Reproduktiv hüquqlar ing Reproductive rights insanların reproduksiya və reproduktiv sağlamlıqla bağlı hüquq və azadlıqla

Reproduktiv hüquqlar (ing. Reproductive rights) — insanların reproduksiya və reproduktiv sağlamlıqla bağlı hüquq və azadlıqları olub, müxtəlif ölkələrdə fərqli şəkildə tənzimlənir.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) reproduktiv hüquqları belə tərif edir:

Reproduktiv hüquqlar bütün fərdlərin və cütlüklərin uşaqlarının sayını, doğulma vaxtını və aralarındakı məsafəni sərbəst və məsuliyyətli şəkildə müəyyən etmək, bunun üçün zəruri məlumat və imkanlara sahib olmaq hüququna əsaslanır. Bu hüquqlara həmçinin, ən yüksək səviyyədə cinsi və reproduktiv sağlamlığa nail olmaq hüququ daxildir. Reproduktiv hüquqlar, eyni zamanda, reproduksiya ilə bağlı qərarları ayrı-seçkilik, məcburiyyət və zorakılıq olmadan vermək hüququnu da əhatə edir.

Reproduktiv hüquqlar aşağıdakılardan birini və ya hamısını əhatə edə bilər:

Abort hüququ
Doğuşa nəzarət hüququ
Məcburi sterilizasiya və kontrasepsiyadan azad olmaq hüququ
Yüksək keyfiyyətli reproduktiv səhiyyə xidmətlərinə çıxış hüququ
Reproduktiv seçimlər haqqında sərbəst və məlumatlı qərar vermək hüququ

Bundan əlavə, reproduktiv hüquqlar cinsi yolla keçən infeksiyalar (CYKİ) və digər cinsi sağlamlıq mövzuları haqqında təhsil almaq hüququnu, menstrual sağlamlıq hüququnu, habelə qadın sünnəti (FGM) kimi zərərli təcrübələrdən qorunmaq hüququnu da əhatə edə bilər.

Tarixi inkişafı

Reproduktiv hüquqlar ilk dəfə 1968-ci ildə BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Beynəlxalq Konfransında insan hüquqlarının bir hissəsi kimi qəbul edilmişdir. bu hüquqlardan birini rəsmi olaraq tanımış və bildirmişdir ki:

Valideynlərin övladlarının sayını və onların doğum vaxtını sərbəst və məsuliyyətli şəkildə müəyyən etmək hüququ vardır.

Qadınların cinsi, ginekoloji və psixi sağlamlıq problemləri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının gündəmində o qədər də vacib sayılmırdı. Lakin 1975-1985-ci illəri əhatə edən "Qadınların Onilliyi" dövründə bu mövzu diqqət mərkəzinə gətirildi.

Bununla belə, dövlətlər bu hüquqları beynəlxalq hüquqi sənədlərə daxil etməkdə ləng davranıblar. Buna görə də, bəzi hüquqlar artıq beynəlxalq insan hüquqları sənədlərində məcburi hüquqi norma (ing. hard law) kimi tanınsa da, digərləri yalnız qeyri-məcburi tövsiyələr (ing. soft law) səviyyəsində qalır. Bəzi hüquqlar isə hələ də beynəlxalq səviyyədə tam qəbul olunmamış və daha çox təşviqat xarakteri daşıyır.

Mübahisələr və qlobal perspektivlər

Reproduktiv hüquqlarla bağlı məsələlər, dünyanın hər yerində, sosial-iqtisadi vəziyyətdən, dindən və mədəniyyətdən asılı olmayaraq, ən çox müzakirə edilən insan hüquqları problemlərindən biridir.

Bu məsələ, həmçinin, əhali problemləri ilə məşğul olan təşkilatlar, məsələn, "" kimi qurumlar tərəfindən də əhəmiyyətli bir mövzu kimi təqdim edilir.

Reproduktiv hüquqlar, cinsi və reproduktiv sağlamlıq və hüquqların (SRHR) bir alt qrupudur.

