Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qaraqum kanalı (türkm. Garagum kanaly) — SSRİ dönəmində inşa edilən və uzunluğu 1445 km olan kanal. Kanal Türkmənistanın cənub və cənub-qərb regionlarının su təminatına xidmət edir. Çağdaş Türmənistanda Qaraqum çayı olaraq adlandırılır.
| Qaraqum kanalı | |
|---|---|
| tu/Garagum kanaly | |
 | |
| Axdığı yerlər | Türkmənistan |
| Giriş | Amudərya |
| Mənsəb | Balkanabad |
| Uzunluğu | 1445 km |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Coğrafiya
Kanal Amudəryanın Atamurat şəhərinin yuxarı hissəsindən başlayaraq Qaraqum səhrasının qumlu cənub-şərq hissəsinədək axaraq qədim keçir. Buradan və Tecen çayı yaxınlığından axaraq Kopetdağ öndağlığına istiqamətlənir. Kanalın eni 200 metr, maksimal dərinliyi isə 7,5 m təşkil edir. Kanalın əvvəlində su sərfiyyatı 600 m³/s-dir. Kanal öz güçünə yatağı boyunca axır. Hətta 450 km məsafəfə gəmiçilik üçün yararlıdır. İllik su toplama güçü 12-13 km³-dir. Bu isə Türkmənistandan axan çayların illik su axınını 3-4 dəfə üstələyir.
Tikilmə tarixi
1950-ci ildən Türkmənistan ərazisində Baş Türkmənistan kanalının tikintisi həyata keçirilirdi. İosif Stalinin ölümündən sonra tikinti işləri dayandırılır və Qaraqum kanalının tikintisinə yönəldilir. Kanalın tikintisinə 1954-ci ildən başlanılır. İlk əvvəl Amudərya Murqab istiqamətində 400 kilometrlik kanal 1959-cu ildə istifadəyə verilir. Su sərfiyyatı 130 m³/s təşkil edirdi. Bu bölmənin inşası ilə 100 min ha ərazinin kənd təsərrüfatına yönləndirilməsinə imkan vermişdir.
Kanalın ikinci etapı 138 km olaraq 1960-cı ildə istifadəyə verilir. Bu hissədə Xauzxan su anbarı tikilir. Anbarın su tutumu 875 mln m³ təşkil edir. Su sərfiyyatı isə 200 m³/s olur. Bu isə Tecen vahəsində 70 min torpaq sahəsində əkin əkməyə imkan yaratmışdır. Üstəlik 30 min torpağın daha yaxşı su təminatına imkan vermişdir.
Kanalın üçüncü etapı (Tecen-Aşqabad) 260 km məsafədə uzanırdı. Onun tikintisi 1962-ci ildə bitmişdir. 1967-ci ildə isə kanal Göy-təpəyə qədər uzadıllır. Su sərfiyyatı 320 m³/s olur. Üçüncü hissənin tikintisi əkin sahələrini 100 min ha artırmağa imkan vermişdir.
1971-ci ildən dördüncü hissənin tikintisinə başlanılır. 1973-cü ildə Aşkabadda iki, Kopetdağda isə bir bənd inşa edilir. Sonra kanal Bərəkət şəhərinə qədər uzanır. Kanalın bir qolu isə Türkmənistanın cənub-qərbindəki subtropik ərazilərə qədər uzadılır. Kanalın uzunluğu 270 km təşkil edir. Digər qol isə istiqamətləndirilir. Suyun borularla o zamanki Krasnovodska çatdırılması planlaşdırılırdı. Ancaq bu işlərin nə yerdə olması hazırda məlum deyildir.
Kanalın tikintisi rəsmən 1988-ci ildə bitmişdir.
XXI əsrdə kananın əsas hissəsi üzərində iri Zeid su anbarı inşa edilmişdir. Amudəryanın suyu olduqca lillidir. Burada lilliliyi 3,3 kü/m³ bərabərdir. Zeid su anbarında su durularaq digər yerlərə istiqamətləndirilir.
Əhəmiyyəti
Kanal öz növbəsində 100 minlərlə torpaq sahəsinin kənd təsərrüfatına yönləndirilməsinə imkan vermişdir.
Ekologiya
Kanalın tikintisi coğrafi anlamda əraziyə böyük təsir göstərmişdir: bitki örtüyü, heyvanlar aləmi, mikro iqlim, relyef. Kanal Amudəryanın 45% suyunu özündə daşıyır. Bu isə Aral dənizinin qurumasına təsir göstərən faktorlardan biridir. Suyun bir hissəsi qumlar arasında yoxa çıxır.. Digər çətinlik kanalın qısa zaman ərzində dolmasıdır. Yatağın lillə dolması ətraf ərazilərin bu basmasına səbəb olur. Üstəlik su anbarlarının isə istifadəsini çətinləşdirərək əhəmiyyətini azaldır. Qaraqum kanalı quyu sularının çirklənməsinə və suyunun isə şorlaşmasına səbəb olmasıdır.
İstinadlar
- Aşqabada Karaqum çayı üzərində körpü inşa edilmişdir 2019-09-10 at the Wayback Machine // turkmenistan.ru, 20.10.2012
- "Böyük Eksiklopedik lüğət". 2020-07-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-04.
- "Karakum-Canal Britanika Eksiklopediyası". 2005-08-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-04.
