Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səədli oymağı və ya Saatlı oymağı — Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olan qurumlardan biri və əsas oymağı.
 |
| Səədli oymağı ilə eyni nəsildən olan Qaraqoyunlu dövlətini idarə edən Baharlı sülaləsinin də aid olduğu Yıva boyunun tarla belibağlısına bənzər damğası |
Əllamə Mirzə Məhəmməd xan Qəzvini də yazır: "Aləmara-ye Abbasi"də və qaim-məqamın təmtəraqlı ədəbi yazılarının bir-iki yerində adı çəkilən və mənə məxsus "Aləmara"nın haşiyəsində müsyö Minorskinin qeydində tez-tez bəhs olunan Çuxursəd (səədli tayfasının yaşadığı yer) İrəvanın yaxınlığında yerləşir." "Naxçıvan və Çuxusəd tərəfə yolandılar". Bu cümlə "Aləmara"da yüz dəfələrlə təkrar olunur. Deyilənə görə, o, Naxçıvan və Qarabağın sərhəddində bir vilayət olub. Yuxarıdakı cümlə də bunu təsdiq edir. "Çuxur" türkcə çala və quyu mənasındadır, ancaq "səəd"in nə demək olduğunu bilmədik". Əllamə Qəzvini "Səəd" adının izahından xəbərsiz olduğunu bildirsə də, Faruq Sümər onu "Səudlu" tayfası ilə əlaqələndirir və yazır: "Səudlu tayfası Qaraqoyunlu qəbiləsinin ətrafında cəmlənmiş və milləti həmin adla Qaraqoyunlu yaratmış digər tayfaların və təşkilatların başında dayanmışdı. Bu tayfa öz adını miladi təqvimi ilə XIV əsrdə (ehtimal ki, qeyd olunan əsrin ikinci yarısının ortalarında və yaxud əvvəllərində) tayfanın idarə edilməsinə məsuliyyət daşıyan tayfa başçısı və əmiri "Səəd"in adından götürmüşdür. Belə görünür ki, bu əmirlə Qaraqoyunlu eli arasında qohumluq əlaqəsi olmuşdur. Çünki, iranlı müəlliflər Səədin övladlarını qaraqoyunluların zadəganları kimi qələmə almışlar. Hafiz Əbrunun yazdığına görə, Naxçıvanın və Sürməlinin ətrafı bu tayfanın qədimdən məskəni olmuşdur. Miladi təqvimi ilə 15-ci əsrdən sonra müxtəlif tarixi kitablarda haqqında danışılan bu tayfanın adı Səfəvilər dövründə İrəvanın və üç əyaləti əhatə edən məntəqələrə verilməklə Çuxursəd yaranıb. Həmin adın bu tayfanın yaşadığı ərazi ilə mütləq əlaqəsi olmalıdır". Səadət onu aram etdiyindən, Ona əvvəldən Çuxursəd adı verdilər. Əlbəttə, ad fələkdən nazil olur, Bu torpaqda səbəbsiz ad olmaz. Səadət ona görə bura nəsib olub ki, Bu vilayətin adına vurulub.
Çuxursəəd coğrafi istilahı türk Səədli oymağının adı ilə bağlıdır. Səədli oymağı isə daşıdığı bu adı Qaraqoyunlu boy bəyindən almışdır. XV yüzillikdən Naxçıvan və Sürməli bu oymağın yurdu olub, Arpa çayının Arazla birləşdiyi yerdən başlayaraq iki çay arasındakı çuxur isə Səədli oymağının qışlağı idi. Ona görə buraya Səədli çuxuru deyilmiş və sonralar bu Çuxursəəd istilahı şəklində işlənmişdir. XVI-XVIII yüzilliklərdə Azərbaycanın mərkəzi İrəvan olan şimal-qərb vilayəti dövrün qaynaqlarında Çuxursəəd adı ilə yazıya alınmışdır (11, № 6, 15). V.Minorski İsgəndər bəy Münşinin "Tarix-i alamara -yi Abbasi" adlı əsərinə istinad edərək yazır ki, Qars Çuxursəədlə Ərzurum arasında yerləşir və bu vilayət digər tərəfdən Axısxa ilə həmsərhəddir.
