Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qeyri-səlis məntiq, həmçinin bax bulanıq məntiq və ya qeyri-səlis çoxluq nəzəriyyəsi — dəyişənlərin 0 və 1 arasında istənilən həqiqi ədəd ola biləcəyi forması. Qismən həqiqət anlayışını idarə etmək üçün istifadə olunur. Burada həqiqət dəyəri tamamilə doğru və tamamilə yalan arasında dəyişə bilər. Bunun əksinə olaraq, Bul məntiqində dəyişənlərin həqiqət dəyərləri yalnız 0 və ya 1 tam ədədlər ola bilər.
Qeyri-səlis məntiq termini 1965-ci ildə Azərbaycan riyaziyyatçısı Lütfi Zadənin qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi təklifi ilə təqdim edilmişdir. Qeyri-səlis məntiq 1920-ci illərdən, xüsusilə və tərəfindən kimi öyrənilmişdir.
Qeyri-səlis məntiq insanların qeyri-dəqiq və rəqəmi olmayan məlumatlara əsaslanaraq qərarlar qəbul etməsinin müşahidəsinə əsaslanır. Qeyri-səlis modellər və ya qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-dəqiq məlumatı təmsil edən riyazi vasitələrdir. Bu modellər qeyri-müəyyən olan məlumatları tanımaq, təmsil etmək, manipulyasiya etmək, şərh etmək və istifadə etmək qabiliyyətinə malikdir.
Qeyri-səlis məntiq idarəetmə nəzəriyyəsindən süni intellektə qədər bir çox sahəyə tətbiq edilmişdir.
Ümumi baxış
yalnız doğru və ya yalan olan nəticələr çıxarmağa icazə verir. Bununla belə, dəyişkən cavablı hökmlər də var. Belə hallarda, həqiqət, nümunə götürülmüş cavabların bir spektrdə xəritələndiyi qeyri-dəqiq və ya qismən biliklərin əsaslandırılması nəticəsində ortaya çıxır. Həm , həm də ehtimallar 0 ilə 1 arasında dəyişir. Qeyri-səlis məntiq həqiqət dərəcələrini qeyri-müəyyənliyin riyazi modeli kimi istifadə edir, ehtimal isə cəhalətin riyazi modelidir.
Əsas tətbiq davamlı dəyişənin müxtəlif alt diapazonlarını xarakterizə edə bilər. Məsələn, kilidlənmə əleyhinə əyləclər üçün temperaturun ölçülməsi bir neçə ayrı üzvlük funksiyasına malik ola bilər. Bu funksiyalar əyləcləri düzgün idarə etmək üçün lazım olan xüsusi temperatur diapazonlarını müəyyənləşdirir. Hər bir funksiya eyni temperatur dəyərini 0-dan 1-ə qədər diapazondakı həqiqət dəyərinə uyğunlaşdırır. Bu həqiqət dəyərlərindən sonra əyləclərin necə idarə olunacağını müəyyən etmək üçün istifadə edilə bilər. Qeyri-səlis çoxluq nəzəriyyəsi qeyri-müəyyənliyi təmsil etmək üçün bir vasitə təqdim edir.
Qeyri-səlis məntiq tətbiqlərində qayda və faktların ifadəsini asanlaşdırmaq üçün çox vaxt qeyri-rəqəmsal qiymətlərdən istifadə olunur. "Yaş" kimi linqvistik dəyişən "cavan" və onun antonimi "qoca" kimi dəyərləri qəbul edə bilər. Təbii dillərdə qeyri-səlis dəyər miqyasını ifadə etmək üçün həmişə kifayət qədər dəyər terminləri olmadığına görə linqvistik dəyərləri sifət və ya zərflərlə dəyişdirmək adi təcrübəyə çevrilmişdir.