- "7KONTINENT — Orta Asiyanın daxili suları". 2011-04-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-04.
- "Информационный портал Ресурс". 2022-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-04.
- . 2013-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-04.
Mənbə
- R. Poberejnyuk. Səhrada vahə yoxsa ilğım? 2011-06-09 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qaraqum kanali turkm Garagum kanaly SSRI doneminde insa edilen ve uzunlugu 1445 km olan kanal Kanal Turkmenistanin cenub ve cenub qerb regionlarinin su teminatina xidmet edir Cagdas Turmenistanda Qaraqum cayi olaraq adlandirilir Qaraqum kanalitu Garagum kanalyAxdigi yerler TurkmenistanGiris AmuderyaMenseb BalkanabadUzunlugu 1445 km Vikianbarda elaqeli mediafayllarQaraqum kanaliCografiyaKanal Amuderyanin Atamurat seherinin yuxari hissesinden baslayaraq Qaraqum sehrasinin qumlu cenub serq hissesinedek axaraq qedim kecir Buradan ve Tecen cayi yaxinligindan axaraq Kopetdag ondagligina istiqametlenir Kanalin eni 200 metr maksimal derinliyi ise 7 5 m teskil edir Kanalin evvelinde su serfiyyati 600 m s dir Kanal oz gucune yatagi boyunca axir Hetta 450 km mesafefe gemicilik ucun yararlidir Illik su toplama gucu 12 13 km dir Bu ise Turkmenistandan axan caylarin illik su axinini 3 4 defe usteleyir Tikilme tarixi1950 ci ilden Turkmenistan erazisinde Bas Turkmenistan kanalinin tikintisi heyata kecirilirdi Iosif Stalinin olumunden sonra tikinti isleri dayandirilir ve Qaraqum kanalinin tikintisine yoneldilir Kanalin tikintisine 1954 ci ilden baslanilir Ilk evvel Amuderya Murqab istiqametinde 400 kilometrlik kanal 1959 cu ilde istifadeye verilir Su serfiyyati 130 m s teskil edirdi Bu bolmenin insasi ile 100 min ha erazinin kend teserrufatina yonlendirilmesine imkan vermisdir Kanalin ikinci etapi 138 km olaraq 1960 ci ilde istifadeye verilir Bu hissede Xauzxan su anbari tikilir Anbarin su tutumu 875 mln m teskil edir Su serfiyyati ise 200 m s olur Bu ise Tecen vahesinde 70 min torpaq sahesinde ekin ekmeye imkan yaratmisdir Ustelik 30 min torpagin daha yaxsi su teminatina imkan vermisdir Kanalin ucuncu etapi Tecen Asqabad 260 km mesafede uzanirdi Onun tikintisi 1962 ci ilde bitmisdir 1967 ci ilde ise kanal Goy tepeye qeder uzadillir Su serfiyyati 320 m s olur Ucuncu hissenin tikintisi ekin sahelerini 100 min ha artirmaga imkan vermisdir 1971 ci ilden dorduncu hissenin tikintisine baslanilir 1973 cu ilde Askabadda iki Kopetdagda ise bir bend insa edilir Sonra kanal Bereket seherine qeder uzanir Kanalin bir qolu ise Turkmenistanin cenub qerbindeki subtropik erazilere qeder uzadilir Kanalin uzunlugu 270 km teskil edir Diger qol ise istiqametlendirilir Suyun borularla o zamanki Krasnovodska catdirilmasi planlasdirilirdi Ancaq bu islerin ne yerde olmasi hazirda melum deyildir Kanalin tikintisi resmen 1988 ci ilde bitmisdir XXI esrde kananin esas hissesi uzerinde iri Zeid su anbari insa edilmisdir Amuderyanin suyu olduqca lillidir Burada lilliliyi 3 3 ku m beraberdir Zeid su anbarinda su durularaq diger yerlere istiqametlendirilir EhemiyyetiKanal oz novbesinde 100 minlerle torpaq sahesinin kend teserrufatina yonlendirilmesine imkan vermisdir EkologiyaKanalin tikintisi cografi anlamda eraziye boyuk tesir gostermisdir bitki ortuyu heyvanlar alemi mikro iqlim relyef Kanal Amuderyanin 45 suyunu ozunde dasiyir Bu ise Aral denizinin qurumasina tesir gosteren faktorlardan biridir Suyun bir hissesi qumlar arasinda yoxa cixir Diger cetinlik kanalin qisa zaman erzinde dolmasidir Yatagin lille dolmasi etraf erazilerin bu basmasina sebeb olur Ustelik su anbarlarinin ise istifadesini cetinlesdirerek ehemiyyetini azaldir Qaraqum kanali quyu sularinin cirklenmesine ve suyunun ise sorlasmasina sebeb olmasidir IstinadlarAsqabada Karaqum cayi uzerinde korpu insa edilmisdir 2019 09 10 at the Wayback Machine turkmenistan ru 20 10 2012 Boyuk Eksiklopedik luget 2020 07 14 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 04 Karakum Canal Britanika Eksiklopediyasi 2005 08 14 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 04 7KONTINENT Orta Asiyanin daxili sulari 2011 04 05 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 04 Informacionnyj portal Resurs 2022 05 10 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 04 2013 11 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 11 04 MenbeR Poberejnyuk Sehrada vahe yoxsa ilgim 2011 06 09 at the Wayback Machine