Öz adını XIV əsrdə Səəd bəyin adından götürən bu tayfanın ən görkəmli nümayəndəsi Pirhüseyn bəy idi. O, Ələşgird döyüşündə Mirzə Şahruxun mülazimləri tərəfindən qətlə yetirilmişdir. XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində Naxçıvan və Sürməli bölgəsi bu tayfanın hakimiyyəti altında olmuşdur. 1411-ci ilədək Çuxursəəd mahalını idarə edən Əmir Sədin oğlu Pirhüseynin hakimiyyəti zamanı İrəvan sədluların inzibati mərkəzi olmuşdur. Tayfanın görkəmli nümayəndələrindən biri Hüseyn Sədlu idi ki, o da Cahanşahın adından Astrabad hakimi idi. Sultan Hüseyn Bayqara ilə döyüşən Hüseyn Sədlu bu döyüşdə həlak olmuşdur. Sədlu tayfasından olan Saru Pirəli Cahan şahın Bağdadı fəth etməsi zamanı (Bağdad mühasirəsi) Dəclədə boğuldu. Onun oğlanları Mirsübhan bəy və Əmir bəy Həsən padşahın əmirlərindən idilər. Pirhüseyn bəyin övladlarından Alovxan bəy Şah Təhmasib zamanında kiçik əmir idi. I Şah Abbas zamanında yüksək sultanlıq rütbəsinə çatan Fərhad xan isə Bayram bəyin övladlarından idi.
Yüksək "övlad" ("fərzənd") ləqəbinə layiq görülmüşdü və heç bir xoşbəxtin təsəvvür edə bilməyəcəyi ali bir rütbəyə və möhtərəm mənsəbə yetişmişdi. Lakin, sonradan onun kiçik bir səhvi onu padşahın gözündən saldı. Onun başını nizəyə keçirərək Heratın bazar və məhəllələrində gəzdirdilər. Fərhad xanın qardaşı Zülfüqar xan isə mötəbər xanlardan olmuş, I Şah Abbas onu Ruma səfir göndərmiş, sonra isə o Ərdəbil hakimi təyin edilmişdir.
F.Sümər isə bildirir ki, qaynaqlar Sədin övladlarının Qaraqoyunlu hökmdarları ilə əmiuşağı olduğunu göstərir. XV əsrdən etibarən adı mənbələrdə tez-tez təkrar olunan "Çuxur-səd" bəylərbəyliyinin adı da Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasında böyük rolu olan bu tayfa ilə bağlı olmuşdur.
Oymağın bir hissəsi İrəvan əyalətinə, oradan da Qazax-Borçalı bölgəsinə və sonra Azərbaycanın Qarabağ və Şirvan əyalətlərinə (Muğan mahalı da daxil) səpələnmişdir.
Oymağın nümayəndələri
- Əmir Sad (XIV əsrin sonu – 1410-cu il Çuxursəəd hakimi olaraq );
- Pirhüseyn bəy (Əmir Sadın oğlu, 1410-cu ildən Çuxursəəd hakimi olaraq);
- Piryaqub (Pirhüseynin oğlu, 1420-ci il Çuxursəəd hakimi olaraq);
- Əbdül (Pirhüseynin oğlu-1430-cu il Çuxursəəd hakimi olaraq)
- Hüseyn Sədlu bəy (XIV əsrin birinci yarısından Astrabad hakimi)
- Saru Pirəli (XIV əsrin birinci yarısından)
- Mirsübhan bəy (Saru Pirəlinin oğlu)
- Əmir bəy (Saru Pirəlinin oğlu)
- Alovxan bəy (Şah Təhmasib zamanında kiçik əmir)
- Bayram bəy
- Fərhad xan (Bayram bəyin oğlu, Şah Abbas zamanında əmir)
- Zulfüqar xan (Bayram bəyin oğlu, Şah Abbas zamanında Ərdəbil hakimi)
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Kürdlərin tarixi" 2:172
- Pave Dukurtinin lüğəti və Çuxuryurt adlanan yerdə Məsudinin sərgüzəşti
- Sazimani idarəyi hökuməti Səfəvi və ya təlifati Minorski bərai Təzkirətül-mülük, Tərcomai Məsud Rəcəb-niya, Tehran, İntişarati Əmir Kəbir, 1368, səh. 191
- ``Qızılbaşlar tarixi``(``Tarixi-Qezelbaşan``), Bakı 1993, səh.20
- Будагов, Б. Ә.; Гејбуллајев, Г. Ә. Дәрмирлигышлаг // Ермәнистанда Азәрбајҹан мәншәли топонимләрин изаһлы лүғәти. Бакы: Оғуз ели. 1998. с. 233.
- İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi. Bakı, Azərbaycan, 2010, s.58-59.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Saatli deqiqlesdirme Seedli oymagi ve ya Saatli oymagi Qaraqoyunlu tayfa ittifaqina daxil olan qurumlardan biri ve esas oymagi Seedli oymagi Seedli oymagi ile eyni nesilden olan Qaraqoyunlu dovletini idare eden Baharli sulalesinin de aid oldugu Yiva boyunun tarla belibaglisina benzer damgasi Ellame Mirze Mehemmed xan Qezvini de yazir Alemara ye Abbasi de ve qaim meqamin temteraqli edebi yazilarinin bir iki yerinde adi cekilen ve mene mexsus Alemara nin hasiyesinde musyo Minorskinin qeydinde tez tez behs olunan Cuxursed seedli tayfasinin yasadigi yer Irevanin yaxinliginda yerlesir Naxcivan ve Cuxused terefe yolandilar Bu cumle Alemara da yuz defelerle tekrar olunur Deyilene gore o Naxcivan ve Qarabagin serheddinde bir vilayet olub Yuxaridaki cumle de bunu tesdiq edir Cuxur turkce cala ve quyu menasindadir ancaq seed in ne demek oldugunu bilmedik Ellame Qezvini Seed adinin izahindan xebersiz oldugunu bildirse de Faruq Sumer onu Seudlu tayfasi ile elaqelendirir ve yazir Seudlu tayfasi Qaraqoyunlu qebilesinin etrafinda cemlenmis ve milleti hemin adla Qaraqoyunlu yaratmis diger tayfalarin ve teskilatlarin basinda dayanmisdi Bu tayfa oz adini miladi teqvimi ile XIV esrde ehtimal ki qeyd olunan esrin ikinci yarisinin ortalarinda ve yaxud evvellerinde tayfanin idare edilmesine mesuliyyet dasiyan tayfa bascisi ve emiri Seed in adindan goturmusdur Bele gorunur ki bu emirle Qaraqoyunlu eli arasinda qohumluq elaqesi olmusdur Cunki iranli muellifler Seedin ovladlarini qaraqoyunlularin zadeganlari kimi qeleme almislar Hafiz Ebrunun yazdigina gore Naxcivanin ve Surmelinin etrafi bu tayfanin qedimden meskeni olmusdur Miladi teqvimi ile 15 ci esrden sonra muxtelif tarixi kitablarda haqqinda danisilan bu tayfanin adi Sefeviler dovrunde Irevanin ve uc eyaleti ehate eden menteqelere verilmekle Cuxursed yaranib Hemin adin bu tayfanin yasadigi erazi ile mutleq elaqesi olmalidir Seadet onu aram etdiyinden Ona evvelden Cuxursed adi verdiler Elbette ad felekden nazil olur Bu torpaqda sebebsiz ad olmaz Seadet ona gore bura nesib olub ki Bu vilayetin adina vurulub Cuxurseed cografi istilahi turk Seedli oymaginin adi ile baglidir Seedli oymagi ise dasidigi bu adi Qaraqoyunlu boy beyinden almisdir XV yuzillikden Naxcivan ve Surmeli bu oymagin yurdu olub Arpa cayinin Arazla birlesdiyi yerden baslayaraq iki cay arasindaki cuxur ise Seedli oymaginin qislagi idi Ona gore buraya Seedli cuxuru deyilmis ve sonralar bu Cuxurseed istilahi seklinde islenmisdir XVI XVIII yuzilliklerde Azerbaycanin merkezi Irevan olan simal qerb vilayeti dovrun qaynaqlarinda Cuxurseed adi ile yaziya alinmisdir 11 6 15 V Minorski Isgender bey Munsinin Tarix i alamara yi Abbasi adli eserine istinad ederek yazir ki Qars Cuxurseedle Erzurum arasinda yerlesir ve bu vilayet diger terefden Axisxa ile hemserheddir Oz adini XIV esrde Seed beyin