Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ağ xardal (lat. Sinapis alba) — bitkilər aləminin kələmçiçəklilər dəstəsinin kələmkimilər fəsiləsinin xardal cinsinə aid bitki növü.
| Ağ xardal | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Ağ xardal | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Əhəmiyyəti
Ağ xardal müxtəlif sahələrdə istifadə edilir. Ağ xardalın toxumlarının tərkibində 30-40% yüksək qidalı yarımquruyan (yod ədədi 92-122) yağ, 32% zülal, 0,1-1,1% efir yağı vardır. Ağ xardalın yağı qızılı-sarı rəngdə olmaqla yaxşı saxlanılır. Ağ xardal yağı ərzaq kimi, eyni zamanda marqarin istehsalında, çörəkbişirmə və qənnadı sənayesində istifadə edilir.
Tərkibindəki efir yağının miqdarına görə göy xardaldan geri qalır. Ağ xardal yağı çörək-peçenye, qənnadı konserv və s. sənaye sahələrində istifadə edilir. Ağ xardal jmıxı xüsusi işləmədən sonra heyvandarlıqda zülallı yem kimi istifadə olunur.
Bir çox rayonlarda ağ xardal yaşıl yem kimi istifadə edilir. Bu məqsədlə o qınları əmələ gələn dövrdə biçilir. Onu həm tək, həm də paxlalı bitkilərlə qarışıq səpirlər. Qısa vegetasiya müddətinə malik olduğu üçün ağ xardal kövşənlik və aralıq bitki kimi də istifadə oluna bilər. 100 kq yaşıl kütləsində 12 yem vahidi və 1,3 kq həzm olunan protein vardır. Rusiyanın şimal rayonlarında ağ xardaldan yaşıl gübrə kimi istifadə olunur. Ağ xardal həm də yaxşı bal verən bitkidir.
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı
Ağ xardalın vətəni Aralıq dənizi ölkələri hesab olunur. Buradan o demək olar ki, Şimal yarım-kürəsinin bütün ölkələrinə ABŞ-yə, Yaponiyaya, Hindistana yayılmışdır. Hindistanda ağ xardal bağ bitkisi kimi becərilir. Ölkənin şimalında onun cavan yarpaqları qış fəslində tərəvəz kimi istifadə olunmaqla sənaye əhəmiyyəti daşımır. Qədim sanskrit dilində ağ xardal “isidici”, “cüzam aradan qaldırıcı” kimi tərcümə edilir.
Rusiyada ağ xardalı ilk dəfə XVIII əsrdə Aşağı Volqaboyunda mədəniləşdirməyə başlamışlar. Lakin, o burada çox yayılmamışdır. O, xüsusi çəkisinə görə göy xardaldan az yer tutur. Ağ xardal Rusiyanın Qeyri-qaratorpaq bölgələrində əsasən yem məqsədilə becərilir. Qısa müddət ərzində hektardan 20-30 ton yaşıl kütlə əmələ gətirir ki, o da heyvandarlıqda yem kimi və ya yaşıl gübrə kimi istifadə olunur. Orta toxum məhsuldarlığı 1,2-1,5 t/ha, yaşıl kütlə məhsuldarlığı isə 20 ton/ha - ya yaxındır.
3 növmüxtəlifliyi məlumdur:
- Sinapis alba subsp. alba
- Sinapis alba subsp. dissecta
- Sinapis alba subsp. mairei
Botaniki xarakteristikası
Ağ xardal gövdəsinin hündürlüyü 100-120 sm olan budaqlanan birillik ot bitkisidir. Budaqları bir-birindən kəskin şəkildə aralı və sərtdir. Yarpaqları lələkvari bölünəndir. Aşağıda yerləşən yarpaqları uzun saplaqlı, yuxarıdakılar isə qısa saplaqlıdır. Gövdə və yarpaqları qalxanvari cod tüklərlə örtülmüşdür. Hamaşçiçəkləri çoxsaylı salxım çiçək qrupunda toplanmışdır. Çiçəkləri açıq-sarı və yaxud ağ rəngdədir. Meyvəsi silindr şəklində yoğun, qabarıq, yastıdır.
Bioloji xüsusiyyətləri
Ağ xardal sarpet xardalına nisbətən soyuğa davamlıdır. Toxumları 1-2 °C-də cücərti verməyə başlayır. Cücərtiləri -6 °C-dək uzun müddət qaldıqda tələf olmur. Sarpet xardalına nisbətən quraqlığa az davamlı olub, torpağa az tələbkardır.
