Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Quşçu (tayfa) haqqındadır. Digər mənalar üçün Quşçu səhifəsinə baxın. |
Quşçu tayfası — qədim türk tayfasıdır. Azərbaycan toponimiyasında bu tayfanın məskunlaşması nəticəsində yaranmış bir sıra toponimlər vardır.
Kuşi tayfasının qısa tarixi
Eramızdan əvvəl II əsrdə Orta Asiyanın əyalətləri hunların hücumlarına məruz qalır. Hunlar tərəfindən məğlub edilmiş və qərbə tərəf sıxışdırılmış xalqlar Çin mənbələrində yosti adı ilə məlumdur. Məhz yosti sözünün transkripsiyası tək halda kuşi və ya quşi, cəm halda quşan formasını vermişdir. Türkistanın şərqindəki indiki Turfan şəhərinin yerləşdiyi vilayət də o zaman Quşi adlanmışdır. N.V.Piqulevskaya yazır ki, quşanların tərkibində türklər də vardır.
Q.Ə.Qeybullayev XIX əsrdə Azərbaycanda Quşi/ Quşan/Quşçu variantlarında 38 toponimin olduğunu qeyd etmişdir. Quşçu toponiminin müxtəlif variantları qazaxlarda -quşi, başkirlərdə -quşçu, koşsı; türkmənlərdə -qutçi, qaranoqaylarda -quşsi, qırğızlarda-quşçu və s. variantlarda Şimali Qafqazda, Orta Asiyada, Iran və Türkiyədə də yayılmışdır ..
Tədqiqatçılardan bəzilərinin fikrincə bu toponim hun qəbilələrindən olan quşanların (qara hunların adı ilə bağlıdır
İlk dəfə N.A.Aristov kuşçu tayfasının hunlarla əlaqədar olduğunu söyləmişdir. M.H.Vəliyevə görə quşçular III-VI əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş hunların qalıqlarıdır. Onun fikrincə Azərbaycana 227-ci ildə gəlmiş hunlar "quşan" (qara hunlar) və hun-Sabirlər idilər. Abramson və Ə.Hüseynzadə bu etnonimin kökündə türk və Azərbaycan dillərindəki kuş (quş) sözünün durduğunu və bütünlükdə etnonimin "Ovlayan quşla məşğul olan" mənasını verdiyini söyləmişdir. Lakin geniş areala malik Quşçu toponimləri və Quşçu tayfa adları aydın göstərir ki, onların ov quşu ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
N.Piqulevskaya yazır ki, kuşanların içərisində türk tayfaları da vardı. Bunu Kuşan çarlarının yabqu adlanması da aydın göstərir ki, bu da "şahzadə" deməkdir. Təbəri IX əsr Kuşan çarlarını "Xoqan" adlandırmışdır. Beləliklə həm tarixdə, həm də dilçilikdə "ağ quşu saxlayan" Şahzadə "Xoqan" mənalarını daşıyan bu tayfanın oğuz yurdunda özünəməxsus yeri olmuşdur
Ə.Hüseynzadə isə quşçu tayfasının Azərbaycana gəlişini monqolların Şimali Qafqazı alması ilə əlaqələndirmişdir. Lakin Ə.Hüseynzadənin fikri inandırıcı deyildir, çünki XII əsrə aid erməni mənbələrində Azərbaycan ərazisində şirvan, bakan və b. tayfalar ilə yanaşı quşi tayfasının da adı çəkilir. Maraqlı odur ki, Zaqafqaziya toponimiyasında bu etnonim həm Quşi, həm də Quşçu formalarında öz əksini tapmışdır.
Azərbaycanda kuşi etnonim əsaslı etnotoponimlərin yayılma areallarına aşağıdakı bölgələr daxil edilir: Quba, Şamaxı, Ağdam, Qazax, Cəbrayıl, Şuşa, Qax, Daşkəsən.