Tədqiqatında istiqamətlər
Hazırda qeyri-səlis məntiq sahəsində aparılan tədqiqatlar ən azı iki istiqamətə ayrılır:
- Qeyri-səlis məntiq geniş mənada (Təqribi hesablama nəzəriyyəsi)
- Qeyri-səlis məntiq məhdud mənada (Rəmzi qeyri-səlis məntiq)
Mahiyyəti
Məntiq idrak elmidir. Yunan filosofu Aristotelin belə bir fəlsəfi deyimi var: "Bir adamın dediyi ya doğrudur, ya yalan". Göründüyü kimi, Aristotel yalan və doğru kimi kateqoriyalar arasında qalan aralıq dərəcələri qəbul etməyib. Amma ilk dəfə dünyada Lütfi Zadə hər şeyin dərəcəsinin olduğunu sübut etdi. Yəni dünyada qəti olaraq tam ağ və qəti olaraq tam qara deyilən şey yoxdur. Bu iki məfhum arasında minlərlə çalar dəyişikliyi - aralıq nüanslar var. Aristotelin kəskinliyini Lütfi Zadə yumşaltdı. Başqa sözlə desək, həqiqətdə mövcud olan aralıq kateqoriyaları aşkarladı. Nəzəriyyənin mahiyyəti tolerantlığındadır. Bu nəzəriyyə arada qalaraq aşkardakı səhnədə görünməyən çalarların hüquqlarını tanıtdı və bərpa etdi. Konfliktlərin həll olunması, həqiqətin aşkarlanması, hesablamaların dəqiqliyi aralıq fazalara əhəmiyyət verilmədən aparıla bilməz. Aparılmış olarsa onlarda kifayət qədər qüsurlar mövcud olacaqdır. Nəzəriyyəni ilk olaraq iqtisadiyyatlarına yaponlar tətbiq etdilər. Hazırda Yaponiyada istehsal olunan texniki avadanlıqların böyük əksəriyyətinin üzərində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanaraq hazırlandığı bildirilir. Yaponlardan sonra amerikanlar həmin nəzəriyyəni öz ölkələrinə tətbiq etdilər. Amerikanın hava hücumundan qorunmasının yenidən qurulması məsələsi gündəmə gələndə adında bir alim bu nəzəriyyəni tətbiq etməyi təklif etdi. Trilyon dollarla vəsait sərfi ilə görülməli işi bu nəzəriyyə həll elədi. Nəzəriyyə Çinə ildə yüz milyardlarla dollar gəlir gətirir.
Rəmzi qeyri-səlis məntiq
Rəmzi qeyri-səlis məntiq t-normalar anlayışına əsaslanır. Bəzi t-normaları seçdikdən sonra (bunu isə bir neçə üsulla tətbiq etmək olar) konyunksiya, dizyunskiya, implikasiya, inkar və digər proporsional dəyişənlər üzərində həyata keçirilən əsas əməliyyatları müəyyən etmək imkanı yaranır. Klassik məntiqdə rast gəlinən distributivliyin t-normalar kimi Hödelin t-norması seçildikdə həyata keçməsi halını isbat etmək bir o qədər də çətin deyil. Bundan əlavə, bəlli səbəblərdən implikasiya yerinə residium adlanan əməlliyyat seçilir (bu da ümumiyyətlə götürdükdə, t-normalar seçimindən asılıdır). Yuxarıda sadalanan əsas əməliyyatların təyini klassik bazis qeyri-səlis məntiq anlayışına gətirir. Üç əsas bazis qeyri-səlis məntiq mövcuddur: Lukaseviç məntiqi, Hödel məntiqi və ehtimal məntiqi (Product Logic). Maraqlıdır ki, bu üç məntiqdən istənilən ikisinin sintezi klassik Boolean məntiqinə gətirir.
