Qazax ədəbiyyatı

Qazax ədəbiyyatı— Qazaxıstanlı şair və yazıçıların Qazaxıstan mədəniyyətinə, eləcə də dünya mədəniyyətinə bəxş etdikləri ədəbi-mədəni fikrin ən yaxşı nümunələri.

Qədim qazax ədəbiyyatı

Digər xalqlarda olduğu kimi qazaxlarda da uzun əsrlər boyu poetik yaradıcılığın folklor əsasında inkişaf etmişdir. Bu növ yaradıcılıq üçün, məlum olduğu kimi, kollektivlik, xəlqilik, variativlik, sinkretiklik xarakterikdir. M.Qorki yazırdı: "Qədim zamanlarda zəhmətkeşlərin bədii xalq yaradıcılığı onların təcrübəsinin, kollektivin əmək enerjisinin qidalandırıcısı, ideyalarının obrazlarda təcəssümünün yeganə təşkilatçısı kimi xidmət edirdi".

Söz sənəti köçəri-maldar qazaxlarda daha böyük hörmətə, nüfu-za malik idi. Şifahi sənət xalqın böyük istedadının ifadəçisi olmaqla, həm də onun həyata və məişətə münasibətini əks etdirirdi.

Qazax folkloru bədii söz yaradıcılığının müxtəlif kütləvi növ və formalarının məcmuyu olub və qazax ədəbiyyatının inkişafını təmin etməklə, qazax xalqının mili mədəniyyətinin mühüm tərkib hissəsidir.

Qazaxıstanda xalq yaradıcılığı nümunələrinin toplanılması və öyrənilməsi XIX əsrin ortalarından-maarifiçiliyin inkişafı ilə bağlıdır. Maarifçi-demokratlar Ç.Valixanov və L.Altınsarin qazax folklorunun bəzi nümunələrinin öyrənilməsi ilə məşğul olub, onun demokratik və sinkretik xarakterini müəyyənləşdirməklə, onu milli tarixlə əlaqəli şəkildə təhlil etməyə çalışırdılar. doğma ziyalılarla yanaşı, həm də rus şair və yazıçılarının diqqətini cəlb etmişdi. Onlar bu nümunələrin toplanması, elmi prinsiplər əsasında yazıya alınması və nəşrində əvəzsiz rol oynamışlar. Nümunə kimi biz hələ 1812-ci ildə rus tərcüməsində işıq üzügörmüş «Kozı Körpəş və Bayan Slu» poemasının adını çəkə bilərik . Əgər buraya hələ XIX əsrin 30-cu illərində A.S.Puşkində bu poemanın əlyazması olduğunu və həmin əsrin 60-cı illərində türk xalqlarının şifahi örnəklərinin dahi bilicisi akad. V.V.Radlovun qazax xalq poeziyası haqqında dediklərini də əlavə etsək («qazaxlarda xalq poeziyası öz inkişafının ən yüksək səviyyəsinə çatmışdır. Mənə elə gəlir ki, bütün qazax səhrası oxuyur») – bu zaman söylədiklərimiz heç kimdə şübhə oyatmaz.

Qazax şifahi xalq yaradıcılığı nəğmələr (mərasim, məişət, lirik, tarixi və s.), atalar sözü, zərbi məsəllər, tapmacalar, nağıllar, dastanları, aytıslar/ poetik yarışmalar, deyişmələr, müşairələr və s.) rəngarəng janrlarla zəngindir.

Qədim zamanlarda qazaxlarda mifoloji hekayələr, tayfalar haqqında əfsanələr, mərasim və əmək nəğmələri, sehrli və məişət na-ğılları üstünlük təşkil etmişdi. Sonrakı dövrlərdə feodal dövlətçiliyi, yadellilərlə mübarizə mərhələsində qəhrəmanlıq dastanı, az sonra isə tarixi xarakterli epik nəğmələr, tarixi rəvayətlər yaranmışdır. Qazax folklorunda xalq poetik yaradıcılığının növü kimi dram elementləri, hərəkətləri olsa da, o zaman xalq dramı janrı olduqca zəif inkişaf etmişdir.

Qazax xalq yaradıcılığında da digər xalqların şifahi ədəbiyyatında rastlaşdığımız janrlar mövcuddur. Bunların sırasında lirik nəğmə, atalar sözü, zərb məsəllər, tapmacalar, nağıllar, dastanlar və s. göstərmək olar. Digər xalqlarda yarışma nəğmələri ilə biz rastlaşsaq da, qazax xalq poeziyasında onlar daha zəngin müstəqil janr olan aytıslardan /poetik yarışmalardan/ ibarətdir. Məsələn, türk xalqları ilə müqayisədə mərasim-məişət poeziyasının xüsusi forması olan «jar-jar» /»yar-yar»/, «bet-aşar» / «bədaşar»/, «koştasu», «jok-tau» kimi qazax xalq mərasimləri və xalq həyat tərzi ilə əlaqədə olan janr son dərəcə geniş yayılmışdır. Qazaxlarda xalq akınlarının yaradıcılığı ədəbi yaradıcılığın bəzi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirmişdir. Buna görə də qazax ədəbiyyatının mühüm xüsusiyyətlərindən söhbət getdikdə onun şifahi-poetik ənənələrə daha yaxın olduğundan söhbət açılır. Buna görə də bu ədəbiyyatın təşəkkülündə və inkişafında mühüm rolu məhz xalq nəğməkarları – akınlar, jirşilər və yiraular oynamışlar. Qazax folklo-runda məhz buna görə də sözün əsil mənasında xalqın qızıl irsi əksini tapmışdır. Buna görə də qazaxların mənəvi irsi sırasında batır qəhrəmanlığını və s. edən «Alpamış», «Koblandı-batır», «Yer-Tarqın», «Qəmbər» kimi epik poemalarla yanaşı, həm də dostluğu, sevgi və məhəbbəti, sadiqliyi tərənnüm edən «Kozi-Körpəş və Bayan-Slu», «Qız-Yibek», «Ayman -Şolpan» və s. lirik- epik dastanları, real tarixi hadisələri əks etdirən «Beket haqqında dastan», «İsatay və Məhəmbət», «Utegen» və s. kimi tarixi poemalar vardır. Şifahi-poetik ənənə qədim zamanlarda yaşamış məşhur nəğmə-karların adını əks etdirmişdir. Onların adının mövcudluğu paralel yazılı abidələrlə də sübut olunur. Məsələn, türk xalqlarının əvəzsiz «Kutabi-Dədə Qorqud» yaradıcılığında Qorqud atanın nəğməkar və musiqiçi, ilk mifologiya və nəğmələrin yaradıcısı kimi adı çəkilir. Şifahi-poetik yaradıcılıq həm də digər nəğməkarlar – Atalıq Sıpıra – jırau, Həsən-Qayğı və b. kimi (yeri gəlmişkən qeyd edək ki, onlar klassik noğay ədəbiyyatının da nümayəndələri hesab edilmiş və edilməkdədir) nəğməkarların adını yaddaşlara həkk etmişdir. Xalq akınları, jirsi və juraularının Cambul Cabayev, Nurpeis Bayqanin, Ömər Şipin, Kənan Azərbayevin və b. adını xalq bu gün də böyük hörmətlə yad etməkdədir. Nəğmələr, qazax xalqının həyatında dərindən iz salmaqla, onun bütün tarixi ilə əlaqədə olmuşdur. Nəğmə əsrlər boyu insanların sevinc və kədərinin, ümid və qayğılarının ifadəçisi olmuşdur. Qazaxlarda yazılı ədəbiyyat zəif inkişaf etdiyi dövrdə xalq lirik poeziyasının təsiri son dərəcə güclü olmuşdur. Nəğmə qazaxların ictimai, ailə və şəxsi həyatının bütün tərəflərini çevrələyirdi.

Mərasim nəğmələri

Xalq mərasimləri ilə bağlı olan nəğmələr daha qədim keçmişə malikdir. Bu nəğmələr hələ sinifsiz cəmiyyət dövründə yaranmışdır. Qədim insanlar ətraf aləmin sirlərini öyrənməyə çalışmaqla, həm də təbiətin fövqəl qüvvəsinə, magiyaya inanır, sehrli sözlərlə, nəğmələrlə onlara təsir göstərməyə can atırdı. İlin fəsilləri ilə, bayramlarla, məsələn «novruz»la, yazda gecə-gündüzün bərabərləşməsi, heyvanların yaz dölü ilə bağlı çoxsaylı nəğmələr mövcud olmuşdur. İnsanların gözəgörünməz qüvvələrə, heyvanlara inamı onların havadarlarına Şopan-qoyunların, Zenge-inəklərin, ilxıçı – atların, Oysıl-dəvələrin hümayəçisinə müraciəti ortaya qoyurdu.

Qazax folklorunda ailə-məişət mərasimləri ilə bağlı çoxsaylı nəğmələr vardır ki, onlar insan həyatının ən yaddaqalan məqamlarını özündə əks etdirirdi. Məsələn, əvvəllər uşağın dünyaya gəlməşi Şildəxan bayramı ilə müşayiət olunardu. Burada uşağın xoşbəxt gələ-cəyi, uzunömürlülüyü, səadəti, onun nəinki valideynlərinə fərəh gətirəcəyi, həm də bütün cəmiyyət üçün dəyərli övlad olacağı arzu olunurdu. Qazax mərasim folklorunda /yeri gəlmişkən bu,həm də qaraqalpaq, qırğız və noğay mərasim folklorunda da geniş yayıl-mışdır/ toy mərasim folkloru mürəkkəb olduğu qədər də maraqlıdır. Qazax toy mərasimləri «toy bastar», «jar-jar», «sınsu», «betaşar» kimi ritual nəğmələri ilə əlamətdardır. «Toy-bastar» yeni yaranan ailənin sənətinə oxunan təbrik-nəğmədir, «jar-jar» (bəy-gəlin) – qazaxlarda ikitərəfli xorla ifa olunur ki, burada igid oğlanlar tərəfindən oxunan şən və oynaq nəğməyə qızlar xoru tərəfindən qəmli, kədərli, qüssəli cavab verilir. Kişi xorunda məzhəkəli, əyləndirici və zarafatyana formada gəlinə qəm eləməmək, valideynlərindən ayrılma özünə problemə çevirməmək, doğma ata evindən ayrılığı kədərlə qarşılamamaq məsləhət görülürsə, xoşbəxt, yeni həyatın öndə olduğu vurğulanır və qızın xoşbəxtliyinin məhz uşaq doğulduqdan sonra beşik başında dayandığı maraqlı şəkildə təqdim olunursa, gəlin tərəfindən çıxış edən qızlar oğlanlarla nəğmə-mübahisəyə girişir, qızın bununla da gənclik həyatına son qoyduğu, ata, anası və yaxınları ilə ayrılığı kədərli-qəmli notlarla əks etdirilir. «Jar-jar» nəğməsi obrazlı sintaktik paralelizmlər üzərində qurulur və hər sətrin, bəndin sonunda «jar-jar» nəqərat kimi təkrar olunur:

Oğlan: Bazarlıq edib qayıtdılar yar-yar!
Gəlinə məxmər aldılar yar-yar!
Başına yaylıq saldılar yar-yar!
Gəlini darıxdırdılar yar-yar!
Gəl sən atançün ağlama yar-yar!
Qayınata sənə atadır yar-yar!
Qız: Ev qabağı sanki güzgü yar-yar!
Sifətimdə kədər hissi yar-yar!
Günəş suyu əks etdirir yar-yar!
Qız xoşbəxtliyi başa çatır yar-yar!
Deyin necə ağlamayım yar-yar!
Atamı kim əvəz edər yar-yar!