Qadın hüquqları

BMT-nin Əhali Fondu (UNFPA) və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) reproduktiv hüquqları, əsasən, qadın hüquqları prizmasından müdafiə edir. Bu kontekstdə BMT və ÜST, aşağıdakı məsələlərə xüsusi diqqət yetirir:

Ailə planlaşdırılması xidmətlərinə çıxış
Cinsi tərbiyə (seksual maarifləndirmə)
Menopauza və onun təsiri
Mamalıq fistulasının azaldılması
Reproduktiv sağlamlıq və iqtisadi vəziyyət arasındakı əlaqə

Qadınların reproduktiv hüquqları və sosial-iqtisadi vəziyyəti

Qadınların reproduktiv hüquqları, ayrı-seçkilikdən azad olmaq hüququ və qadınların sosial-iqtisadi statusu ilə sıx bağlıdır. "Development Alternatives with Women for a New Era" (DAWN) qrupunun bu mövzu ilə bağlı açıqlaması belədir:

Reproduksiya üzərində nəzarət bütün qadınlar üçün əsas ehtiyac və fundamental hüquqdur. Qadın sağlamlığı və sosial statusu, eləcə də din, dövlət nəzarəti, inzibati süründürməçilik və özəl sektorun mənfəət maraqları kimi güclü sosial strukturlarla əlaqəli olduğu üçün, bu hüquq ən yaxşı şəkildə məhz yoxsul qadınların perspektivindən dərk edilə və təsdiqlənə bilər. Qadınlar bilirlər ki, uşaq dünyaya gətirmək təkcə fərdi məsələ deyil, həm də sosial fenomendir. Biz dünya əhalisinin artımının resurslar və institutlara böyük təzyiq göstərəcəyini inkar etmirik. Lakin bədənlərimiz dövlətlərin, dini qurumların, ailə başçısı olan kişilərin və özəl şirkətlərin mübarizəsində bir alətə çevrilib. Qadınların maraqlarını nəzərə almayan proqramların uğurlu olma ehtimalı çox azdır...

Reproduktiv hüquqlar və əhali artımı mübahisələri

Qadınların reproduktiv hüquqları uzun müddətdir ki, əhali artımı ilə bağlı müzakirələrin mərkəzində yer alır.

Məşhur naturalist və televiziya aparıcısı Devid Attenboro (ing. David Attenborough) bu mövzuda belə deyib:

Bu məsələdə ümidverici yeganə məqam – və bu da yetərincə böyük deyil – odur ki, qadınlara siyasi və sosial baxımdan öz həyatları üzərində nəzarət imkanı verildikdə; tibbi xidmətlər onların doğuşa nəzarət etməsinə şərait yaratdıqda və ərləri onların bu qərarları verməsinə icazə verdikdə, doğum səviyyəsi azalır. Qadınlar 12 uşaq dünyaya gətirib, onların doqquzunun ölməsini istəmirlər.

İstinadlar

Cook, Rebecca J.; Fathalla, Mahmoud F. "Advancing Reproductive Rights Beyond Cairo and Beijing". International Family Planning Perspectives. 22 (3). 1996: 115–21. doi:10.2307/2950752. JSTOR 2950752.
Parker, Willie J. "The moral imperative of reproductive rights, health, and justice". Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology. 62. 2020: 3–10. doi:10.1016/j.bpobgyn.2019.07.006. PMID 31540808.
Adami, Valentina. "Women's Reproductive Rights: A literary perspective". Pólemos. 6 (1). 2012: 101–123. doi:10.1515/pol-2012-0007.
Tan, Jolene. "Beyond fertility figures: towards reproductive rights and choices". Humanities and Social Sciences Communications. 11. 2024: 112. doi:10.1057/s41599-024-02608-2.
"Gender and reproductive rights". WHO. 2009-07-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-29.
"Tackling the taboo of menstrual hygiene in the European Region". WHO. 8 November 2018. 28 July 2019 tarixində arxivləşdirilib.
Singh, Susheela. "Inclusion of menstrual health in sexual and reproductive health and rights — Authors' reply". The Lancet Child & Adolescent Health. 2 (8). 2018: e19. doi:10.1016/S2352-4642(18)30219-0. PMID 30119725.
Anastasios Zavales. "[[:Şablon:Title case]]". Nocirc.org. İstifadə tarixi: 19 August 2017.
Freedman, Lynn P.; Isaacs, Stephen L. "Human Rights and Reproductive Choice". Studies in Family Planning. 24 (1). 1993: 18–30. doi:10.2307/2939211. JSTOR 2939211. PMID 8475521.
"Proclamation of Teheran". International Conference on Human Rights. 1968. 17 October 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 November 2007.
Dorkenoo, Efua. Cutting the rose : female genital mutilation : the practice and its prevention. Minority Rights Publications. 1995. ISBN . OCLC 905780971.
Knudsen, Lara. Reproductive Rights in a Global Context. Vanderbilt University Press. 2006. səh. 1. ISBN . reproductive rights.
"Population Matters search on "reproductive rights"". Populationmatters.org/. İstifadə tarixi: 19 August 2017.^{[ölü keçid]}
Amnesty International USA. "Stop Violence Against Women: Reproductive rights". SVAW. Amnesty International USA. 2007. 20 January 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2007.
"Sir David Attenborough on the roots of Climatic problems". The Independent.
"OHCHR | Sexual and reproductive health and rights". www.ohchr.org. İstifadə tarixi: 19 June 2019.
Kirk, Okazawa-Rey. Women's Lives: Multicultural Perspectives (Third Edition) 2004.