Təqribi hesablama nəzəriyyəsi
Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin geniş mənada əsas anlayışı xarakterik funksiya köməkliyi ilə təyin edilən qeyri-səlis çoxluq anlayışıdır. Daha sonra çoxluqların birləşdirliməsi, kəsişməsi və əlavə edilməsi, qeyri-səlis nisbət anlayışı, eləcə də ən əsas anlayışlardan biri – linqvistik dəyişən anlayışı daxil edilir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Novák, V.; Perfilieva, I.; Močkoř, J. Mathematical principles of fuzzy logic. Dordrecht: Kluwer Academic. 1999. ISBN .
- Fuzzy Logic // Stanford Encyclopedia of Philosophy. Bryant University. 2006-07-23. 2010-07-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-09-30.
- "Fuzzy sets". (ingilis). San-Dieqo. 8 (3). iyun 1965: 338–353. doi:10.1016/S0019-9958(65)90241-X. ISSN 0019-9958. 0139.24606. Wikidata Q25938993.
- Pelletier, Francis Jeffry. "Review of Metamathematics of fuzzy logics" (PDF). The Bulletin of Symbolic Logic. 6 (3). 2000: 342–346. doi:10.2307/421060. JSTOR 421060. 2016-03-03 tarixində (PDF).
- . mechanicalsite.com. 2018-11-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-11.
- Babuška, Robert. Fuzzy Modeling for Control. Springer Science & Business Media. 1998. ISBN .
- "Fuzzy Logic". YouTube. 2021-12-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-05-11.
- Asli, Kaveh Hariri; Aliyev, Soltan Ali Ogli; Thomas, Sabu; Gopakumar, Deepu A. Handbook of Research for Fluid and Solid Mechanics: Theory, Simulation, and Experiment (ingilis). CRC Press. 2017-11-23. ISBN .
- Chaudhuri, Arindam; Mandaviya, Krupa; Badelia, Pratixa; Ghosh, Soumya K. Optical Character Recognition Systems for Different Languages with Soft Computing (ingilis). Springer. 2016-12-23. ISBN .
- Zadeh, L. A.; və b. Fuzzy Sets, Fuzzy Logic, Fuzzy Systems. World Scientific Press. 1996. ISBN .
- Zadeh, L. A. "The concept of a linguistic variable and its application to approximate reasoning—I". Information Sciences. 8 (3). January 1975: 199–249. doi:10.1016/0020-0255(75)90036-5.
- . 2011-11-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-22.
Xarici keçidlər
 | Riyaziyyat ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qeyri selis mentiq hemcinin bax bulaniq mentiq ve ya qeyri selis coxluq nezeriyyesi deyisenlerin 0 ve 1 arasinda istenilen heqiqi eded ola bileceyi formasi Qismen heqiqet anlayisini idare etmek ucun istifade olunur Burada heqiqet deyeri tamamile dogru ve tamamile yalan arasinda deyise biler Bunun eksine olaraq Bul mentiqinde deyisenlerin heqiqet deyerleri yalniz 0 ve ya 1 tam ededler ola biler Qeyri selis mentiq termini 1965 ci ilde Azerbaycan riyaziyyatcisi Lutfi Zadenin qeyri selis coxluqlar nezeriyyesi teklifi ile teqdim edilmisdir Qeyri selis mentiq 1920 ci illerden xususile ve terefinden kimi oyrenilmisdir Qeyri selis mentiq insanlarin qeyri deqiq ve reqemi olmayan melumatlara esaslanaraq qerarlar qebul etmesinin musahidesine esaslanir Qeyri selis modeller ve ya qeyri selis coxluqlar ve qeyri deqiq melumati temsil eden riyazi vasitelerdir Bu modeller qeyri mueyyen olan melumatlari tanimaq temsil etmek manipulyasiya etmek serh etmek ve istifade etmek