Qeyd edək ki, «yar-yar» mərasim nəğməsində həm də bərli-bəzəkli teatrallaşmış tamaşalar öz əksini tapırdı. Qazax toy mərasim poeziyasının digər növü «sınsu» gəlinin doğmaları ilə vidalaşma nəğməsi elə gəlinin özü tərəfindən də ifa olunur. Bu nəğmədə gəlin tanımadığı yerə-insanlar içinə getməsi ilə əlaqədar kədərli nəğmələr oxuyardı. Toy mərasimləri «betaşar» / «bədaşar»/, yəni gəlinin üzündən duvağın götürülməsi ilə bağlı ifa olunurdu. Burada gəlini təzə qohumlara təqdim etmə, ona öyüd-nəsihət verilən anda oxunardı. Burada əvvəl gəlinin gözəlliyi, gəncliyi, sonra onun qohumları öyünülər, gəlin bütün qohumlar qarşısında baş əyər, onlara diqqətlə qulaq asardı. Bədaşar qazaxlarda həm də əxlaq və yaşam qaydalarını əks etdirirdi. Bədaşarda gəlinin ərinə, onun valideynlərinə, aulun ahıl və cahıllarına, qonum qonşulara, mürəkkəb insan münasibətlərinə dəyər ifadə olunurdu. Qazax məişət-mərasim poeziyasına, həm də «koştasu» - vida nəğməsi, «yestirtu» - kədərli xəbər, «joktau – ölüyə ağı, bədbəxtliklə bağlı nəğmə-ağı ifa olunurdu.

Lirik nəğmələr

Qazax lirik nəğmələri məzmun və forma baxımdan son dərəcə rəngarəng və zəngindir. Bu nəğmələrdə ən müxtəlif hiss və duyğularla dolu şən əhvali-ruhiyyə, arzu, istək, ümid, sevgi, məhəbbət, gözəllik, təbiət, vətən, azadlıq, insan ləyaqətinin mübarizəsini əks etdirən çağırışlar, haqq, ədalət uğrunda mücadilə motivləri ilə yanaşı, həm də satira, yumor, gümrahlıqla bağlı zarafatyana nəğmələr mühüm yer tutur. Vətən obrazını xüsusi şəkildə əks etdirən doğma elin ənginliklərini «Sarı-Arka gözəl», «Göyçə dağ obrazı», «Bayan-Aul» kimi bulaqlar başındakı zəngin və səfalı yerlər, çevik qulanlar, görümlü marallar, kişnərtili köhlənlər, səhralar üzərində cövlan edən leyləklər, oxuyan sığırçınlar, nəva çəkən bülbüllər lirik nəğmələrin başlıca obrazına çevrilir. «Bayan-Aul», «Göycə dağ», «Sarı-Arka», «Jereymentay», «Şolpan» və digərləri insanların doğma vətənə və torpağa bağlılıq hissini son dərəcə bəzəkli şəkildə əks etdirir.

Qazax lirik nəğmələrinin xeyli qismi dövrün bir sıra mühüm tarixi hadisələri ilə bağlı söylənilmişdir. Bu, ilk növbədə XVIII əsrin əvvəllərində cunqarların (kalmıkların) qazax torpaqlarına basqını, XIX əsrdə xalq-azadlıq hərəkatında fəal iştirakı, 1905-1917-ci illər hadisələri və s. bağlıdır. Bu baxımdan «Qaradağ zirvəsindən köç gəlir»/ «Kara taudın basınan koş keledi»/, «Şərqdən soyuq külək əsir»/ «Kun sıqıstan izqarlı jel soqadı»/ və s. daha maraqlıdır.

Ənənəvi qazax lirik nəğmələri özünəməxsus maraqlı quruluşa, zəngin ifadəli bədii vasitələrdən istifadə etmə ilə fərqlənir. Xalq lirikası özünəxas bədii vasitələr – epitetlər, metaforlar, simvollar, paralellərə malik olmaqla, sabit ənənələr yaratmışdır. Qazax lirik nəğmələrin poetik dili daha zəngindir. Dağ zirvəsində şahin, ildırım sürətli at əksər hallarda cəsurluq simvolu, igid şücaəti; qız gözəlliyi, incəliyi və paklığı simvolu kimi köşək, qulun, qu quşu, açılmış çiçək kimi təsvir olunur. Sevimli, sevgili qız dan yerinə, Zöhrə ulduzuna bənzədilir. Qazax lirik nəğmələri lirik melodiyaların zəngin çalarları ilə seçilir. Bu nəğmələr incə avazlı olmaqla kədərliliyi, aramlılığı, geniş, möhtəşəm, şən və zarafatyanalığı ilə fərqlənir. XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq qazax xalq nəğmələri və digər xalq yaradıcılığı nümunələri yığılıb nəşr etdirilməyə başlamışdır. Bu baxımdan XX əsrin 20-30-cu illərində folklorşünas, etnoqraf və musiqiçi A.V.Zalayeviçin toplayıb buraxdırdığı «Qazax xalqının 1000 mahnısı» və «500 qazax mahnısı və küyü» kimi, iki məcmuəsi böyük önəm daşıyır. A.V.Zatayeviçin bu məcmuələri M.Qorki tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdir. M.Qorkinin məsləhət və təklifi ilə A.V.Zatayeviç bu məcmuələrin nüsxələrini məşhur fransız yazıçısı Romen Rollana göndərmişdir. R.Rollan qazax xalq mahnıları xəzinəsi ilə tanış olduqdan sonra ona ürək dolusu məktubla cavab vermişdir: «Dəyərli xalq ilhamı nümunələri məcmuəsi məni ruhlandırır…Mən də Sizin kimi «Axsaq-Qulan» haqqındakı əfsanənin sadə vasitələrlə verilməsi və insanın riqqətə gətirən qüvvəsindən xüsusi həzz aldım. Sır-Dərya məkanında xüsusi ifa tərzi ilə yaranmış bu mahnı öz əvlan çiçəkləri və əzəmətli melodiyaları ilə səhranı bəzəyir. Mən həm də ona təəccübləndim ki, bu mahnılar artıq mənimçün özgə nəğmə kimi səslənmir, mən onları Avropa musiqi florasına qohum kimi qəbul edirəm. Çünki buradakı canlı musiqi xalq elementini boğa bilməmişdir» .

Qazax atalar sözü

Qazax atalar sözü çoxmənalılıq kontekstdən asılı olmaqla öz əksini tapır. Qazax atalar sözü o qədər rəngarəng və maraqlıdır ki, onları mövzu baxımından təsnif etmək çətindir. Qazax atalar sözündə xalqın əmək tarixi, məişəti, düşüncə tərzi, ictimai münasibətləri öz əksini tapmışdır. Xalqın çoxəsrlik köçəri həyatı onun aşağıdakı atalar sözündə özünü yaxşı əks etdirir: «Əgər köç zamanı xalq ayrılarsa – birgə getmək daha məsləhətdir», «Dəniz qurumaz – xalq yolun azmaz», «At kişinin qanadlarıdır», «Tox atın səkkiz ayağı var», «Hər ayın öz otu var», «Qoyun otarırsansa – otlaq tap», «Tanımdağın ata arxadan yaxınlaşma» və i.a. və s. Xalq birliyi, gücü, bəlağəti haqqında qazax atalar sözü: «Xalq – qızıl beşikdir», «Xalq sözü topdan betərdir», «Xalqın göz yaşı göl yaradar», «Müəllif nitqi və usta sənəti xalqa məxsusdur», «Bəlağət-birinci sənətdir», «Dil qılıncdan itidir», «Sənətkarın qızıl əli, nəğməkarın qızıl sözü», «Çənənin bəzəyi saqqal, nitqin bəzəyi atalar sözü», «Külək dağı dağıdır, söz xalqı qaldırır» və s.

Qazax xalqının xarici düşmənlərlə, yadellilərlə uzun müddətli mübarizəsi ərzində xalqa xidmət, qəhrəmanlıq və vətəndaşlıq xüsusiyyətləri, doğma vətənə sədaqət, torpaq qeyrəti çəkmə və s. əks olunmuşdur: «Qəhrəmanın şərəfi – xalqın şərəfi», «Birliksiz həyat yoxdur», «Özgə torpağında sultan olunca, öz torpağında qul ol», «İti qılıncı kisədə gizləmək olmaz» və s. Qazax atalar sözündə tənbəllər, avaralar, kütbeyinlər, böhtan-çılar, ikiüzlülər, yalançılar tənqid atəşinə tutulur: «Kor toyuq hər şeyi dən bilər», «Tənbəlin işi ikiqat artıq olar», «Yaxşıda düşmənçilik, pis də vicdan olmaz», «Yalanın quyruğu ovuc içindən uzun olmaz», «Yaxşı ilə dost olub məqsədə çatarsan, pis ilə dost olub söyüş yeyərsən» və s. Qazax atalar sözünə müxtəsərlik, dəqiqlik və konkretlik xasdır. Atalar sözü, adətən metafor, metonimiya, antiteza, alleqoriya və müqayisələr üzərində qurulur. Onlarda istifadə olunan obrazlar real olmaqla, xalq həyatı və məişətindən götürülmüşdür. Qazax atalar sözü sintaktik nöqteyi-nəzərdən ikiüzvlü, melodik və qafiyəlidir, onlar alliterasiya və assonanslarla zəngindir. Qazax atalar sözü xalqın epik yaradıcılığında, qədim və müasir qazax ədəbiyyatı abidələrində geniş istifadə olunmaqla, xalq nitqini rəngarəng və ifadəli edir.