Xarici keçidlər

Təşkilatlar

The League of Women Voters on Reproductive Choice
UNFPA Population Issues: Reproductive Rights
American Civil Liberties Union
Women's Global Network for Reproductive Rights Network that links grassroots organizations that are active within this topic

Ədəbiyyat

Gebhard, Julia, Trimiño, Diana. Reproductive Rights, International Regulation, Max Planck Encyclopedia of Public International Law
The Environmental Politics of Population and Overpopulation A University of California, Berkeley summary about the role of reproductive rights in the current political and ecological context
Introductory note by Djamchid Momtaz, procedural history note and audiovisual material on the Proclamation of Teheran in the Historic Archives of the United Nations Audiovisual Library of International Law
Kitch, Sally L. Reproductive Rights and Ecofeminism. https://doi.org/10.3390/h10020066.
Murray, Melissa and Kristin Luker. Cases on Reproductive Rights and Justice. United States: Foundation Press, 2015. ISBN .

[COOK-1] Cook, Rebecca J.; Fathalla, Mahmoud F. "Advancing Reproductive Rights Beyond Cairo and Beijing". International Family Planning Perspectives. 22 (3). 1996: 115–21. doi:10.2307/2950752. JSTOR 2950752.

[2] Parker, Willie J. "The moral imperative of reproductive rights, health, and justice". Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology. 62. 2020: 3–10. doi:10.1016/j.bpobgyn.2019.07.006. PMID 31540808.

[3] Adami, Valentina. "Women's Reproductive Rights: A literary perspective". Pólemos. 6 (1). 2012: 101–123. doi:10.1515/pol-2012-0007.

[4] Tan, Jolene. "Beyond fertility figures: towards reproductive rights and choices". Humanities and Social Sciences Communications. 11. 2024: 112. doi:10.1057/s41599-024-02608-2.

[autogenerated1-5] "Gender and reproductive rights". WHO. 2009-07-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-29.

[6] "Tackling the taboo of menstrual hygiene in the European Region". WHO. 8 November 2018. 28 July 2019 tarixində arxivləşdirilib.

[7] Singh, Susheela. "Inclusion of menstrual health in sexual and reproductive health and rights — Authors' reply". The Lancet Child & Adolescent Health. 2 (8). 2018: e19. doi:10.1016/S2352-4642(18)30219-0. PMID 30119725.

[8] Anastasios Zavales. "[[:Şablon:Title case]]". Nocirc.org. İstifadə tarixi: 19 August 2017.

[FREEDMAN-9] Freedman, Lynn P.; Isaacs, Stephen L. "Human Rights and Reproductive Choice". Studies in Family Planning. 24 (1). 1993: 18–30. doi:10.2307/2939211. JSTOR 2939211. PMID 8475521.

[teheran_proc-10] "Proclamation of Teheran". International Conference on Human Rights. 1968. 17 October 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 November 2007.

[11] Dorkenoo, Efua. Cutting the rose : female genital mutilation : the practice and its prevention. Minority Rights Publications. 1995. ISBN . OCLC 905780971.

[12] Knudsen, Lara. Reproductive Rights in a Global Context. Vanderbilt University Press. 2006. səh. 1. ISBN . reproductive rights.

[popsearch-13] "Population Matters search on "reproductive rights"". Populationmatters.org/. İstifadə tarixi: 19 August 2017.^{[ölü keçid]}

[AMNESTY-14] Amnesty International USA. "Stop Violence Against Women: Reproductive rights". SVAW. Amnesty International USA. 2007. 20 January 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2007.

[15] "Sir David Attenborough on the roots of Climatic problems". The Independent.

[16] "OHCHR | Sexual and reproductive health and rights". www.ohchr.org. İstifadə tarixi: 19 June 2019.

[17] Kirk, Okazawa-Rey. Women's Lives: Multicultural Perspectives (Third Edition) 2004.