Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səfəvi Kürdüstanı və ya Səfəvi imperiyasının Kürdüstan bəylərbəyliyi — Səfəvi imperiyasında mövcud olmuş bəylərbəyliklərindən və ya inzibati vahidlərindən biri. Ərazisi tarixi dövrlər ərzində siyasi və hərbi yeniliklərə görə dəyişmişdir.
| Bəylərbəyiliyi | |||
| Səfəvi Kürdüstanı | |||
|---|---|---|---|
| ولایت شیروان | |||
| |||
 XVIII əsrdə bölgənin xəritəsi. | |||
| | |||
| Rəsmi dilləri | Azərbaycan türkcəsi Fars dili Kürd dili | ||
Tarixi
1501-ci ildə yaranan Səfəvi imperiyası sürətlə ətraf ərazilərə yayılmaqda idi. Bu yayılma nəticəsində 1508-ci ildə o dövrki Kürdüstan ərazisinin yerli hakimi Səfəvi hökmdarı I İsmayılın ali hakimiyyətini qəbul etdi.
Kürdüstan Səfəvi imperiyasına daxil olan 5 inzibati vahiddən biri idi və vali tərəfindən idarə edilirdi. Bu vali demək olar ki, müstəqil hakim idi. Vali çox zaman yerli hakim ailələrdən birinə aid olmaqla birlikdə, muxtariyyət üçün gəlinmiş kompromisə əsasən şah tərəfindən seçilirdi. Buna baxmayaraq, onlar irsi şəkildə hökmranlıq edirdilər. Nadir hallarda bölgə valiləri vilayətə dəxli olmayan yerlərdən olan şəxslərdən təyin edilirdi. Belə hallar çox zaman problemə səbəb olurdu. Məsələn, 1680-ci illərdə vilayətə Şah Süleyman tərəfindən yerli şəxslərdən olmayan məmurun vali təyin edilməsi qarşıdurmaya səbəb olmuş və sonda həmin vali vilayətdən qovulmuşdu. Çox zaman valilər yerli kürd sülaləsi olan Ərdəlan sülaləsindən təyin edilirdi. Bu ailə yerli kürd tayfaları konfederasiyası içində lider idi. Qeydə alınmış nümunələr sübut edir ki, XVII əsrdən əvvəl Səfəvi sülaləsi bu sülalədən olan hakimlərin işlərinə az hallarda müdaxilə edirdilər. Hər bir halda, onlar bir hakim öldükdən sonra onun yerinə göz dikmiş namizədlər arasında birini dəstəkləyirdilər.
Bölgənin hakimi və ya bəylərbəyisi yerli hakim sülaləsi olan Ərdəlan sülaləsindən seçilsə də, bəylərbəyiliyinə hakim olaraq təyin edilmiş xeyli sayda türk-qızılbaş tayfası mənsubu vardır. Bunlara misal olaraq Qeyb Sultan Ustaclını, Sulağ Sultan Təkəlini, Teymur xan Acarlı Şamlını, , Hüseynəli xan Şamlını göstərmək olar. Sonuncu iki hakim Səfəvi imperiyasınnı baş vəziri olan Məhəmməd Mömin xan Şamlının oğlanları olmuşdurlar.
Kürdüstan bəylərbəyliyinin ərazisi və onun valilərinin səlahiyyətləri Səfəvi-Osmanlı müharibəsini bitirən 1639-cu il Qəsri Şirin süh müqaviləsindən sonra azaldı. Bu vilayətin qərb torpaqları Osmanlı imperiyasına verildi. Buraya Şəhrizor, Qaradağ, Qəzəlcə, Sarutçek, Kərkük, Rəvandüz, Amadiyə, Köysancaq, Harur və Avramanın qərb bölgəsi daxil idi. Beləliklə, Kürdüstanın əhatəsi indi Sənəndəc, Mərivan, şərqi Avraman, Banə, Saqqız, Cavanrud və Caf konfederasiyasının bir hissəsi ilə məhdudlaşdı. Bu həm də Şəhrizor və Dinavar kürd bəyliklərinin süqutuna səbəb oldu.
Səfəvi imperiyasının süqut etməsinə az qalmış dövrdə vilayət bu inzibati vahidlərə, həmçinin öz növbəsində vassal hakimliklərə bölünürdü: Avraman, Banə, Bəxtiyari, Cavanrud, Xurxurə və Luristan-e Feyli.