Aytıs

Aytıs – qazax, qaraqalpaq, qırğız, qaraçay, malkar, noğay poeziyasında akınların nəğmə yarışı, improvizasiyalı poetik deyişməsi olmaqla xalq poeziyasının ənənəvi və geniş yayılmış formalarındandır. Aytıs bütün xüsusiyyətləri ilə Azərbaycan və Anadolu türk aşıqlarının və türkmən baxışlarının deyişmələrini xatırladır. Hazırlıqsız və düşünmədən yarışa girən, növbə ilə improvizə edən akınlar hikmət, nəzəri və praktik bilgilərdə gücünü sınayır, bədahətən şeir qoşmaq və demək bacarığını nümayiş etdirirlər. Akınlar öz improvizasiyalarını dombra, qopuz, bəzən isə ifadəli jestlərlə müşayiət edirlər. Aytıs poeziya, musiqi, dram tamaşalarının və ifaçılıq sənətinin mürəkkəb sintezidir. Belə təşkil olunmuş söz, sənət meydanında daha istedadlı, bacarıqlı və bilikli akın qalib gəlir. Aytısı diqqətlə dinləyən xalq, yarışan ustadların sənətinə qiymət verir. Odur ki, qalib-akın haqqında xəbər bütün aullara yayılır, o, hər yerdə böyük hörmətlə yad edilir. Aytıs janrında xalqın poetik istedadı daha hərtərəfli və dərindən aşkarlanır.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yarış-nəğmələr dünya xalqlarının əksəriyyətinin mədəni-mənəvi ənənələrində yer almaqdadır. Məsələn, ərəblərdə bu tipli nəğmələr «müqalləkat» adlandırılır. Hindistan və İranda isə bu nəğmələr bu gün də ifa olunmaqdadır. Şimali Fransada belə nəğmə yarışlarında trubadurlar, Mərkəzi Avropada – meysferzingerlər, Skandinav ölkələrində edda ifaçıları, İngiltərədə – menestreller, Qədim Rusda isə skomoroxlar bu sənəti yaşadırdılar. Qazax folklorunda aytısın kökləri lap qədim dövrə dirənir. Qədim zamanlarda aytıs xorla mərasim, «jar-jar» toy nəğmələrində, şənliklərdə, gecələrdə, bayramlarda, gənclər arasında isə oğlanlarla qızlar arasında gedərmiş: aytıs hətta bəzi hallarda mübahisəli məsələlərin həllində hakimlər və natiqlər tərəfindən də tətbiq olunarmış. Qəhrəmanlıq dastanları və lirik poemalardan fərqli olaraq yarışma-nəğmələr kütləvi janrdır ki, onun ifa olunmasında müxtəlif yaşdan olan insanlar iştirak edə bilirmiş. Burada kişilərlə bərabər, həm də qızlar yarışa bilirlər. Bu cəhət məhz qazax aytısının səciyyəvi xüsusiyyətini təşkil edir. Qazax aytısının digər bir ənənəvi xüsusiyyətini – yəni aytıs mətnlərinin ilk yayıcısı və bərpaçısı məğlub olmuş akındır.

Qeyd edək ki, təxminən Azərbaycan aşıqlarının (şairlərinin) müşayirəsi, demək olar ki, bu şəkildə gedir. Başqa sözlə desək aytısda Azərbaycan meyxanələri üçün xarakterik olan deyişmə, yarışma, hərbə-zorba məqamlarını görə bilirik. Aytısa başlayan akın əvvəl özünü təqdim edir, sonra özünü öyür, rəqibini aşağılayır, ona hədə-qorxu, hərbə-zorba gəlir, nəhayət aytıs öz kulminasiya nöqtəsinə və sona yetişir. Orta əsrlər, XVIII və XIX əsrlər qazax aytıslarında xalq həyatı, onun qəhrəman və şərəfli keçmişi, zənginliyi, sosial bərabərsizlik, xalqın azadlıq mücadiləsi (məsələn, Birjan, Əsət, Cambul və b. aytısları) əks olunurdu. Qazaxlarda aytısın bir neçə növü mövcuddur. Onlardan qaim və surə-aytıs daha geniş yayılmışdır. Qaim-qısa nəğmə improvizi-siyalarıdır ki, o gənclər və bu sənətə yeni gələn akınlar tərəfindən xalq mərasimləri, şənliklərdə istifadə olunur. Bu aytısın daha kütləvi növüdür. Surə-aytıs isə sınaqlardan daha şərəflə çıxmış poetik sözün improvizisiyasını yüksək şəkildə nümayiş etdirənlər tərəfindən deyilir. Məsələn, Orınbay, Şoje, Yapak, Birjan, Sarı, Əsət, Irıscan, Suyubay, Cambul və b. aytıs ənənələrini formalaşdıran və onun məktəbini yaradanlar kimi qiymətləndirilir. Onlar yaratdığı aytıslar müstəqil dinamik əsərlər kimi oxunmuşdur. Qazax aytıs sənətinin ən tanınmış nümayəndələri Birjan və Sarı, Cambul və Gulmambet bu növün inki-şafında xüsusi xidmət göstərmişlər. Məsələn, Cambul yaradıcılığında aytıs demokratik, xalq satirası istiqamətində xeyli irəliləyişlər etmişdir. Aytısın başlıca ideyası feodal-patriarxal cəmiyyətin eybəcər-liklərini, sosial və mənəvi-əxlaqi şikəstliyi ifşa etməkdən ibarət idi. Cambulun aytıslarında neçə-neçə gənc akınların yaradıcılığı formalaş-mışdır. Aytıs dinamik janr olub yaradıcıdan böyük söz ehtiyatı, rəvan təb, hazırcavablıq və bədahətən şeir qoşmaq bacarığı tələb edir. XIX əsrin ikinci yarısı XX əsrin əvvəllərində aytısların mövzusu xeyli dərəcə mürəkkəbləşir. Yeni mövzular heç də tayfadaxili maraqları yox, həm də bütün qazax xalqı üçün mühüm olan məsələləri gündəmə gətirirdi. Qazax xalq yaradıcılığı janrlarının tanınmış bilicisi N.S.Smirnova yazır: «Aytıslarda akınlar məktəb, poçt, teleqraf, ticarət, qəza rəislərinin və starşinalarının fəaliyyəti, kalımlı nikah haqqında deyişir, bir-birləri ilə mübahisələr edirdilər. Yeni həyat hadisələri akınlar tərəfindən özünəməxsus və fərqli qiymətləndirilirdi. Onlardan bir qismi xalq maraqlarını, digər qismi isə çar höküməti məmurlarına xidmət edən bəyləri, varlıların mənafeyini müdafiə edirdi» .

Bəhs etdiyimiz dövrlərdə Kempirbay, Kekminbay, Şoje, Maykot və d. ustalığı xalq arasında daha yaxşı tanınırdı. XIX əsrin 60-80-ci illərində aytıs yarışlarında akın-qızlar da öz qüvvələrini sınayırdılar. Onların sırasında Rıscan, Manat, Günbala, Təbiyə v b. məşhur idi.

Cambulla Gülmambetin deyişməsində həyata ikiqütblü baxış ifadə olunur. Gülmambet köhnəlik düşüncəsi daşıyıcısıdır, o, öz tayfasını, bəylər ona hədiyyələr verdiyinə görə onları öyür, Cambul isə geniş xalq kütlələrinin ilhamçısı kimi çıxış edir. Gülmambetin Cambulla deyişməsindən:

Hamı məni qəbul edib eşitsin,
Gülmambetəm kulan-ayan adımdır,
Ürəyimdən gələn sözü dinləyin,
Siz ey alban, dövlət qövmü olanlar.
Cambul ona cavab verərək, xalq nəğməkarının daim Gülmambet kimi bəylərə xidmətçilərdən yüksəkdə durduğunu vurğulayır:
Əcəb çaşır, qızışırsan Gülmambet,
Yaman özündən çıxırsan Gülmambet,
Bilirsən gücümü – nəyə qadirəm,
Səni sıxaram canından çıxar şirən,
Mən özümə daim nəzarətdəyəm,
Mübarizəm qurtarmaz - səninləyəm.

Deyişmənin gedişində aytısın reçitativi bir neçə dəfə tempi dəyişir. Başlanğıc şeirin reçitativi sakit və aramlıdır, lakin mübahisə qızışdıqca reçitativin tempi də tezləşir, mübahisənin kulminasiyasında akınlar bəzən yanıltmaca keçirlər. Belə olduqda bir şeir forması digəri ilə əvəz olunur. Aytıs poetikası folklor üçün tipikdir. Aytısda nəğməkar – improvizator-şairə yaxınlaşır. Beləliklə, aytıs folklorla ədəbiyyat arasında mühüm körpüyə çevrilir.

Xalq qəhrəmanlıq dastanları

Qazax şifahi xalq yaradıcılığı növləri arasında ən zəngin və geniş yayılan eposdur. Məlum olduğu kimi digər təhkiyə sənəti janrlarından epos xalq həyatının təsvirində daha əhatəliliyi ilə seçilir. Epik nəğmələrdə xalqın tarixi həyatı, onun idealları öz əksini tapır. Qazax epik təfəkkürünün rişələri qədim dövrə gedib çıxır. Belə ki, hələ Orxon-Yenisey abidələrində və qəbirüstü epitafiyalarda batırların cəsurluğu və qəhrəmanlığı əks olunmuşdur. Məsələn, «Joktau» epik nəğmələrində dünyasını dəyişmiş cəsur ovçular və cəsarətli atıcıların sücaəti ilə bağlı nağıllarda biz bəzi nümunələrə rast gəlirik. Hər ehtimala qarşı bu nəğmələr qazax eposunun əsasını qoymuşdur. Qazax eposu «jır» (şeir) şəklində yaranmışdır. Epik əsərlərin böyük əksəriyyəti türk xalqlarından biri olan qazax qəbilələrinin təşəkkülü və inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Qazax qəhrəmanlıq eposunun qədim dövrü VIII-X əsrlərə, patriarxal-tayfa münasibətlərinin dağıldığı zamanlara təsadüf edir Bir sıra epik dastanlarda batırların mənşəyi haqqında məlumat verilir. Məsələn, Koblandı – qaraqıpçaq tayfasından, Alpamış – konrat (yəni konqrat, yaxud kunqrat. Kunqrat Qaraqalpaqstanda şəhər adıdır – N.T.) tayfasından, Qəmbər – noğaylı tayfasından və s.. «Alpamıs» dastanı, patriarxal-feodal cəmiyyətinin dağılmasını əks etdirməklə, xalq birliyi ideyasının zəruriliyini əks etdirir. XV-XVI əsrlərdə tayfalararası didişmələrdə zəifləyən Qızıl Orda süquta uğramağa başladığı dövrdə, qazax xalqı və dövlətçiliyi yaranan zaman cunqar feodalları qazax torpaqları üzərinə hücuma keçmişlər. XVII əsr və XVIII əsrin birinci rübündə cunqar-kalmık ordu və birləşmələri bu torpaqlara daha geniş cəbhə və böyük qüvvə ilə hücumlar edərək qazaxları min bir bəlalara düçar etmişlər. Məhz qazax qəhrəmanlıq eposunun yaranması da bu dövrə təsadüf edir. Qazax xanları ilə adi, əməkçi xalq arasındakı ziddiyyətlər «Yer-Tarqın», «Yer-Kökşə» epik poemalarında öz əksini tapmışdır. Bu dövrdən sonrakı mərhələlərdə yaranmış epik əsərlərdə «Qarabəy», «Ötəgən-batır», «Arxalıq-batır» və d. qəhrəmanlıq mövzulu dastanlar qazax çöllərində gedən sosial-siyasi, ictimai-mədəni ziddiyyətlərlə dərindən bağlanır.