adindan goturen bu tayfanin en gorkemli numayendesi Pirhuseyn bey idi O Elesgird doyusunde Mirze Sahruxun mulazimleri terefinden qetle yetirilmisdir XIV esrin sonu XV esrin evvellerinde Naxcivan ve Surmeli bolgesi bu tayfanin hakimiyyeti altinda olmusdur 1411 ci iledek Cuxurseed mahalini idare eden Emir Sedin oglu Pirhuseynin hakimiyyeti zamani Irevan sedlularin inzibati merkezi olmusdur Tayfanin gorkemli numayendelerinden biri Huseyn Sedlu idi ki o da Cahansahin adindan Astrabad hakimi idi Sultan Huseyn Bayqara ile doyusen Huseyn Sedlu bu doyusde helak olmusdur Sedlu tayfasindan olan Saru Pireli Cahan sahin Bagdadi feth etmesi zamani Bagdad muhasiresi Declede boguldu Onun oglanlari Mirsubhan bey ve Emir bey Hesen padsahin emirlerinden idiler Pirhuseyn beyin ovladlarindan Alovxan bey Sah Tehmasib zamaninda kicik emir idi I Sah Abbas zamaninda yuksek sultanliq rutbesine catan Ferhad xan ise Bayram beyin ovladlarindan idi Yuksek ovlad ferzend leqebine layiq gorulmusdu ve hec bir xosbextin tesevvur ede bilmeyeceyi ali bir rutbeye ve mohterem mensebe yetismisdi Lakin sonradan onun kicik bir sehvi onu padsahin gozunden saldi Onun basini nizeye kecirerek Heratin bazar ve mehellelerinde gezdirdiler Ferhad xanin qardasi Zulfuqar xan ise moteber xanlardan olmus I Sah Abbas onu Ruma sefir gondermis sonra ise o Erdebil hakimi teyin edilmisdir F Sumer ise bildirir ki qaynaqlar Sedin ovladlarinin Qaraqoyunlu hokmdarlari ile emiusagi oldugunu gosterir XV esrden etibaren adi menbelerde tez tez tekrar olunan Cuxur sed beylerbeyliyinin adi da Qaraqoyunlu dovletinin yaranmasinda boyuk rolu olan bu tayfa ile bagli olmusdur Oymagin bir hissesi Irevan eyaletine oradan da Qazax Borcali bolgesine ve sonra Azerbaycanin Qarabag ve Sirvan eyaletlerine Mugan mahali da daxil sepelenmisdir Oymagin numayendeleriEmir Sad XIV esrin sonu 1410 cu il Cuxurseed hakimi olaraq Pirhuseyn bey Emir Sadin oglu 1410 cu ilden Cuxurseed hakimi olaraq Piryaqub Pirhuseynin oglu 1420 ci il Cuxurseed hakimi olaraq Ebdul Pirhuseynin oglu 1430 cu il Cuxurseed hakimi olaraq Huseyn Sedlu bey XIV esrin birinci yarisindan Astrabad hakimi Saru Pireli XIV esrin birinci yarisindan Mirsubhan bey Saru Pirelinin oglu Emir bey Saru Pirelinin oglu Alovxan bey Sah Tehmasib zamaninda kicik emir Bayram bey Ferhad xan Bayram beyin oglu Sah Abbas zamaninda emir Zulfuqar xan Bayram beyin oglu Sah Abbas zamaninda Erdebil hakimi Hemcinin baxSaatli mehellesiIstinadlar Kurdlerin tarixi 2 172 Pave Dukurtinin lugeti ve Cuxuryurt adlanan yerde Mesudinin serguzesti Sazimani idareyi hokumeti Sefevi ve ya telifati Minorski berai Tezkiretul muluk Tercomai Mesud Receb niya Tehran Intisarati Emir Kebir 1368 seh 191 Qizilbaslar tarixi Tarixi Qezelbasan Baki 1993 seh 20 Budagov B Ә Geјbullaјev G Ә Dәrmirligyshlag Ermәnistanda Azәrbaјҹan mәnshәli toponimlәrin izaһly lүgәti Baky Oguz eli 1998 s 233 Irevan xanligi Rusiya isgali ve ermenilerin Simali Azerbaycan torpaqlarina kocurulmesi Baki Azerbaycan 2010 s 58 59