Hələ Məhəmməd Həsən Vəliyev Baharlının "Azərbaycan" əsərində Azərbaycanda Quşçu tayfa adı ilə bağlı yaranan aşağıdakı kənd adları çəkilir: Göyçayda Quşçi, Yengicə; Qubada-Köhnə Quşçu, Yuxarı Quşçu, Aşağı Quşçu; Şamaxıda Quşçu; Ağdaşda-Quşlar; Cavanşirdə-Quşlar; Zəngəzurda-Quşçu Bələk, Quşçu, Quşçu Təzəkənd; Qazaxda-Quşçu; Cəbrayılda Quşçular; Şuşada-Quşçular, Quşaba .
Bundan əlavə Qax rayonunun İlisu kəndində məhz bu etnonim Quşilər formasındadır. Azərbaycan ərazisində yaşamış quşçu tayfasının adı Şamaxı rayonunda Quşçu dağının (hündürlüyü 1421 metr) adında qalmışdır. Respublikamızda Quşçu dağı Daşkəsən rayonu ərazisində, Quşçu ayrımı, Quşçu qalası dağı (Laçın rayonu, Quşçu kəndi) Quşçular dağı (Xocəvənd rayonu) Quşçunun yalı Gədəbəy rayonu, Göyəli kəndi oronimləri və s. qeydə alınmışdır.
Oğuz rayonunun Yaqublu kəndinin cənubunda Quşlar adlı kənd xarabalığı da vardır. Keçmişdə Kuban əyalətində Quşi xutoru və Quşi adlı bir neçə kənd olmuşdur. Bütün bu faktlar kuşinin etnonim olmasına sübuta yetirməklə yanaşı, onun geniş arealda yayılmasını göstərir.
Ermənistan ərazisində də kuşi etnonimi
Ermənistan ərazisində də kuşi etnonim əsaslı etnotoponimlər çoxdur.
İrəvan xanlığının Sürməli mahalında kənd adı. 1878-1832-ci illərdə Azərbaycan türklərindən ibarət əhalisi qovulmuş və kənd dağıdılmışdır. Qədim türk mənşəli Kuşi (Kuşçu) tayfasının adını əks etdirir. XIX əsrdə Qafqazda 38 Kuşi və Quşi, Quşçu, Quşilər toponimi vardı. Quşi (Quşçu) tayfası III-IV əsrlərdə Cənubi Qafqaza gəlmişdir. Ilk dəfə "VII əsr erməni coğrafiyası" adlı mənbədə (VII əsr) xuşi kimi qeyd olunmuşdur. Mənşəcə orta Asiyada Kuşan çarlığını yaratmış (I-III əsrlər) türklərdə Quşçu, farslarda Kuşan tayfası Orta Asiya Iran və Qafqazda külli miqdarda toponimlərdə iz qoymuşdur.
- Quşi-Irəvan xanlığının Dərələyəz mahalında kənd adı olmuşdur. 1828-1832-ci illərdən kənddə ermənilər də məskunlaşmışdılar. 1918-ci ildə azərbaycanlılar kənddən qovulmuşlar. 1946-cı ildə kənd ermənicə Kecit adlandırılmışdır. Yerli əhali içərisində kəndə Bilən də deyilmişdir.
- Quşi-Irəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında kənd adıdır. Quşidərəsi – Irəvan quberniyasının Novobəyazid qəzasında kənd adıdır. XIX əsrin sonlarından bəri adı çəkilmir. Quşioğlu məzrəsi –1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Abaran nahiyəsində kənd adı olmuşdur.
- Quşçu –Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Qafan ayonunda) kənd adı olmuşdur. 1950-cı ildə Davidbəy qəsəbəsi ilə birləşdirilmişdir. 1988-ci ildə əhalisi Azərbaycana qovulmuşdur.
- Quşçu –1590-cı ildə Irəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı; Quşçu –1728-ci ildə Irəvan əyalətinin Məzrə nahiyəsində Ağcaqala tərəfdə yerləşən kənd adı olmuşdur.
- Quşcaqaya –Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Qazax qəzasında (indi Ermənistanın Krasnoselsk r-da) mahal adı olmuşdur. XX əsrin 30-cu illərində kollektivləşmə ilə əlaqədar olaraq kənd ləğv edilmişdir. Qutbi qışlağı – 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Şirakel nahiyəsində kənd adı idi. Beyti –Murad (Muradxan kəndi) də adlanır.
İstinadlar
- Qeybullaev Q. Toponimiə Azerbaydcana. – Baku: Glm, 1986. – 192s.
- Ismayılov M. Azərbaycan tarixi. –Bakı: Elm, 1992. -261s.
- Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. –Bakı: Oğuz eli, 1998. – 452s.
- Vəliyev M.H. /Baharlı/. Azərbaycan. –Bakı: Azərbaycan, 1993. -192s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Quscu tayfa haqqindadir Diger menalar ucun Quscu sehifesine baxin Quscu tayfasi qedim turk tayfasidir Azerbaycan toponimiyasinda bu tayfanin meskunlasmasi neticesinde yaranmis bir sira toponimler vardir Kusi tayfasinin qisa tarixiEramizdan evvel II esrde Orta Asiyanin eyaletleri hunlarin hucumlarina meruz qalir Hunlar terefinden meglub edilmis ve qerbe teref sixisdirilmis xalqlar Cin menbelerinde yosti adi ile melumdur Mehz yosti sozunun transkripsiyasi tek halda kusi ve ya qusi cem halda qusan formasini vermisdir Turkistanin serqindeki indiki Turfan seherinin yerlesdiyi vilayet de o zaman Qusi adlanmisdir N V Piqulevskaya yazir ki qusanlarin terkibinde turkler de vardir Q E Qeybullayev XIX esrde Azerbaycanda Qusi Qusan Quscu variantlarinda 38 toponimin oldugunu qeyd etmisdir Quscu toponiminin muxtelif variantlari qazaxlarda qusi baskirlerde quscu kossi turkmenlerde qutci qaranoqaylarda qussi qirgizlarda quscu ve s variantlarda Simali Qafqazda Orta Asiyada Iran ve Turkiyede de yayilmisdir Tedqiqatcilardan bezilerinin fikrince bu toponim hun qebilelerinden olan qusanlarin qara hunlarin adi ile baglidir Ilk defe N A Aristov kuscu tayfasinin hunlarla elaqedar oldugunu soylemisdir M H Veliyeve gore quscular III VI esrlerde Azerbaycana gelmis hunlarin qaliqlaridir Onun fikrince Azerbaycana 227 ci ilde gelmis hunlar qusan qara hunlar ve hun Sabirler idiler Abramson ve E Huseynzade bu etnonimin kokunde turk ve Azerbaycan dillerindeki kus qus sozunun durdugunu ve butunlukde etnonimin Ovlayan qusla mesgul olan menasini verdiyini soylemisdir Lakin genis areala malik Quscu toponimleri ve Quscu tayfa adlari aydin gosterir ki onlarin ov qusu ile hec bir elaqesi yoxdur N Piqulevskaya yazir ki kusanlarin icerisinde turk tayfalari da vardi Bunu Kusan carlarinin yabqu adlanmasi da aydin gosterir ki bu da sahzade demekdir Teberi IX esr Kusan carlarini Xoqan adlandirmisdir Belelikle hem tarixde hem de dilcilikde ag qusu saxlayan Sahzade Xoqan menalarini dasiyan bu tayfanin oguz yurdunda ozunemexsus yeri olmusdur E Huseynzade ise quscu tayfasinin Azerbaycana gelisini monqollarin Simali Qafqazi almasi ile elaqelendirmisdir Lakin E Huseynzadenin fikri inandirici deyildir cunki XII esre aid ermeni menbelerinde Azerbaycan erazisinde sirvan bakan ve b tayfalar ile yanasi qusi tayfasinin da adi cekilir Maraqli odur ki Zaqafqaziya toponimiyasinda bu etnonim hem Qusi hem de Quscu formalarinda oz eksini tapmisdir Azerbaycanda kusi etnonim esasli etnotoponimlerin yayilma areallarina asagidaki bolgeler daxil edilir Quba Samaxi Agdam Qazax Cebrayil Susa Qax Daskesen Hele Mehemmed Hesen Veliyev Baharlinin Azerbaycan eserinde Azerbaycanda Quscu tayfa adi ile bagli yaranan asagidaki kend adlari cekilir Goycayda Qusci Yengice Qubada Kohne Quscu Yuxari Quscu Asagi Quscu Samaxida Quscu Agdasda Quslar Cavansirde Quslar Zengezurda Quscu Belek Quscu Quscu Tezekend Qazaxda Quscu Cebrayilda Quscular Susada Quscular Qusaba Bundan elave Qax rayonunun Ilisu kendinde mehz bu etnonim Qusiler formasindadir Azerbaycan erazisinde yasamis quscu tayfasinin adi Samaxi rayonunda Quscu daginin hundurluyu 1421 metr adinda qalmisdir Respublikamizda Quscu dagi Daskesen rayonu erazisinde Quscu ayrimi Quscu qalasi dagi Lacin rayonu Quscu kendi Quscular dagi Xocevend rayonu Quscunun yali Gedebey rayonu Goyeli kendi oronimleri ve s qeyde alinmisdir Oguz rayonunun Yaqublu kendinin cenubunda Quslar adli kend xarabaligi da vardir Kecmisde Kuban eyaletinde Qusi xutoru ve Qusi adli bir nece kend olmusdur Butun bu faktlar kusinin etnonim olmasina subuta yetirmekle yanasi onun genis arealda yayilmasini gosterir Ermenistan erazisinde de kusi etnonimiErmenistan erazisinde de kusi etnonim esasli etnotoponimler coxdur Irevan xanliginin Surmeli mahalinda kend adi 1878 1832 ci illerde Azerbaycan turklerinden ibaret ehalisi qovulmus ve kend dagidilmisdir Qedim turk menseli Kusi Kuscu tayfasinin adini eks etdirir XIX esrde Qafqazda 38 Kusi ve Qusi Quscu Qusiler toponimi vardi Qusi Quscu tayfasi III IV esrlerde Cenubi Qafqaza gelmisdir Ilk defe VII esr ermeni cografiyasi adli menbede VII esr xusi kimi qeyd olunmusdur Mensece orta Asiyada Kusan carligini yaratmis I III esrler turklerde Quscu farslarda Kusan tayfasi Orta Asiya Iran ve Qafqazda kulli miqdarda toponimlerde iz qoymusdur Qusi Irevan xanliginin Dereleyez mahalinda kend adi olmusdur 1828 1832 ci illerden kendde ermeniler de meskunlasmisdilar 1918 ci ilde azerbaycanlilar kendden qovulmuslar 1946 ci ilde kend ermenice Kecit adlandirilmisdir Yerli ehali icerisinde kende Bilen de deyilmisdir Qusi Irevan quberniyasinin Ecmiedzin qezasinda kend adidir Qusideresi Irevan quberniyasinin Novobeyazid qezasinda kend adidir XIX esrin sonlarindan beri adi cekilmir Qusioglu mezresi 1590 ci ilde Revan eyaletinin Abaran nahiyesinde kend adi olmusdur Quscu Yelizavetpol Gence quberniyasinin Zengezur qezasinda indi Ermenistanin Qafan ayonunda kend adi olmusdur 1950 ci ilde Davidbey qesebesi ile birlesdirilmisdir 1988 ci ilde ehalisi Azerbaycana qovulmusdur Quscu 1590 ci ilde Irevan eyaletinin Karbi nahiyesinde kend adi Quscu 1728 ci ilde Irevan eyaletinin Mezre nahiyesinde Agcaqala terefde yerlesen kend adi olmusdur Quscaqaya Yelizavetpol Gence quberniyasinin Qazax qezasinda indi Ermenistanin Krasnoselsk r da mahal adi olmusdur XX esrin 30 cu illerinde kollektivlesme ile elaqedar olaraq kend legv edilmisdir Qutbi qislagi 1728 ci ilde Irevan eyaletinin Sirakel nahiyesinde kend adi idi Beyti Murad Muradxan kendi de adlanir IstinadlarQeybullaev Q Toponimie Azerbaydcana Baku Glm 1986 192s Ismayilov M Azerbaycan tarixi Baki Elm 1992 261s Budaqov B Qeybullayev Q Ermenistanda Azerbaycan menseli toponimlerin izahli lugeti Baki Oguz eli 1998 452s Veliyev M H Baharli Azerbaycan Baki Azerbaycan 1993 192s