Qazax epik əsərlərində ictimai motivlər şəxsi motivlərdən daha üstün mövqedə dayanır. Buna batır obrazında vətənpərvərlik ideya-larını nümunə kimi göstərə bilərik. Qəmbər-batır kalmıklara qarşı mübarizə aparmaq və onların hücumlarını dəf etməklə, bütün noğay diyarını zülmdən azad edir. Koblandı-batır yadelli düşmənlərə qarşı vuruşmaqla öz valideynlərini, ailəsini, bütün qıpçaq tayfasının himayədarı kimi çıxış edir, Alpamıs-batır vətənini viran qoymuş kalmık xanı ilə döyüşür. Bəzi qazax epik əsərlərinin süjeti Orta Asiya, Qazaxıstan, Azərbaycan və Türkiyə üçün də ümumidir. Məsələn, «Kitabi-Dədə Qorqud» və «Koroğlu» dastanlarının – Azərbaycan türkləri, Anadolu türkləri, qazaxlar, qaraqalpaqlar, qaqauzlar, özbəklər, türkmənlər və d. üçün eyni olduğu bu xalqların etnopsixo-logiyasının və həyat fəlsəfəsinin eyniliyini sübut edir.

«Koblandı-batır» epik poeması qazaxlarda daha populyardır. Müxtəlif variantlarda onun həcmi 6 min sətirdən 9 min sətrədəkdir. Poemanın əvvəlində türk dastanları üçün universal epik qəhrəmanının gözlənilmədən doğulmasıdır. Qıpçaq tayfasında qoca Toktarbəylə Analığın Koblandı oğlu dünyaya gəlir:

Keşeqi ötken zamanda
Karakıpşak Koblandı
Atası munen Toktar bay
Xalıktan askan Boldı bay
Baylığında esep jok.
Aydalıp bağıp jayıldı
Tört tülik maldın bəri say.
Yaz jaylayı Közdi göl
Közdi göldi jaylağan .

Keçmiş, ötmüş zamanda
Qaraqıpçaq elində,
Doğulmuşdu Koblandı.
Atası onun Toktar bəy,
Var-dövləti saysız bəy
İlxısıyla, sürüsü
Otlaqda otlayardı.
Yaz yaylağı Gözdi göl,
Rahatlığı Gözdi göl .

Digər dastan batırları kimi Koblandı da çox tez böyüyür, möhkəm, güclü, çevik və cəld qəhrəman kimi diqqəti cəlb edir. Altı yaşa çatanda o, kəhər atı yəhərləyib-yüyənləyib ilxıya tərəf üz qoyur. İlxıçı Yestemes onu ovçuluğa, sərrastlığa və cəsurluğa öyrədir.

«Koblandı-batır»ın süjeti oxucuda dövrümüzə gəlib çatdığı şəkildə ayrı-ayrı müstəqil süjetlərdən və nəğmələrdən ibarət olduğu şübhəsini oyatmır. Digər epik poemalarda olduğu kimi «Koblandı-batır» eposunda da süjetin əsas ana xətti baş qəhrəmanın şəxsi maraqları ilə yox, onun ictimai borcu, vəzifəsinin yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Koblandının bütün qəhrəmanlığı, sücaəti onun doğma torpaqları qoruması, öz tayfasını, qonşu tayfaları, çöllükdə olan var-dövlət qorumaq, müdafiə etməklə bağlıdır. Qızılbaş xanı Qazan, kalmık xanı Alşağır qıpçaq aullarına hücum edir, Koblandının vətənini tapdaq altında qoyub onu külə döndərir:

Kızılbastın elinen
Kazan degen er şıktı.
Jön bilmeqen şer şıktı
Noğaylının köp elin
Oljalan şayıp janşıptı
Bağınbağan adamın
Kırıp, joyın tayısıptı
Jerip, malın oljalap (s. 78)

Qızılbaşlar elindən
Gəldi bir Qazan batır
Qəddarlıqda yox tayı
Yağı ölkə hökmdarı
Çoxsaylı noğay elin
Talan etdi, kor qoydu
Sözün deməyənləri
Öldürdü, ağlar qoydu.

Batırların mübarizə və döyüş səhnələri eposda poetik və romantik boyalarla verilir. Düşmən düşərgəsi qəzəbli, qəddar və qaniçən kimi təqdim olunur. Koblandı son dərəcə cəsur, qoçaq, yorulmaz, insani hisslərlə zəngin, düşmənlərə qarşı amansız, lakin son dərəcə ədalətli bir batır kimi təsvir olunmaqla, eposda olan bütün hadisələr onun başlıca xüsusiyyətlərini açmağa istiqamətlənmişdir. Koblandının qızılbaşlara və kalmıklara qarşı mübarizəsi heç də onun təkbaşına mübarizəsi yox, xalq mübarizəsidir. Poemada kiyat (qıpçaq tayfalarından biri – N.T.) tayfasından Qaraman, Koblandının bacısının yoldaşı Orak batır, qızılbaş xanının qızı, qazaxların tərəfinə keçmiş cəsur Qarlıqa, Koblandının arvadı cəsur Qurtka və onun oğlu batır Bokenbay eposda son dərəcə relyefli təsvir olunmuşlar.

Dastanda batırın sadiq arvadı və köməkçisi olan gözəl Qurtqa batırın obrazı uğurla yaradılmışdır. O, gözəllər gözəlidir, ayüzlü, incəbelli Qurtqa adını ona dastanda oynadığı rola görə vermişlər. Qurtqa batırın ideal arvadı keyfiyyətləri ilə fərqləndirilməklə, doğma ocağın əmin-amanlığını qoruyan, öz aulunun, tayfasının, torpağının qeyrətini çəkən bir qadın kimi dəyərləndirilir.

Babaların əsir düşməsindən sonra dastan janrı üçün mütləq tələb olunan məhəbbət xətti inkişaf etdirilir ki, o özündən sonrakı epizodların da hamısını rəngarəngləşdirir. Məhəbbət intriqası Kobiktinin qızı - Qarlıqa – batırın əsir düşmüş batırla görüşündən başlanır. Qarlıqa elə birinci baxışdan Koblandıya vurulur. Müsəlman doğulmaqla qızılbaş Kobikti tərəfindən hücum zamanı ələ keçmiş Qarlıqa vəfat etmiş anasının vəsiyyətini yerinə yetirməyi qərara alır ki, o, hər şeydə ona bərabər olan qıpçaq-müsəlmanının arvadı olmağı qərarlaşdırır. Təhkiyənin sonrakı məqamları Koblandı ilə Qarlıqanın qarşılıqlı münasibətlərinin açılmasında özünü göstərir. Belə ki, Qarlıqa Koblandıya yetişmək üçün həm qəhrəmanlığa, həm də öz yaxınlarına qarşı satqınlığa əl atır. Məhz elə bu məqamdan batırın qəhrəmanlıq bioqrafiyasının ikinci hissəsi – onun ikinci dəfə evlənməsi ilə bağlı olan, batırlıq dövrünün başa çatması gedir .

Kollizayanın əsasını dünya xalqlarının epos və batırlıq nağılları üçün səciyyəvi olan qədim motiv, batırın gələcək arvadı - batır-qızla təkbətək mübarizəsi təşkil edir. Yalnız özü ilə eyni gücə malik qıza qalib gəldikdən sonra batır həmin qızla evlənmə hüququ əldə edir. Bununla belə poemada yer almış bu ənənəvi motiv özünəməxsus şəkildə izah ounur ki, bu da qədim süjetin dastanda gec kontomi-nasiya olunması ilə əlaqələndirilməlidir. Belə ki, Qarlıqa üzərində təkbətək mübarizədə Koblandı yox, altı yaşında batır adı almış Bukenbay qalib gəlir. Qarlıqanın öz sevgilisi uğrunda qazandığı qəhrəmanlıq, sücaət əsərdə ardıcıl olaraq epizoddan epizoda daha görümlü şəkildə açılır. Hər şeydən əvvəl Qarlıqa Koblandı və Qaramanı əsirlikdən xilas etməklə, onlara qaçmaqda kömək edir. Düşmən qızının əsir qəhrəmana kömək etmə motivi qədim epik ənənəsi üçün səciyyəvidir. Biz bu tipli motivlə «Kitabi-Dədə Qorqud» «Koroğlu», «Alpamış», «Yusif və Əhməd» və digər dastanlarda da rastlaşırıq. «Koblandı batır»da bu epizod incə psixologizmlə fərqlənir. Qarlıqa nəyin bahasına olursa olsun öz sevgilisini azad etmək istəyir, lakin Koblandı öz düşməninin qızının bu köməyindən imtina edir. Koblandı Qaramanı Qarlıqadan onlara qaçmağı xahiş etdiyi üçün məzəmmətləyir. Belə olduğu halda Qarlıqa məkrə əl atır.