qabiliyyetine malikdir Qeyri selis mentiq idareetme nezeriyyesinden suni intellekte qeder bir cox saheye tetbiq edilmisdir Umumi baxisyalniz dogru ve ya yalan olan neticeler cixarmaga icaze verir Bununla bele deyisken cavabli hokmler de var Bele hallarda heqiqet numune goturulmus cavablarin bir spektrde xeritelendiyi qeyri deqiq ve ya qismen biliklerin esaslandirilmasi neticesinde ortaya cixir Hem hem de ehtimallar 0 ile 1 arasinda deyisir Qeyri selis mentiq heqiqet derecelerini qeyri mueyyenliyin riyazi modeli kimi istifade edir ehtimal ise cehaletin riyazi modelidir Esas tetbiq davamli deyisenin muxtelif alt diapazonlarini xarakterize ede biler Meselen kilidlenme eleyhine eylecler ucun temperaturun olculmesi bir nece ayri uzvluk funksiyasina malik ola biler Bu funksiyalar eylecleri duzgun idare etmek ucun lazim olan xususi temperatur diapazonlarini mueyyenlesdirir Her bir funksiya eyni temperatur deyerini 0 dan 1 e qeder diapazondaki heqiqet deyerine uygunlasdirir Bu heqiqet deyerlerinden sonra eyleclerin nece idare olunacagini mueyyen etmek ucun istifade edile biler Qeyri selis coxluq nezeriyyesi qeyri mueyyenliyi temsil etmek ucun bir vasite teqdim edir Qeyri selis mentiq tetbiqlerinde qayda ve faktlarin ifadesini asanlasdirmaq ucun cox vaxt qeyri reqemsal qiymetlerden istifade olunur Yas kimi linqvistik deyisen cavan ve onun antonimi qoca kimi deyerleri qebul ede biler Tebii dillerde qeyri selis deyer miqyasini ifade etmek ucun hemise kifayet qeder deyer terminleri olmadigina gore linqvistik deyerleri sifet ve ya zerflerle deyisdirmek adi tecrubeye cevrilmisdir Tedqiqatinda istiqametlerHazirda qeyri selis mentiq sahesinde aparilan tedqiqatlar en azi iki istiqamete ayrilir Qeyri selis mentiq genis menada Teqribi hesablama nezeriyyesi Qeyri selis mentiq mehdud menada Remzi qeyri selis mentiq MahiyyetiMentiq idrak elmidir Yunan filosofu Aristotelin bele bir felsefi deyimi var Bir adamin dediyi ya dogrudur ya yalan Gorunduyu kimi Aristotel yalan ve dogru kimi kateqoriyalar arasinda qalan araliq dereceleri qebul etmeyib Amma ilk defe dunyada Lutfi Zade her seyin derecesinin oldugunu subut etdi Yeni dunyada qeti olaraq tam ag ve qeti olaraq tam qara deyilen sey yoxdur Bu iki mefhum arasinda minlerle calar deyisikliyi araliq nuanslar var Aristotelin keskinliyini Lutfi Zade yumsaltdi Basqa sozle desek heqiqetde movcud olan araliq kateqoriyalari askarladi Nezeriyyenin mahiyyeti tolerantligindadir Bu nezeriyye arada qalaraq askardaki sehnede gorunmeyen calarlarin huquqlarini tanitdi ve berpa etdi Konfliktlerin hell olunmasi heqiqetin askarlanmasi hesablamalarin deqiqliyi araliq fazalara ehemiyyet verilmeden aparila bilmez Aparilmis olarsa onlarda kifayet qeder qusurlar movcud olacaqdir Nezeriyyeni ilk olaraq iqtisadiyyatlarina yaponlar tetbiq etdiler Hazirda Yaponiyada istehsal olunan texniki avadanliqlarin boyuk ekseriyyetinin uzerinde qeyri selis mentiq nezeriyyesine esaslanaraq hazirlandigi bildirilir Yaponlardan sonra amerikanlar hemin nezeriyyeni oz olkelerine tetbiq etdiler Amerikanin hava hucumundan qorunmasinin yeniden qurulmasi meselesi gundeme gelende adinda bir alim bu nezeriyyeni