Hakimlərin siyahısı
Burada bəylərbəyliyini və ya onun bir hissəsini idarə etməsi ilə tanınan şəxslərin siyahısı verilmişdir. Bu şəxslərə eyni zamanda həm bəylərbəy, həm hakim və həm də vali də deyilməkdə idi.
| Dövr | Bəylərbəyi/Hakim/Vali | Qısa məlumat |
|---|---|---|
| 1508–1536 | Begə bəy Ərdəlan | Vali, hakim və ya bəylərbəyi. |
| 1536–1539 | Məmun bəy Ərdəlan | Begə bəy Ərdəlanın oğlu. |
| 1540 | Sultan Əli Betliç | Hakim və ya bəylərbəyi. |
| 1540–1568 | Sorxab bəy Ərdəlan | Məmun bəy Ərdəlanın oğlu. |
| 1568 | Qeyb Sultan Ustaclı | Kürdüstan və hakimi. Kürdlər yaşayan vilayətin türk Ustaclı tayfasına mənsub hakimi. |
| 1568–1571 | Sultanəli bəy Ərdəlan | Sorxab bəy Ərdalanın oğlu. |
| 1571–1578 | Besat bəy Ərdəlan | Əvvəlki hakimin qardaşı. |
| 1576 or 1557 | Sulağ Sultan Təkəli | Kürdüstan bəyləebəyliyinin və Həmədanın bir hissəsinin hakimi. Kürdlər yaşayan vilayətin türk hakimi. |
| 1578 | İsgəndər Ərdəlan | Palanqan hakimi. |
| 1578–1590 | Timur xan Soltan Əli bəy Ərdəlan | Həsənabad və Palanqan hakimi. |
| 1590–1617 | Halov xan Ərdəlan | Əvvəlki hakimin oğlu. |
| 1617–1637 | Xan Əhməd xan Ərdəlan | Əvvəlki hakimin oğlu. Kürdüstan bəylərbəyliyi ilə yanaşı hərbi dairələrdə də çalışmışdır. |
| 1637–1657 | Süleyman xan Ərdəlam | Əvvəlki hakimin əmisinin oğlu. |
| 1657–1678 | Kəlbəli xan Ərdəlan | Əvvəlki hakimin oğlu. |
| 1680–1682 | Xosrov xan Ərdəlan | Bəylərbəyi. |
| 1682–1688 | Teymur xan Acarlı Şamlı | Şamlı qızılbaş tayfasından olan bəylərbəyi. |
| 1688–1694 | II Xan Əhməd xan Ərdəlan | Beglerbeg of Kurdistan |
| 1694–1702 | Məhəmməd xan Ərdəlan | Beglerbeg of Kurdistan |
| 1702–1705 | Məhəmməd xan Gürci | Beglerbeg of Kurdistan |
| 1705–1707 | Qızılbaş-türk tayfası olan Şamlılardan Kürdüstan bəylərbəyi. Eyni zamanda Səfəvi imperiyasının baş vəziri olan Məhəmməd Mömin xan Şamlının oğludur. | |
| 1707–1709 | Hüseynəli xan Şamlı | Qızılbaş-türk tayfası olan Şamlılardan Kürdüstan bəylərbəyi. Eyni zamanda Səfəvi imperiyasının baş vəziri olan Məhəmməd Mömin xan Şamlının oğludur. |
| 1709–1711 | Kay Xosrov bəy | Bəylərbəyi |
| 1710–1724 | Abbasqulu xan Ərdəlan | Bəylərbəyi |
| 1717–1720 | Əliqulu xan Ərdəlan | Bəylərbəyi |
| 1730–1736 | Sübhanverdi bəy Ərdəlan | Bəylərbəyi |
İstinadlar
- Floor, 2008. səh. 225–227
- Khafipour, 2021. səh. 123 (note 20)
- Matthee, 2011. səh. 143–144. For the meaning of vali, see p. 258
- Matthee, 2015. səh. 443
- Matthee, 2011. səh. 144
- Yamaguchi, 2021. səh. 565
- Floor, 2008. səh. 227
- Floor, 2008. səh. 134, 227
- Floor, 2008. səh. 227–228
- Floor, 2008. səh. 124
- Floor, 2008. səh. 228
- Matthee, 2015. səh. 448
Mənbə
- Yamaguchi, Akihiko. The Kurdish frontier under the Safavids // Matthee, Rudi (redaktor). The Safavid World. Routledge. 2021. 556–571.
- Willem Floor. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publisher. 2008. ISBN .
- Rudi Matthee. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. London: I.B.Tauris. 2012. ISBN .
- Matthee, Rudi. "Relations between the Center and the Periphery in Safavid Iran: The Western Borderlands v. the Eastern Frontier Zone". The Historian. 77 (3). 2015: 431–463. doi:10.1111/hisn.12068.
- Hani Khafipour. Beyond charismatic authority in Matthee, Rudi (ed.). The Safavid World. Routledge. pp. 111–124. Routledge. 2021.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sefevi Kurdustani ve ya Sefevi imperiyasinin Kurdustan beylerbeyliyi Sefevi imperiyasinda movcud olmus beylerbeyliklerinden ve ya inzibati vahidlerinden biri Erazisi tarixi dovrler erzinde siyasi ve herbi yeniliklere gore deyismisdir BeylerbeyiliyiSefevi Kurdustaniولایت شیروان BayraqXVIII esrde bolgenin xeritesi Resmi dilleri Azerbaycan turkcesi Fars dili Kurd diliTarixi1501 ci ilde yaranan Sefevi imperiyasi suretle etraf erazilere yayilmaqda idi Bu yayilma neticesinde 1508 ci ilde o dovrki Kurdustan erazisinin yerli hakimi Sefevi hokmdari I Ismayilin ali hakimiyyetini qebul etdi Kurdustan Sefevi imperiyasina daxil olan 5 inzibati vahidden biri idi ve vali terefinden idare edilirdi Bu vali demek olar ki musteqil hakim idi Vali cox zaman yerli hakim ailelerden birine aid olmaqla birlikde muxtariyyet ucun gelinmis kompromise esasen sah terefinden secilirdi Buna baxmayaraq onlar irsi sekilde hokmranliq edirdiler Nadir hallarda bolge valileri vilayete dexli olmayan yerlerden olan sexslerden teyin edilirdi Bele hallar cox zaman probleme sebeb olurdu Meselen 1680 ci illerde vilayete Sah Suleyman terefinden yerli sexslerden olmayan memurun vali teyin edilmesi qarsidurmaya sebeb olmus ve sonda hemin vali vilayetden qovulmusdu Cox zaman valiler yerli kurd sulalesi olan Erdelan sulalesinden teyin edilirdi Bu aile yerli kurd tayfalari konfederasiyasi icinde lider idi Qeyde alinmis numuneler subut edir ki XVII esrden evvel Sefevi sulalesi bu sulaleden olan hakimlerin islerine az hallarda mudaxile edirdiler Her bir halda onlar bir hakim oldukden sonra onun yerine goz dikmis namizedler arasinda birini destekleyirdiler Bolgenin hakimi ve ya beylerbeyisi yerli hakim sulalesi olan Erdelan sulalesinden secilse de beylerbeyiliyine hakim olaraq teyin edilmis xeyli sayda turk qizilbas tayfasi mensubu vardir Bunlara misal olaraq Qeyb Sultan Ustaclini Sulag Sultan Tekelini Teymur xan Acarli Samlini Huseyneli xan Samlini gostermek olar Sonuncu iki hakim Sefevi imperiyasinni bas veziri olan Mehemmed Momin xan Samlinin oglanlari olmusdurlar Kurdustan beylerbeyliyinin erazisi ve onun valilerinin selahiyyetleri Sefevi Osmanli muharibesini bitiren 1639 cu il Qesri Sirin suh muqavilesinden sonra azaldi Bu vilayetin qerb torpaqlari Osmanli imperiyasina verildi Buraya Sehrizor Qaradag Qezelce Sarutcek Kerkuk Revanduz Amadiye Koysancaq Harur ve Avramanin qerb bolgesi daxil idi Belelikle Kurdustanin ehatesi indi Senendec Merivan serqi Avraman Bane Saqqiz Cavanrud ve Caf konfederasiyasinin bir hissesi ile mehdudlasdi Bu hem de Sehrizor ve Dinavar kurd beyliklerinin suqutuna sebeb oldu