Qarlıqanın məsləhəti ilə Qaraman Kobikti xan tərəfindən ələ keçirilmiş batır atı Tayburılı tutub gətirir, atın ayağını iplə tuşaqlayır. Tayburıl ağrıdan durmadan kişnəyir. Koblandı zindanın qapısını sındıraraq, atın köməyinə çatır. Belə vəziyyətdə Qarlıqa batırı yaraqlayıb yasaqlayır, ata mindirir, o, Qaramanla birlikdə Kobikti xanın ilxısını qabağına salıb səhraya qovur. Atasının diqqətini yayındıran Qarlıqa öz Akmonşak atını yəhərləyərək ona minib bata evini ömürlük tərk edərək batırlara çatır. Qarlıqa batıra sadiqliyini və sevgisini öz atasına naxələf çıxmaqla ikinci dəfə də sübut edir: o, atasının dəbilqəsinin zəif, dəlmə-deşik olan yerlərini Koblandıya göstərdikdən sonra, batır Kobiktini öz oxu ilə yerə sərir. Qarlıqanın batıra köməyi sonralarda davam edir. Alşaqır xanla döyüşdə və digər düşmən batırlarla ilə vuruşda bu cəhət xüsusi ilə maraqlı verilmişdir. Kıyat ordusundan çöllükdə geridə qalmış əsgərləri axtararkən birdən Koblandının atı axsamağa başladıqda Qarlıqa onun köməyinə gələcəyini vəd edir. Qarlıqa batırları Koblan-dıya köməyə çağırır. Koblandı düşmənlə döyüşə hazırlaşaraq Qarlı-qanı gözləyir. Qarlıqa sözünə əməl edir, deyilən məqamda o, Qaraman və Orakla Koblandının yanına yetişir. Təkbətək döyüşdə Koblandı Alşaqırı öldürür, lakin elə o anda kalmık batırları Ağanas və Toğanas Koblandını mühasirəyə alır. Qarlıqa özünü o məqamda köməyə çatdırır ki, Koblandı artıq Ağanasın nizəsinin zərbəsindən yəhərdən yerə sərilmək məqamındadır. Düşmənin bu həmləsi də alınmır. Bundan sonra Qarlıqa Koblandı ilə birlikdə Qaraday və Qara batırları məğlub edir. Bununla belə qələbəni yenə də Qarlıqa əldə edir. Yorulub əldən düşmüş Qarlıqanın doğma qardaşı qızılbaş Birşimbəy kimi güclü batırla sonuncu döyüş zamanı qız Koblandıya olan sonsuz sevgisinə görə yenidən satqınçılıq edir. O, bicliyə əl ataraq öz doğma qardaşı Birşimbəyin peysərindən sarsıdıcı zərbə endirir. Burada da yenə Koblandının məhv olmasının qarşısını Qarlıqa alır. Beləliklə, Koblandıya öz hədsiz sevgisini göstərən Qarlıqa inanır ki, Koblandı onu öz zövcəsi edəcəkdir, lakin batırın Qarlıqa ilə evlənməsi təhkiyəyə daxil edilmiş əlavə suni hadisələrlə, qəhrəmanın davranışında psixoloji nüansları mürəkkəbləşdirən məqamlarla çevrələnir. Koblandı Qarlıqanın onun arvadı olma arzusuna hər vəchlə mane olur. Qıpçaqlar Alşaqırı darmadağın etdikdən sonra ələ keçirdikləri qənimətlə doğma torpaqlara qayıtdıqdan və Qaraspan dağında şad və xürrəm yaşadıqları bir zamanda Qarlıqa tək-tənha dağın zirvəsində öz alaçağında yaşayır. Burada hamı tərəfindən unudulmuş Qarlıqa öz sevgilisinin xiffətini çəkir. Qarlıqaya yalnız müdrik Qurtqanın yazığı gəlir. O, öz ərindən əl çəkmədən Qarluqaya diqqət və sevgi göstərməsini tələb etməklə, bütün həyatı ilə Qarlıqaya borclu olduğunu yada salır. Batır isə yola gəlmir ki, gəlmir. Koblandının Şaşayla döyüşündəki epizodda konflikt son həddə çatır. Öz sevgilisindən qarşılıqlı münasibət görməyən Qarlıqa Koblandıya belə münasibəti güzəştə getmək istəmir. Buradaca, hamının gözü qarşısında Qarlıqa batıra bud nahiyyəsindən nizə ilə zərbə endirir. Qisasını aldıqdan sonra Qarlıqa yenə də Qaraspandakı alacağına çəkilib gedir. Qıpçaq batırları başda Koblandı olmaqla qızılbaşları qovduqdan sonra Koblandını alaçığına aparırlar. Bu anda buraya Qurtqa da gəlir ki, o, burada uzun müddət ərzində Koblandının yarasını sağaltmağa kömək etməlidir. Atasının xahişini yerinə yetirən Bukenbəy Şaşayı izləyib onu qətlə yetirir. Son epizodlarda poemadakı romantik xətt başa çatır. Batırın Qarlıqanı nə üçün arvadı etməməsinin və eləcə də birdən-birə onunla evlənməsinin səbəbi açılır. Koblandıya müraciət etməklə Qarlıqa onun üçün nələr etdiyini, doğma eldən-obadan olduğunu, atasına və qardaşına qarşı satqın çıxdığını bildirməklə, onun tənəsinə rast gəldiyini vurğulayır. O, Koblandıdan günahının nədən ibarət olduğunu öyrənmək istəyir. Qarlıqaya cavab verərkən Koblandı onun bütün xidmətlərini, yenilməz sevgisini qeyd etməklə, həm də onu yalnız bir qıpçağa sevgiyə görə atasını və qardaşını öldürdüyünə görə məzəmmətləyir və soruşur: «Məgər qıpçaq ona doğma ata və qardaşdan yaxındır? Məgər bundan sonra inanmaq olarmı?» Bu suallarda qan qohumlarının satqınlığını ifşa edən tayfa-qəbilə ittifaqının əxlaqı batır dili ilə tənqid olunur. «Koblandı-batır»poemasının məzmunu xalq qəhrəmanlıq das-tanları üçün səciyyəvi olan ənənəvi mövzulara əsaslanır. Poemada epik söyləmənin əsasını təşkil edən arxaik mövzu son dərəcə uğurlu saxlanılır. Bu batırın əjdaha ilə döyüşü (Koblandının Qızılərlə döyüşdən çıxması), qəhrəmanın qeyri-adi şəraitdə dünyaya gəlməsi, tez böyüməsi, erkən batırlığla məşğul olması, qəhrəman kimi ad çıxarması, el-oba, Vətən xilaskarı kimi şöhrət tapması dastanı fantastik çalarlarla zənginləşdirir. Koblandının təkbətək döyüşlərdə düşmən üzərində qələbə çalması da fantastik boyalarla zəngin olmaqla əsəri daha da oxunaqlı edir. Epik təhkiyədə dinc həyat səhnələri və zəngin ətraf təbiət lövhələri görümlü əks olunmuşdur. Feodal-patriarxal cəmiyyətin həyat tərzini təsvir edən səhnələrdə köçəri-maldar həyatının reallıqları, ailə və tayfadaxili münasibətlər, yayda çay və göllərdən, qışda isə küləkdən qorunan yerlərdə (Qaraspan dağı) qışlama, bəylərin tabeliyi altında olan otlaqlar, ənənəvi «törttülük» (mal-heyvan-dəvə, at ilxısı) növdən ibarət tayfanın başlıca var-dövləti, batırların geyimi və silah-sursatı, atların rəngi, halı, xasiyyəti, ipək və məxmərlə bəzənmiş qəhrəman qızlar, qızıl, gümüşlə və eləcə də bahalı xəzlər geyinmiş qızlar, məişət əşyaları (hərbi araba, qıpçaq tipli dörd təkərli üstü örtülü kanqlı araba, yurta detalları, madyan və qulunların bağlandığı kəndirlər və örüklər, mehtərlik və ovçuluq üçün silah-sursat, yük dolu karvanlar, xalq dərman vasitələri, yük dolu karvanlar, köçərlilərin lap qədim zamanlardan istifadə etdikləri qida məhsulları və s. qazax torpağının özünəməxsus rəngarəng heyvanat və bitki aləmini möcüzəli batır qəhrəmanlığı ilə fantastika və reallığı sintez etməklə uğurlu şəkildə əks etdirir. Bütün bu məsələlərə «Koblandı-batır» dastanının rus tərcüməsinə müqəddimə yazmış N.V.Kidayş-Pokrovskaya, O.A.Nur-maqametova və bu dastanının «Türk xalqlarının və Şərqi Slavyan-ların ədəbiyyatı» kitabında təhlilini verən P.Xəlilov tərəfindən yetərincə diqqət yetirilmişdir. Batırın qədim türk qoçaqlığı, ruhi gücü ilə özünü pələng, şir, şahin, qırğı kimi aparması, onun düşməni sürü üzərinə düşmüş qurd kimi qovması, düşməni nər qamış əzən kimi əzməsi, batır atı döşünü nəhəng nər kimi irəli verməsi (türk xalq poeziyasında nər – ən güclü dəvə hesab olunur və o möhkəmlik və dözümlülük simvoludur), batırın çevik hərəkəti, onun ən bərk qaçan səhra heyvanına sayqava bənzədilməsi də qazax poeziyasında lap qədim zamanlardan cəldlik, çeviklik simvolu kimi mövcuddur. Dastanın şeir xüsusiyyətləri haqqında ümumi təsəvvürlər yaratmaqla bağlı onun üzərində müşahidə aparan araşdırmaçıların tədqiqatçıların fikirlərinə müraciət edək. Tanınmış yazıçı, «Koblandı-batır»ın dəyərli tədqiqatçısı akad. M.Auezov qeyd edir ki, Koblandı haqqında poema üçün formal nöqteyi nəzərdən qazax «poema-blinaları» üçün daha xarakterik cəhət səciyyəvidir. «Koblandı-batır» jır ölçüsü üçün xarakterik olan yeddi-səkkiz hecalıq səciyyəvidir. Burada şeirlərin sətirləri strofada yox, adi formal əlamətə görə, yəni «tirada»da birləşir ki, onun da həcmi dörd sətirlə on dörd sətir arasında olur və bu, tiradanın məntiqi mənasından olduqca asılıdır. Tirada daxilində isə qafiyənin daimi yeri yoxdur. Əvəzində isə təkrirlər, alliterasiyalar və assonanslar üzərində qurulmuş səs və melodiyanın instrumentovkası aydın hiss olunur. Qazax eposunda epik poemalardakı şeirlərin quruluşu yüksək texnika ilə seçilir: sonuncu qafiyə, sətirlərin eyni cür başlanğıcı, alliterasiyaları, səslənməyə görə seçilmiş epitetlər və metaforlar «bılina» şeiriyyəti üçün xarakterik olan gözəl çalarla seçilən səs verir . Yır ciddi strofa şəklində təşkil olunmadan kənar olan şeirdir. Bununla belə jırda poetik nitq tiradanın ölçüsündən asılı olaraq bir sıra şeir qruplarına bölünür. Tirada sətirlər qrupu deməkdir ki /dörd, beş sətirdən tutmuş iyirmi beş və daha artıq sətirə qədər/, onlar vahid məna, intonasiya qapalılığı və qafiyə ilə birləşmişdir. «Koblandı-batır» dastanı qıpçaq boyuna daxil olan digər türk xalqları – qaraqalpaqlarda və noğaylarda və həm də tatarlar da mövcuddur. Müxtəlif adlar altında «Koblandı-batır», «Koblandı» və «Koblan» adı altında onu Krım, Tobol və Barabin tatarları da bilirlər. Məsələn, qazaxlarda «Koblandı-batır» nə qədər məşhurdursa, «Koblandı» dastanı qaraqalpaqlarda da eləcə geniş yayılmışdır . Bununla belə əgər qazax «Koblandı-batır»ı bütün Qazaxıstanda geniş yayılmışdırsa, «Koblan» yalnız Qaraqalpaqstanın şimal-qərbində söylənməkdədir . Qazaxıstanda dastanın 25 variantı məlumdur ki, onların əksə-riyyəti Qızıl Orda, Aktübinsk, Quryev və Qərbi Qazaxıstan vilayət-lərində qələmə alınmışdır. Rəvayətə görə Koblandı cənub-qərbi Qazaxıstanda dəfn olunmuşdur. Söylənildiyinə görə onun bir neçə məzarı mövcuddur. Bu, batırın xalq arasında olduqca məşhurluğunu, ona olan sevgini və onun ölməzliyini əks etdirir. Yeri gəlmişkən ölməzlik-əbədiliklə bağlı süjet və rəvayətlərin Dədə Qorqudla bağlı olduğu da bizə yaxşı məlumdur. Əlbəttə, semantik məzmununa və süjet-kompozisiya tərtibatına görə bu heç də əsl bədii keyfiyyət demək deyildir. Burada lap qədim dövrün mifoloji yaradıcılığı, yəni şamanın o biri dünyaya səyahətindən söhbət açan totemin ruhun, yaxud bəd ruhun ardınca getmə özünü büruzə verir. Elə Qorqud obrazında da biz arxaik mifin mədəni qəhrəmana xas olan səciyyəvi cəhətlərini görürük. Qazax dastanlarında ölümdən qorxan Qorqud bütün kosmosu gəzir: «Həyəcanlanmış Xorxut onu ölümün hədələməsindən qorxaraq sabahkı gün dünyanın ikinci tərəfində yaşamağa gedir. Bura gəldikdən sonra o, eyni yuxunu görür. Yenə də hava işıqlaşan kimi yola düşür. Beləliklə, qarabasma ilə rastlaşmış Övliya dünyanın dörd tərəfini gəzib, gəlib düz dünyanın mərkəzində dayanır. Mərkəz isə Sır (yəni Sır-Dərya) çayının sahilləridir ki, məhz burada Xorxutun cəsədi uyuyur . N.Cetıbısbayevin 1899-cu il 92 saylı «Türkistan xəbərləri» jurnalındakı məqaləsində aşağıdakıları oxuyuruq: «Xorxut-Övliya səhər sübh tezdən öz «celmaya»sına minir və dünyanın «məqrib» tərəfinə ölümdən qurtarmaq ümidi ilə gedir. Xorxut öz «celmaya»sını geriyə döndərib «cənub» tərəfə qaçır. Onda Xorxut öz «celmaya»sını dünyanın üçüncü guşəsinə «məşriqə» döndərir; orada «məşriq»də həm də dünyanın dördüncü guşəsində «şaval»da (yəni şimalda) o, yenə də onun üçün məzar qazan adamla rastlaşır. Ona səmalardan deyilir: «Ey səfeh, məndən qurtulmaq üçün haradan ilk dəfə qaçdın, oraya, geri qayıt; orada özünçün daimi sakitlik tapacaqsan, əvvəl yaşadığın yer, dünyanın mərkəzidir, orada səninçün bütün başqa vilayətlərdən yaxşı olacaqdır!.. Belə olduqda Xorxut əvvəlki, məhz Sır-Dərya sahilinə Əzrayıla can verdiyi yerə qayıtmağa məcbur olur» . Bu süjetə aid dastanın digər variantlarında da Qorqud ölümdən qaçmaq üçün dünyanın dörd guşəsini gəzir, ölümdən heç yerdə yaxa qurtara bilməyən bu müdrik qoca yenidən Sır-Dərya çayı sahilinə, yerin mərkəzinə qayıdır. Dahi qazax folklorşünası və etnoqrafı Ç.Valixanov yazırdı: «İslamın yol vermədiyi ölümdən qaçmanın özü şaman xalqlarının əfsanələrinin daimi motivlərindən birini təşkil edir. Qazax şaman-larında Xorxut, birinci şamandır, orada qopuzda çalıb-öyrədən insan haqqında əfsanə vardır. Hətta daha çox müsəlmanlaşmış türkmən Koroğlusunda az müddətə də olsa ölümdən qaçma mümkün olmuşdur . bilmişdir . Bu da bir daha onu təsdiqləyir ki, hər neçə olmuş olsa da, insanlar daim ölümdən qaçmağa çalışmışlar. Bununla biz, Qorqudun ölümsüzlük axtarma süjetinin qədim şaman mifləri ilə əlaqədar olduğunu və onun şaman mifologiyası əsasında yarandığını təxmin etmək olar. Təsadüfi deyildir ki, Qorqud bir neçə illər ərzində (müxtəlif variantlarda 40,100,300,400 il) ölümü özünə yaxın buraxmır, daha doğrusu Sır-Dərya suyunda ölümdən müvəqqəti olsa da yaxa qurtarır. Mifologiya tədqiqatçısı Y.M.Meletinski bununla bağlı yazırdı. «Şimal xalqlarının şaman mifologiyasında şaman çayı ilə bağlı təsəvvürlər mövcuddur ki, o yuxarını və aşağını, səmanı və yeri birləşdirir. Beləliklə, çayın mənbəyi yuxarı, hövzəsi aşağı dünya aləm ilə əlaqələndirilməklə, demonik çalar qəbul edir» . Şumer-akkad eposu «Bilqamıs»da qəhrəmanın əbədilik qazanmaq üçün əcdadı çayın hövzəsində yaşayan Utnapiştinin yanına yola düşür. Başqa sözlə desək, mifologoyada çay hövzəsi ölüm dünyasının qərar tutduğu yer kimi nəzərdən keçirilir və elə Qorqudda arxaik düşüncə tərzinə görə həyatını orada davam etdirməklə, şamanlara öz xidmətini göstərir. «Bilqamış» dastanının tanınmış tədqiqatçısı, zəhmətkeş mifoloq prof. E.Əlibəyzadə yazır: «Dünya ədəbiyyatının şah əsəri «Bilqamıs» dastanında tarixə bir ricət edilir. Bu ricət hadisələrə ton verir, hadisələri bir-birinə möhkəm bağlayır. Dastanın X-XI lövhələri geniş fəsillərdir. Bu fəsillərdə Nuhun bədii obrazı verilir. O dastanda Ubar Tutunun oğlu Dədə Utnapişti adı ilə yad edilir. O, müqəddəsdir, Tanrıdır, insanlığı dünya daşqınından, tufandan xilas etdiyi üçün əbədiyyətə qovuşub Tanrılığa yüksəlib… Şumer padşahı, Uruk mərkəz şəhərinin baş kahini, qəhrəman Bilqamıs onun hüzuruna gedir ki, əbdiyyətə qovuşmağının, ölməzliyinin sirrini öyrənsin, onun əziz dostu, silahdaşı - qılınc vuran qolu gözünün qabağındaca can vermiş və ölmüşdür. O,onu xilas edə bilməmişdir. Ölüm dəhşətlidir! Ölüm niyə qaçılmazdır? Onun əlacı yoxmu? Mən də öləcəyəm.