tetbiq etmeyi teklif etdi Trilyon dollarla vesait serfi ile gorulmeli isi bu nezeriyye hell eledi Nezeriyye Cine ilde yuz milyardlarla dollar gelir getirir Remzi qeyri selis mentiqRemzi qeyri selis mentiq t normalar anlayisina esaslanir Bezi t normalari secdikden sonra bunu ise bir nece usulla tetbiq etmek olar konyunksiya dizyunskiya implikasiya inkar ve diger proporsional deyisenler uzerinde heyata kecirilen esas emeliyyatlari mueyyen etmek imkani yaranir Klassik mentiqde rast gelinen distributivliyin t normalar kimi Hodelin t normasi secildikde heyata kecmesi halini isbat etmek bir o qeder de cetin deyil Bundan elave belli sebeblerden implikasiya yerine residium adlanan emelliyyat secilir bu da umumiyyetle goturdukde t normalar seciminden asilidir Yuxarida sadalanan esas emeliyyatlarin teyini klassik bazis qeyri selis mentiq anlayisina getirir Uc esas bazis qeyri selis mentiq movcuddur Lukasevic mentiqi Hodel mentiqi ve ehtimal mentiqi Product Logic Maraqlidir ki bu uc mentiqden istenilen ikisinin sintezi klassik Boolean mentiqine getirir Teqribi hesablama nezeriyyesiQeyri selis mentiq nezeriyyesinin genis menada esas anlayisi xarakterik funksiya komekliyi ile teyin edilen qeyri selis coxluq anlayisidir Daha sonra coxluqlarin birlesdirlimesi kesismesi ve elave edilmesi qeyri selis nisbet anlayisi elece de en esas anlayislardan biri linqvistik deyisen anlayisi daxil edilir Hemcinin baxAdaptiv neyro qeyri selis cixaris sistemi Ekspert sistemler Masin oyrenmesiIstinadlarNovak V Perfilieva I Mockor J Mathematical principles of fuzzy logic Dordrecht Kluwer Academic 1999 ISBN 978 0 7923 8595 0 Fuzzy Logic Stanford Encyclopedia of Philosophy Bryant University 2006 07 23 2010 07 11 tarixinde Istifade tarixi 2008 09 30 Fuzzy sets ingilis San Dieqo 8 3 iyun 1965 338 353 doi 10 1016 S0019 9958 65 90241 X ISSN 0019 9958 0139 24606 Wikidata Q25938993 Pelletier Francis Jeffry Review of Metamathematics of fuzzy logics PDF The Bulletin of Symbolic Logic 6 3 2000 342 346 doi 10 2307 421060 JSTOR 421060 2016 03 03 tarixinde PDF mechanicalsite com 2018 11 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 11 11 Babuska Robert Fuzzy Modeling for Control Springer Science amp Business Media 1998 ISBN 978 94 011 4868 9 Fuzzy Logic YouTube 2021 12 05 tarixinde Istifade tarixi 2020 05 11 Asli Kaveh Hariri Aliyev Soltan Ali Ogli Thomas Sabu Gopakumar Deepu A Handbook of Research for Fluid and Solid Mechanics Theory Simulation and Experiment ingilis CRC Press 2017 11 23 ISBN 9781315341507 Chaudhuri Arindam Mandaviya Krupa Badelia Pratixa Ghosh Soumya K Optical Character Recognition Systems for Different Languages with Soft Computing ingilis Springer 2016 12 23 ISBN 9783319502526 Zadeh L A ve b Fuzzy Sets Fuzzy Logic Fuzzy Systems World Scientific Press 1996 ISBN 978 981 02 2421 9 Zadeh L A The concept of a linguistic variable and its application to approximate reasoning I Information Sciences 8 3 January 1975 199 249 doi 10 1016 0020 0255 75 90036 5 2011 11 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 09 22 Xarici kecidler Riyaziyyat ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin