsi cixan kecmis bir muavin de vardi Olke rehberine qarsi ferdi tehqirlere de yol verildi Dagidici fealiyyetin ifsasi oldugu iddia edilen istintaq Ataturkun olkedeki medeni inqilabla bagli fikirlerini bolusmeyenlerin movqelerini sarsitmaq ucun hokumetin cox sayda siyasi eleyhdarini mehkemeye verdi IstinadlarSalomon Ruysdael 2002 New Trends in Turkish Foreign Affairs Bridges and Boundaries iUniverse s 214 ISBN 978 1 4759 1899 1 Emin Fuat Keyman 2007 Remaking Turkey Globalization Alternative Modernities and Democracy Lexington Books s 97 ISBN 978 0 7391 1815 3 EdebiyyatCemil Kocak Parliament Membership during the Single Party System in Turkey 1925 1945 European Journal of Turkish Studies 3 2005