Ölüm məni qorxudur, qoymur dayanım rahat, Tapa bilərəmmi mən, görən, əbədi həyat?».

XIX əsrin 70-ci illəri türk xalq yaradıcılığı, ədəbiyyatı, etnoqrafiyası və psixologiyasının əvəzsiz tədqiqatçısı akad. V.V.Radlov «Türk qəbilələri xalq ədəbiyyatı nümunələri» əsərinin üçüncü cildində yazırdı: «Öli desem – öli emes, tiri desem – tiri emes, Ata Gorqıt əulie» - yəni «Ölü desəm ölü deyil, diri desəm – diri, Ata Qorqud övliyadır».

Söylədiklərimiz Qorqud haqqında dastanların qazax süjetinin və qəhrəmanın obrazı mərhələ baxımından şumer-akkad eposu «Bilqamıs» və İnsanın ölümdən qurtarmaq üçün axtardığı yolların daha qədim dövrlərə aid olduğunu sübut edir.

Beləliklə, yenidən söhbətimizin predmetinə qayıdaq. Əgər eposun qazax və qaraqalpaq versiyası cüzi fərqlənib üst-üstə düşürsə, V.V.Radlovun topladığı Tobol tatarları və Krım tatarlarının «Koblandı» dastanında bir sıra fərqli məqamlar mövcuddur. Qazax söyləyiciləri Murın Sengerbayev və Nurpeis Bayqanin Qaraqalpaq-standa qaraqalpaq jırausı Nurabıllanın qazax jirşisi Karasayla dostlaşması dastanın qazax və qaraqalpaq versiyalarının yaxın-laşmasını və bu versiyaların dastanın gələcək inkişafına təsirini reallaşmışdır. Buna görə də bu gün əlimizdə olan «Koblandı-batır» eposunun qazax və qaraqalpaq redaksiyalarında biz çoxsaylı ümumi yerlər – süjet həlqələri ayrı-ayrı motiv oxşarlığı, qoca valideynlərin batır övladlarının doğulması, qəhrəmanın toy mərasimi, Qurtqa ilə ev-lənmə, Qurtqanın Tayburılı (qaraqalpaqlarda Torış) böyütməsi, Kobıktı (qaraqalpaqlarda Kobikli) və Alşaqır üzərinə hücum və s. eposun əsas süjet xəttini təşkil edir. Qazax və qaraqalpaq milli versiyalarında hər ikisi qıpçaqların əmin amanlığını təmin etmək məqsədilə qəhrəmanların fəaliyyəti əks etdirilir.

Göründüyü kimi, «Koblandı-batır» qazax və qaraqalpaqların son dərəcə möhtəşəm qəhrəmanlıq abidəsidir. Onun qazax versiyası tam mətni 1975-ci ildə rus dilinə tərcümə olunaraq Moskvada «Vostoçnaya literatura» nəşriyyatında orijinalla birgə çap olunmuşdur. Düzdür, biz orijinalı rus tərcüməsi ilə müqayisə etdikdə görürük ki, heç bir parametri uyğun verilməmişdir. Dastan 7-8-lik hecada olsa da tərcümədə nəinki onun bu struktur-kompozisiya özəlliyi qorunub saxlanılmış, əksinə strofika elementləri də kobud surətdə pozulmuşdur. Buna baxmayaraq rus oxucusu ümumi şəkildə olsa da dastanla tanış olmaq imkanı əldə edə bilmişdir. Təəssüf ki, bu günə qədər Azərbaycan oxucusu bu dastanla ana dilində tanış ola bilməmişdir. 2008-ci ildə bu sətirlərin müəllifi AMEA-nın Folklor İnstitutunun sifarişi ilə «Koblandı-batır»ı Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Bununla belə texniki səbəblər üzündən dastanın Azərbaycan dilində nəşri bu günə qədər işıq üzü görə bilməmişdir. İnanırıq ki, yaxın vaxtlarda Folklor İnstitutu bu abidənin Azərbaycan dilində nəşrini reallaşdıracaqdır.

Qazax folkloru qazax xalqının yaratdığı və formalaşdığı uzun əsrlər boyunca xalq dünyagörüşünün, bilik və yaddaşının ifadəçisi kimi xidmət etmişdir. Beləliklə, xalq kütlələri folkloru yaradan mühit olmaqla milli folklor ənənələrini layiqincə yaşatmışlar.

Qazax folklorunun nə zaman və necə yarandığı ilə bağlı alimlər hələ ki, vahid, ümumiləşdirilmiş fikir söyləməmişlər. Bununla belə tarixçilər düzgün hesab edirlər ki, bu məsələ qazaxların etnogenezi ilə daha sıx bağlıdır. Məlum olduğu kimi, bu problem mübahisəli olmaqla, sona qədər aydınlaşdırılmamış qalır. Bir şey məlumdur ki, qazax xalqı müasir Qazaxıstan ərazisində məskunlaşmış etnik nöqteyi-nəzərdən qeyri-həmcins türk və monqol qəbilələrindən yaranmaqla, əsasən qıpçaqlardan ibarətdir. Qıpçaqların isə formalaşmasında usun, kanqlı, konqrat, kirey, nayman, jabairlər və b. iştirak etməklə, qazaxların etnogenezi uzun əsrlər boyu davam etməklə XVI əsrin sonunda başa çatmışdır.