Çoxalması və aqrotexnikası
Toxumları vasitəsilə əkilib becərilir. Hər hektar sahəyə 15-18 kq toxum səpilir. Cərgələr arası eninə əkildikdə isə hər hektar sahəyə 10-12 kq toxum lazım gəlir. Aqrotexnikası sarpet xardalı kimidir.
Məhsulun toplanması və saxlanılması
Ağ xardalın qabıqları çatlamadığına görə kombaynla toplayırlar. Toxumları qəhvəyi sarı rəng alan dövrlərdə toplayırlar. Toplanmış toxumları daima havası dəyişilən anbarlara doldurub saxlayırlar. Hər hektar sahədən 1,5 ton toxum əldə edilir.
Tibbi əhəmiyyəti
Ağ xardalın toxumlarının tərkibində sinalbin qlükozidi 16,5-38,5%-ə qədər piyli yağ aşkar edilmişdir. Yağı maye halında olub, tünd sarı rəngli xoş iyə, özünə məxsus acımtıl tama malikdir. Ağ xardaldan hazırlanan preparatlardan Türkiyədə, Venesuelada, Çində, Hindistanda və s. ölkələrdə skleroza, hipertoniya, qara ciyər və öd kisəsi, həzm pozuntularında, köpmə, revmatizm, ekzema və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.
İstifadə sahələri
Toxumlarından yeyinti məhsullarının uzun müddət xarab olmaması üçün qatqı kimi istifadə edilir. Toxumlarından hazırlanan yağından kulinariyada, yeyinti və kimya-əczaçılıq sənayesində istifadə edilir. Toxumlarından ədviyyə məhsulları hazırlanıb xörəklərin, konserv məhsullarının tərkibinə əlavə edirlər. Ağ xardalın toxumlarının tərkibində xoş iyə malik maddə tapılmadığından, tam kəskin və tünd olduğundan ən çox müalicə məqsədləri üçün istifadə edilir. Ağ xardaldan ən çox Şimali Afrika ölkələri və ABŞ-da istifadə еdilir. Bu ölkələrdə onun toxumlarından aşxana ədviyyələri hazırlanır. Bu ədviyyələrdən tərəvəz, göbələk məhsullarından hazırlanan xörəklərin, konsеrv, ət, balıq və salatların tərkibinə qatılır. Bir sıra ölkələrdə isə ağ xardalın cavan və yaşıl yarpaqlarından müxtəlif salat növlərinin, şorabaların tərkibinə qatılır. Ağ xardal yaxşı nеktar və yеm bitkisi hеsab еdilir. Hər hеktar ağ xardaldan çiçək açan dövrlərdə 50-90 kq bal əldə olunur.
İstinadlar
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 668.
- GRİN saytının məlumatına əsasən
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ag xardal lat Sinapis alba bitkiler aleminin kelemcicekliler destesinin kelemkimiler fesilesinin xardal cinsine aid bitki novu Ag xardalElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste KelemciceklilerFesile KelemkimilerCins XardalNov Ag xardalBeynelxalq elmi adiSinapis alba L 1753Sekil axtarisiITIS 23309NCBI 3728EOL 583812EhemiyyetiAg xardal muxtelif sahelerde istifade edilir Ag xardalin toxumlarinin terkibinde 30 40 yuksek qidali yarimquruyan yod ededi 92 122 yag 32 zulal 0 1 1 1 efir yagi vardir Ag xardalin yagi qizili sari rengde olmaqla yaxsi saxlanilir Ag xardal yagi erzaq kimi eyni zamanda marqarin istehsalinda corekbisirme ve qennadi senayesinde istifade edilir Terkibindeki efir yaginin miqdarina gore goy xardaldan geri qalir Ag xardal yagi corek pecenye qennadi konserv ve s senaye sahelerinde istifade edilir Ag xardal jmixi xususi islemeden sonra heyvandarliqda zulalli yem kimi istifade olunur Bir cox rayonlarda ag xardal yasil yem kimi istifade edilir Bu meqsedle o qinlari emele gelen dovrde bicilir Onu hem tek hem de paxlali bitkilerle qarisiq sepirler Qisa vegetasiya muddetine malik oldugu ucun ag xardal kovsenlik ve araliq bitki kimi de istifade oluna biler 100 kq yasil kutlesinde 12 yem vahidi ve 1 3 kq hezm olunan protein vardir Rusiyanin simal rayonlarinda ag xardaldan yasil gubre kimi istifade olunur Ag xardal hem de yaxsi bal veren bitkidir Tarixi yayilmasi ve mehsuldarligiAg xardalin veteni Araliq denizi olkeleri hesab olunur Buradan o demek olar ki Simal yarim