Sefevi imperiyasinin suqut etmesine az qalmis dovrde vilayet bu inzibati vahidlere hemcinin oz novbesinde vassal hakimliklere bolunurdu Avraman Bane Bextiyari Cavanrud Xurxure ve Luristan e Feyli Hakimlerin siyahisiBurada beylerbeyliyini ve ya onun bir hissesini idare etmesi ile taninan sexslerin siyahisi verilmisdir Bu sexslere eyni zamanda hem beylerbey hem hakim ve hem de vali de deyilmekde idi Dovr Beylerbeyi Hakim Vali Qisa melumat1508 1536 Bege bey Erdelan Vali hakim ve ya beylerbeyi 1536 1539 Memun bey Erdelan Bege bey Erdelanin oglu 1540 Sultan Eli Betlic Hakim ve ya beylerbeyi 1540 1568 Sorxab bey Erdelan Memun bey Erdelanin oglu 1568 Qeyb Sultan Ustacli Kurdustan ve hakimi Kurdler yasayan vilayetin turk Ustacli tayfasina mensub hakimi 1568 1571 Sultaneli bey Erdelan Sorxab bey Erdalanin oglu 1571 1578 Besat bey Erdelan Evvelki hakimin qardasi 1576 or 1557 Sulag Sultan Tekeli Kurdustan beyleebeyliyinin ve Hemedanin bir hissesinin hakimi Kurdler yasayan vilayetin turk hakimi 1578 Isgender Erdelan Palanqan hakimi 1578 1590 Timur xan Soltan Eli bey Erdelan Hesenabad ve Palanqan hakimi 1590 1617 Halov xan Erdelan Evvelki hakimin oglu 1617 1637 Xan Ehmed xan Erdelan Evvelki hakimin oglu Kurdustan beylerbeyliyi ile yanasi herbi dairelerde de calismisdir 1637 1657 Suleyman xan Erdelam Evvelki hakimin emisinin oglu 1657 1678 Kelbeli xan Erdelan Evvelki hakimin oglu 1680 1682 Xosrov xan Erdelan Beylerbeyi 1682 1688 Teymur xan Acarli Samli Samli qizilbas tayfasindan olan beylerbeyi 1688 1694 II Xan Ehmed xan Erdelan Beglerbeg of Kurdistan1694 1702 Mehemmed xan Erdelan Beglerbeg of Kurdistan1702 1705 Mehemmed xan Gurci Beglerbeg of Kurdistan1705 1707 Qizilbas turk tayfasi olan Samlilardan Kurdustan beylerbeyi Eyni zamanda Sefevi imperiyasinin bas veziri olan Mehemmed Momin xan Samlinin ogludur 1707 1709 Huseyneli xan Samli Qizilbas turk tayfasi olan Samlilardan Kurdustan beylerbeyi Eyni zamanda Sefevi imperiyasinin bas veziri olan Mehemmed Momin xan Samlinin ogludur 1709 1711 Kay Xosrov bey Beylerbeyi1710 1724 Abbasqulu xan Erdelan Beylerbeyi1717 1720 Eliqulu xan Erdelan Beylerbeyi1730 1736 Subhanverdi bey Erdelan BeylerbeyiIstinadlarFloor 2008 seh 225 227 Khafipour 2021 seh 123 note 20 Matthee 2011 seh 143 144 For the meaning of vali see p 258 Matthee 2015 seh 443 Matthee 2011 seh 144 Yamaguchi 2021 seh 565 Floor 2008 seh 227 Floor 2008 seh 134 227 Floor 2008 seh 227 228 Floor 2008 seh 124 Floor 2008 seh 228 Matthee 2015 seh 448MenbeYamaguchi Akihiko The Kurdish frontier under the Safavids Matthee Rudi redaktor The Safavid World Routledge 2021 556 571 Willem Floor Titles and Emoluments in Safavid Iran A Third Manual of Safavid Administration by Mirza Naqi Nasiri Washington DC Mage Publisher 2008 ISBN 978 1933823232 Rudi Matthee Persia in Crisis Safavid Decline and the Fall of Isfahan London I B Tauris 2012 ISBN 978 1 84511 745 0 Matthee Rudi Relations between the Center and the Periphery in Safavid Iran The Western Borderlands v the Eastern Frontier Zone The Historian 77 3 2015 431 463 doi 10 1111 hisn 12068 Hani Khafipour Beyond charismatic authority in Matthee Rudi ed The Safavid World Routledge pp 111 124 Routledge 2021