Müasir Qazax ədəbiyyatı

Qazax mədəniyyəti və ədəbiyyatının «qızıl əsri» və ya Qazax Renessansı XX əsrə təsadüf edir. Mən göytürklərin daşlar üzərində həkk etdiyi poemalar, Kaztuqan və Dospambetin şücaət dolu əsərləri, Maxambetin alov saçan şeirləri və Dulatın cilalanmış dastanlarından bəri uzun yol keçən «Abayaqədərki» gözəl ədəbiyyat nümunələrinin əhəmiyyətini kiçiltmək niyyətindən çox uzağam. Amma Allah tərəfindən seçilmiş renessans şəxsiyyəti olmaq yalnız Abaya qismət oldu. Abay ona qədər yaradılanlardan bəhrələnərək qazax mənəviyyatını görünməmiş yüksəkliyə qaldırdı. Ötən əsrin əvvəlləri üç nəhəngin adı ilə bağlıdır: Şakərim (fəlsəfi poeziya), Maqjan (lirika), Sultanmahmud (vətənpərvər poeziya). 20-60-cı illərin əsas parlaq siması olan İlyas Jansuqurovdan sonrakı dövrün tanınmış nümayəndələri bunlardır: İsa Bayzakov, Saken Seyfullin, Tayır Jarokov, Abdilda Tajibayev, Kalijan Bekxojin, Kasım Amanjolov, Juban Moldaqaliyev, Sırbay Maulenov, Qafu Kayırbəyov. Sonuncu nəslin ədəbiyyata gəlişi inqilab ab-havasında, sovetləşmə dönəmində, Vətən müharibəsinin alovunda baş vermişdi. Böyük ədəbiyyat yaratmaqları heç də onların zəngin təcrübəyə malik olması və sırf ədəbiyyatçı-filoloq təhsillərindən irəli gəlmirdi. Bu, onların fitri istedadından doğurdu. Məhz bu nəsil 60-cıların ədəbiyyata gəlişi üçün zəmin hazırladı.

1960-1980-ci illərin qazax poeziyası bitkin və novatorluq ideyaları ilə boldur. Bu «böyük köçün» başında Oljas Süleymenov durur. Oljas rusca yazsa da, onun poeziyası dərin milliliyini saxlayıb. Onun əsərlərində qazax vətənpərvər ruhu hökmən hiss olunur. Öz zamanında Oljas orijinal kolorit, xüsusi ritm və yeni energetikanı tək öz doğma qazax poeziyasına deyil, həm də Sovetlər Birliyi adlanan nəhəng imperiyanın 1/6 hissəsini tutan rusdilli poeziyaya da gətirdi və qanuniləşdirdi. Oljas çarəsizlikdən öz adı və tarixini unutmağa başlamış, milli dirçəlişə ümidlərini itirmiş, ölgün və məqsədsiz bir şəkildə imperiyanın künc-bucaqlarında ömür sürən bir çox kiçik millətləri yuxudan oyatdı və onları yüksəlişə ruhlandırdı. O, öz şəxsi nümunəsi ilə kütlənin fikirlərinə etiraz etmək və əqidənin səsinə qulaq asaraq yaşamağın nə olduğunu əyani göstərdi.Bu dövr qazax poeziyasının üç sütunu Mukaqali Makatayev, Qədir Mirzəliyev, Tumanbay Moldaqaliyevdir. Mukaqali poeziya ilə birlikdə doğulmuş istedaddır, özü də xalq mənzum ənənəsi olan «kara elen» – qazax on bir bəndliyi ilə. Onu anlamaq üçün gərək yaranışından qazax olasan. Onun şerlərinin digər dillərə tərcüməsinin son dərəcə çətin başa gəlməsi də bununla əlaqədardır. Qədirin nəzmi isə özü başqa dillərə tərcümə olunmağa can atır və məharətli tərcüməçinin əlində onun şeirləri nə məna, nə də koloritini itirmədən hər hansı bir əcnəbi dildə sərbəst danışır. Qədir şair-intellektualdır.

Tumanbayın poeziyasının ünsürləri – hisslər, leytmotivi – məhəbbətdir. Təsirli, estetik cəhətdən qüsursuz, mənalı, incə və işıqlı lirizmlə dolu olan bir poeziya – onun şeirləri barədə bunu demək olar.

XX əsrin qadınlardan ibarət olan qazax poeziyası mənə məhəbbətlə qurulmuş bəzəkli bəyaz çadırı xatırladır ki, onun qübbəsində əbədi olaraq bu zərif poeziyanın başlanğıcında dayanan Məryəm Hakimjanova və Tursınxan Əbdürrəhmanovanın əsərləri həkk olunub. Çadırın tağ-tavanları müasirimiz olan şairələrdən – Fərizə Unqarsınova, Mərfuqə Aytxojina, Akuştap Bəxtigereyevanın sənət incilərindən ibarətdir. Dayaq divarları isə növbəti nəslin nümayəndələri olan Küləş Əhmədova və Gülnar Salıkbayevanın yaradıcılıq məhsullarından təşkil olunub.

• * *

XX əsr qazax nəsrinin qiymətləndirilməsinə gəldikdə isə bütün adlardan əvvəl ən yüksək və nüfuzlu, ensiklopedik bilik və erudisiyaya malik Muxtar Auezovun adını çəkəcəyəm. Ötən əsrin qazax poeziyası ilə müqayisədə qazax nəsri bir o qədər coşğun inkişafı ilə öyünə bilmir. 20-30-cu illlərdə o, özünün ilkin formalaşma mərhələsində idi.

O dövrdə qazax ədəbiyyatında roman janrının bütün qanun və tələblərinə tam cavab verən əsərlər çox az idi. J. Aymautov, B.Maylin, İ.Jansuqurov, S. Seyfullin, S.Mukanovun əsərlərini böyük çətinliklə roman adlandırmaq olardı. Avropa və dünya meyarları nöqteyi-nəzərindən qüsursuz nəsr əsərlərinin müəllifi olan ilk qazax – dahi Muxtar Auezovdur. Onun 20-ci illərdə qələmə aldığı hekayələr, 30-cu illərdə yazdığı povestlər və 40-cı illərdə yaratdığı «Abay yolu» roman-epopeyası – bütün janrları mənimsəmək, sürətli inkişaf, dünyaya akkreditasiya və qazax bədii nəsrinin tanınması deməkdir. «Abay yolu» bütün gələcək qazax nəsri üçün ədəbi sənətkarlığın etalonudur.

M. Auezovdan sonra yaşayıb-yaratmış bir sıra məşhur yazıçılara bəzi ədəbiyyatşünas və tənqidçilər «alıptar tobı», yəni, «titanlar qrupu» və ya «qüdrətli dəstə» kimi kollektiv ləqəblər verməyə tələsdilər. Ancaq bu “dəstə”dən olanların heç də hamısının yaratdığı əsərlər zamanın sınağından çıxmadı. Bu, xüsusən də indi, 1/4 əsr keçdikdən sonra, nəinki nəsillər, həm də oxucu maraq və zövqlərinin dəyişdiyi dövrdə olduqca təzadlı şəkildə üzə çıxır.

Bu sırada ədəbi irsi ilə qazax bədii sözünün ölməz klassikləri səviyyəsinə yüksələn mahir nəsr ustası – Qabit Musrepovun adını xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Məncə, onun əsas əsəri «Oyadılmış məmləkət» yox, son romanı «Ulpan»dır. Təəssüf ki, bu cür gözəl əsər zamanında rus dilinə uğursuz tərcümə olunmuşdu. Bu romanda Yeseney Qabit müəllimin özü, Ulpan isə yazıçının həyat yoldaşı Rayadır. Qəhrəmanların romantik məhəbbəti – Qabit müəllimin öz gənc, gözəl və hədsiz dərəcədə çox sevdiyi həyat yoldaşı Raisə Məmmədyarovaya olan sevgisini ifadə edir. «Titanlar» nəslindən sonra ədəbiyyata gələn Abdijamil Nurpeisov, Taxavi Axtanov, Safuan Şaymerdenov, İlyas Yesenberlin, Anuar Alimjanov, Azilxan Nurşaixov, Şerxan Murtaza öz əsərləri ilə XX əsr qazax nəsrinin böyük və kiçik nəsillərinin «sahilləri» arasında «qızıl körpü» salmaqla özlərindən əvvəlki nəslin layiqli davamçıları və vahid işə xidmət edən ədiblər kimi tanındılar.

1960-cı illərin Xruşşov «mülayimləşməsi»ndən sonra qazax ədəbiyyatına böyük miqyaslara çıxmağa qabil, kamil nəsrə xas bütün xüsusiyyətləri özündə cəm etmiş «altmışıncılar» gəldi. Onları fərqləndirən xüsusiyyətlər bunlardır: yüksək nəzəri hazırlıq və peşəkar təcrübə; ötən illərin milli nəsrində toplanmış müxtəlif janrlarda və müxtəlif mövzularda orijinal əsərlərin yaradılması; o dövrlərin Sovet ədəbiyyatına gətirilmiş yenilikçilik ruhu, sərbəstfikirlilik və «verilmiş icazələrin» sərhədləri və əhatə dairəsinin genişləndirilməsi. Bütün sadaladıqlarım Abiş Kekilbayev, Muxtar Maqauin, Kabdeş Jumadilov, Kalixan İskakov, Saken Juvisov, Akim Tarazi, Sain Muratbəyov, Dulat İsabəyov, Oralxan Bokeyev, Dukenbay Dosjanov, Satimjan Sanbayevin yaradıcılığında öz əksini tapıb.

O müəlliflərin içində elələri var idi ki, onların əsərləri o vaxtkı «sosialist düşərgəsinin» (xüsusilə Şərqi Avropa) millətlərinin dillərinə və qismən də bizə rəğbət bəsləyən fransızların dilinə tərcümə olunur və təkrar-təkrar nəşr olunurdu. Ancaq bu əsərlərin «ixrac» nüsxələri acınacaqlı dərəcədə az idi, onların tərcüməsı sırf siyasi-təbliğatçılıq məqsədi güdürdü. Kreml senzorları bu işə ciddi nəzarət edirdi. Bəzən əsərləri tərcümədə qəsdən zəiflədir, məzmunsuzlaşdırırdılar. Ona görə də qazax nəsrinin Avropa səviyyəsinə çıxması (hələ dünya səviyyəsi bir yana) barədə söhbət belə gedə bilməzdi. Onu da qeyd edək ki, çağdaş qazax nəsrinin ingilis dilinə tərcümə faktları o dövr üçün fövqəladə sensasiyalı hadisə idi. Bununla həm razılaşmaq, həm də mübahisə etmək olar, ancaq, şəxsən mən bu nəsli belə qiymətləndirərdim: əgər sabah məlumat verilsə ki, Oljas Suleymenov və Abiş Kekilbayev ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb, mən bu xəbəri tamamilə təbii, qanunauyğun və hətta milli qazax əbəbiyyatının nailiyyətlərinin dünya tərəfindən tanınmasının bir az gecikmiş aktı kimi qəbul edərəm. Əgər ədəbiyyatdan əvvəl və sonra dilin mövcudluğundan danışsaq, indiyədək mənə alınmaz qala və açması bilinməyən tapmaca kimi görünən Kalixan İskakov yada düşər. Onun yaradıcılığı – canlı qazax dilinin ən şəffaf bulağıdır. Dil zərifliyi, semantik intuisiya və ekspressiv məharətdə ona üstün gəlmək arzusu və ya heç olmazsa ona az da olsa bənzəmək istəyi boş və mənasızdır. Çox gözəl anlayıram ki, ədəbiyyat sexində müqayisə mənasızdır. Ancaq mənim üçün həqiqət daha önəmlidir və açıq deyirəm ki, Kalixan mənim şüurumda inadlı şəkildə qazax Bunini kimi canlanır.