kuresinin butun olkelerine ABS ye Yaponiyaya Hindistana yayilmisdir Hindistanda ag xardal bag bitkisi kimi becerilir Olkenin simalinda onun cavan yarpaqlari qis feslinde terevez kimi istifade olunmaqla senaye ehemiyyeti dasimir Qedim sanskrit dilinde ag xardal isidici cuzam aradan qaldirici kimi tercume edilir Rusiyada ag xardali ilk defe XVIII esrde Asagi Volqaboyunda medenilesdirmeye baslamislar Lakin o burada cox yayilmamisdir O xususi cekisine gore goy xardaldan az yer tutur Ag xardal Rusiyanin Qeyri qaratorpaq bolgelerinde esasen yem meqsedile becerilir Qisa muddet erzinde hektardan 20 30 ton yasil kutle emele getirir ki o da heyvandarliqda yem kimi ve ya yasil gubre kimi istifade olunur Orta toxum mehsuldarligi 1 2 1 5 t ha yasil kutle mehsuldarligi ise 20 ton ha ya yaxindir 3 novmuxtelifliyi melumdur Sinapis alba subsp alba Sinapis alba subsp dissecta Sinapis alba subsp maireiBotaniki xarakteristikasiAg xardal govdesinin hundurluyu 100 120 sm olan budaqlanan birillik ot bitkisidir Budaqlari bir birinden keskin sekilde arali ve sertdir Yarpaqlari lelekvari bolunendir Asagida yerlesen yarpaqlari uzun saplaqli yuxaridakilar ise qisa saplaqlidir Govde ve yarpaqlari qalxanvari cod tuklerle ortulmusdur Hamascicekleri coxsayli salxim cicek qrupunda toplanmisdir Cicekleri aciq sari ve yaxud ag rengdedir Meyvesi silindr seklinde yogun qabariq yastidir Bioloji xususiyyetleriAg xardal sarpet xardalina nisbeten soyuga davamlidir Toxumlari 1 2 C de cucerti vermeye baslayir Cucertileri 6 C dek uzun muddet qaldiqda telef olmur Sarpet xardalina nisbeten quraqliga az davamli olub torpaga az telebkardir Coxalmasi ve aqrotexnikasiToxumlari vasitesile ekilib becerilir Her hektar saheye 15 18 kq toxum sepilir Cergeler arasi enine ekildikde ise her hektar saheye 10 12 kq toxum lazim gelir Aqrotexnikasi sarpet xardali kimidir Mehsulun toplanmasi ve saxlanilmasiAg xardalin qabiqlari catlamadigina gore kombaynla toplayirlar Toxumlari qehveyi sari reng alan dovrlerde toplayirlar Toplanmis toxumlari daima havasi deyisilen anbarlara doldurub saxlayirlar Her hektar saheden 1 5 ton toxum elde edilir Tibbi ehemiyyetiAg xardalin toxumlarinin terkibinde sinalbin qlukozidi 16 5 38 5 e qeder piyli yag askar edilmisdir Yagi maye halinda olub tund sari rengli xos iye ozune mexsus acimtil tama malikdir Ag xardaldan hazirlanan preparatlardan Turkiyede Venesuelada Cinde Hindistanda ve s olkelerde skleroza hipertoniya qara ciyer ve od kisesi hezm pozuntularinda kopme revmatizm ekzema ve s xesteliklerin mualicesinde istifade edilir Istifade saheleriToxumlarindan yeyinti mehsullarinin uzun muddet xarab olmamasi ucun qatqi kimi istifade edilir Toxumlarindan hazirlanan yagindan kulinariyada yeyinti ve kimya eczaciliq senayesinde istifade edilir Toxumlarindan edviyye mehsullari hazirlanib xoreklerin konserv mehsullarinin terkibine elave edirler Ag xardalin toxumlarinin terkibinde xos iye malik madde tapilmadigindan tam keskin ve tund oldugundan en cox mualice meqsedleri ucun istifade edilir Ag xardaldan en cox Simali Afrika olkeleri ve ABS da istifade edilir Bu olkelerde onun toxumlarindan asxana edviyyeleri hazirlanir Bu edviyyelerden terevez gobelek mehsullarindan hazirlanan xoreklerin konserv et baliq ve salatlarin terkibine qatilir Bir sira olkelerde ise ag xardalin cavan ve yasil yarpaqlarindan muxtelif salat novlerinin sorabalarin terkibine qatilir Ag xardal yaxsi nektar ve yem bitkisi hesab edilir Her hektar ag xardaldan cicek acan dovrlerde 50 90 kq bal elde olunur IstinadlarLinnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 668 GRIN saytinin melumatina esasenHemcinin bax