Ön səhnəyə yüzilliyin sonlarına yaxın çıxan və ədəbi talelərində preslənmiş zəmanənin təzyiqi açıq-aydın görünən ədəbiyyatçılar nəslini də qeyd etməyə bilmərəm. XX əsrin son rübündə bütün üç nəsil «ədəbiyyat ailəsinin» paradoksu onda özünü göstərdi ki, Kenşilik Mirzəbəyov və Jumabay Jakıpbayev kimi dünyasını dəyişmiş sənətkarlar daha yaşlı qələm yoldaşlarının fonunda əbədi «gənc şairlər» cərgəsinə qatıldılar. Halbuki, həmin «həmişəcavan şairlərin» real yaş həddi 45-55 yaşlar arasında dəyişir.

Yesenqali Rauşanovun yaradıcılığına şərq poeziyasının rəngarəng bədii ənənələri üzvi şəkildə hopub. Temirxan Mədətbəyin şeirləri sanki göytürklərin dilini bizim üçün canlandırır. Bu, qazax poeziyasının çox böyük və gizli, hələ tam açılmamış potensialını göstərir.

Fəlsəfi-romantik poeziyanın bütün enerjisini özündə cəmləşdirmiş Nesipbəy Aytovun bitib-tükənmək bilməyən yaradıcılığı qazaxları milli-tarixi baxımdan gözəl təqdim edir. Gənc, ümidverən istedadları arasında ayrı-ayrı parlaq, insan düşüncəsini həyəcanlandıran debütantlar var. Ancaq tək-tük işlərə əsasən qəti qərarlarla çıxış etmək hələ tezdir. Taleyin hökmü ilə yer səthinə çıxan çeşmə qarşısını kəsən nəhəng qayanı parçaladığı kimi Tınıştıkbəy Abdıkakimov da Ulıqbəy Yestauletovdan sonra bircə anda məşhurluq zirvəsinə yüksəldi və çağdaş qazax poeziyasının görkəmli simaları arasında özünə yer tapdı. Digərlərindən fərqli olaraq Tınıştıkbəy şagirdlik mərhələsi keçmədən birdən «böyüdü» və özünəməxsus yolla iri addımlarla irəliləyərək öz gur səsini aləmə car çəkdi.

Yaradıcılıq baxımından əvvəlki nəslə yaxınlaşa bilən gənc nasirlərdən mən Nurqali Oraz və Əskər Altayın adlarını çəkə bilərəm.

• * *

Son illərdə ədəbiyyatçılarımız arasında açıq çəkişmələr baş alıb gedir. Məncə, bu, çəkişmə deyil, münasibətləri aydınlaşdırmağın təbii və psixoloji izahı olan forması, daxildəki neqativdən xilas olmaq vasitəsidir.

Hazırda «Nurpeisov – Jumadilov» cütlüyü arasında ixtilaflar son dərəcə gərginləşib. Abdijamil Nurpeisovun şəxsiyyət və yaradıcılığında bir mürəkəblik var. Onunla illər boyu ən yaxın münasibətdə olsan da, daxili mahiyyətini anlaya bilməzsən. Mən onun yaradıcılığı üzərində dayanacağam.

Nurpeisovun «Qan və tər» adlı əsəri ideyasından tutmuş bədii tərtibatına qədər ən xırda məqamlaracan düşünülmüş yaradıcılıq nümunəsidir. Bəzən düşünürəm ki, əgər hər bir ədəbiyyatçımız yaratdığı əsərinin hər sözünün üstündə Abeke kimi əssəydi, onda qazax ədəbiyyatı hansı reytinqlərə sahib olmazdı?

Öz “Sonuncu borc”unu da Nurpeisov 20 il ərzində yazıb. Yazıçının çoxillik axtarışlarının məhsulu olan bu əsər onun bütün dünyada məşhur olan trilogiyasının davamıdır. «Qan və tər» trilogiyası ədəbiyyatda nəinki böyük, həm də səs-küylü bir hadisəyə çevrildi. İctimaiyyətin reaksiyasından doğan energetika ilə mətnin bədii energetikası üst-üstə düşürdü. Bu təsirli fonda “Sonuncu borc”u Zoluşkaya bənzədirəm. Nurpeisovun heç bir əsəri müəllifin özü kimi təlaş və tələskənliyi sevmir. Həqiqətən də beş romandan ibarət olan bu kvintologiyanı XX əsr qazaxlarının əsl həyat ensiklopediyası saymaq olar.

Kabdeş Jumadilov müəllif individuallığı ilə seçilən nasirdir. Bir dəfə müsahibələrindən birində özünün ən yaxşı əsəri barədə olan suala cavab olaraq Jumadilov “Tale” romanının adını çəkdi. Mənsə bir oxucu kimi onun “Sonuncu düşərgə”sini sevirəm. Çünki mənim tanıdığım Jumadilov istedadının bütün çalarları ilə bu romandadır.

Belə sənətkarlar çağdaş qazax ədəbiyyatının əbədi qürur mənbəyidir! Onların artıq çoxdan yaddan çıxmış, gündəlik anlaşılmazlıq və fikir ayrılığı ucbatından baş verən gərəksiz söz güləşdirmələrini müşahidə etdikcə bizi istər-istəməz belə sual narahat edir: bunlardan kim udur və ümumiyyətlə, burada qalib olmaq mümkündürmü? Ona görə də mənim onların hədər yerə sərf olunan vaxtına heyfim gəlir. Səmimi qəlbdən ümid edirəm ki, iki xalq yazıçısı arasındakı «buz» lap yaxın zamanda ərisin.

Başqa gerçək mübahisə Çingiz xanın ətrafında cərəyan etdi. Acı təsadüf üzündən burada da millətin və ədəbiyyatın iki ləyaqətli təmsilçisi – Muxtar Maqauin və Muxtar Şaxanov üz-üzə gəldi. Görəsən, illər öncə «İki Muxtar» adlı yazısında onlara nəvazişlə yaradıcılıq xeyir-duası verən həssas Qabit Musrepov bunu güman edə bilərdimi? Bu çəkişmənin mənasızlığı ondadır ki, bu gün XXI yüzillikdə Çingizxan haqqında nələr deyilsə və nələr yazılsa da, bu nəhəng xaqan dünya tarixi və ədəbiyyatında öz layiqli qiymətini çox-çox illər bundan əvvəl artıq alıb. Digər tərəfdən hər bir alim və yaxud da yazıçının hər hansı şəxsiyyət, ya da tarixi hadisəyə münasibətdə şəxsi təsəvvürlərindən çıxış edərək öz nöqteyi-nəzərini formalaşdırmaq imkanı var. Onun bu fikrini ya qəbul, ya da rədd etmək olar. Amma burda hər növ ultimatum tamamilə yersizdir.

Muxtar Maqauin bütün türk mənəviyyatını yüksək zirvələrə qaldırmaq üçün ədəbiyyata gəlmiş yazıçı, təkbaşına qazax ədəbiyyatının ikiəsrlik tarixini yazmış alimdir. Bu böyük qələm ustasının hər bir sənət incisində sabit milli ruh məskundur. Maqauinin «Qazax tarixinin əlifbası»nı oxuyanda yazıçının millətinə sonsuz məhəbbətini bütün varlığınla duyursan. Muxtar Şaxanov şair-tribundur. Ancaq onu adi meydan natiqlərindən fərqləndirən vətəndaş hücumu və sənətkar acizliyi kimi bir-birilə uyğunlaşmayan xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirməsidir. Onun SSRİ parlamentinin tribunasına çıxıb dekabr haqqında həqiqətləri bəyan etməsi faktına misli görünməmiş şücaətdən başqa nə ad vermək olar? Şaxanov daxili tələbat və təbiətinə görə «akın»dır. Bütün keçmiş Sovetlər Birliyi üzrə ədəbi prosesdə durğunluğun ilkin əlamətləri meydana çıxanda məhz onun əsərlərinin dünya xalqlarının dillərinə fəal surətdə tərcümə olunması faktını qeyd etməmək günah olardı. Onun bəzi sənət yoldaşları bunu etinasızlıqla qarşılaya bilər, amma Nobel mükafatı laureatı ərəb N.Məhfuz, qırğız Ç.Aytmatov, rus Y.Yevtuşenko, ingilis U.Mey, alman F.Hitser, yapon İ.Daysaku kimi görkəmli müasirləri M.Şaxanov yaradıcılığını ən yüksək qiymətə layiq görmüşlər.

Qazaxıstan rusdilli ədəbiyyatı

Qazaxıstanın rusdilli ədəbiyyatı da çox zəngin və müstəsna tarixə malikdir. Onun yaradıcıları Qazaxıstanda anadan olmuş S.V. İvanov, A.S.Sorokin, İ.P.Şuxovdur. XX əsrin 20-30-cu illərində ədəbiyyatın vəziyyəti barəsində N.Anovun hekayə və esseləri geniş təsəvvür yarada bilər. 60-cı illərdə bu ədəbiyyata M.D.Simaşko, İ.P.Şeqolixin, 70-ci illərdə Q.İ.Tolmaçov, 80-ci illərdə V.F. Mixaylov gəldi və bu müəlliflərin hər biri özünəməxsus bir nəsli formalaşdırmağa müvəffəq oldu.

Təkrarsız yaradıcılığı sayəsində ən məşhur və ən çox oxunan yazıçı-naturalistlərlə bir cərgədə dayanan M.D.Zverev şəxsiyyətini xatırlamamaq qeyri-mümkündür.

Hekayə, povest, esselər, qazax müəlliflərinin əsərlərindən edilmiş tərcümələr müəllifi olan üçdilli yazıçı Q.K.Belger başda olmaqla Qaxazıstan-alman ədəbiyyatı; ən ön sıralarında X.Abdullin və Z.Samadi olmaqla Qazaxıstan-uyğur ədəbiyyatı; vaxtilə məcburən bura köçürülmüş Koreya diasporu tərəfindən yaradılmış, sonralar isə burada çiçəklənmiş Qazaxıstan-Koreya ədəbiyyatı – bu gün keçmişdə olduğu kimi məhsuldar deyil. Bu, böyük təəssüf doğurur. Axı dahi Abay və Hötenin mənəvi yaxınlığından ilham almış qazax-alman ədəbi əlaqələri bir vaxtlar ədəbiyyatlarımızı birləşdirməkdən savayı, mədəniyyətlərimizi də zənginləşdirmiş və millətlərimizin yaxınlaşmasına səbəb olmuşdu.

İstinadlar