Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qaraqalpaqıstan (qaraqal. Qaraqalpaqstan; özb. Qoraqalpogʻiston) və ya rəsmi olaraq Qaraqalpaqıstan Respublikası (qaraqal. Qaraqalpaqstan Respublikası; özb. Qoraqalpogʻiston Respublikasi) – Özbəkistan Respublikasının tərkibində muxtar respublika. Qaraqalpaqıstan Özbəkistanın şimal-qərbində yerləşir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Nukus şəhəri, ümumi sahəsi 166,600 kvadrat kilometrdir. Qaraqalpaqıstan 14 inzibati rayona bölünmüşdür. Muxtar respublikanın 12 şəhəri və 25 şəhər tipli qəsəbəsi vardır.
| Qaraqalpaqıstan | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Qaraqalpaqstan Respublikası Qoraqalpog'iston Respublikasi | |||||
 | |||||
| |||||
|
| |||||
| Ölkə | |||||
| İnzibati mərkəz | Nukus | ||||
| Yuxarı Kenesin sədri | Murad Kamalov | ||||
| Nazirlər Şurasının sədri | Qəhrəman Səriyev | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Sahəsi |
| ||||
| Hündürlük | 41 m | ||||
| Saat qurşağı | | ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi |
| ||||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
| ISO kodu | UZ-QR | ||||
| Rəsmi sayt | |||||
 | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Qaraqalpaqıstan torpaqları cənub-şərqdə Özbəkistan, cənubda Türkmənistan, qərb, şimal və şərqdə Qazaxıstanla əhatə olunub. Qaraqalpaqıstan tarixi Xarəzm torpaqları üzərində qurulmuşdur. Bu torpaqlar Aral gölünə tökülən Amudəryanın (Ceyhun) deltası ilə iki tərəfdəki ərazidən yaranmışdır. Aral gölü Qaraqalpaqıstanla Qazaxıstan arasında paylaşılmışdır. Qaraqalpaqıstan Respublikası Qızılqum çölünün qərbini, Amudərya deltasını və Üstyurd yaylasının cənub-şərq hissəsini əhatə edir. Qızılqum səhrası qum təpələriylə dolu çox geniş bir sahədir. Çölün cənubunda Sultan-Ulzdağ dağları uzanır (ən yüksək təpəsi 473 m).
Şəhərləri
Qaraqalpaq Respublikasının paytaxtı ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi olan Nukus şəhəridir. Ən önəmli şəhərləri , , Xocaylı, , , Biruni və . SSRİ dövründə də , , , Leninabad, , , Komsomolsk, , kimi yeni şəhərlər qurulmuşdur. Sahəsi 164.900 km² olub, əhali sıxlığı hər km²-ə 8.3 adamdır.
Təbiəti
Qaraqalpaqıstanda quru iqlim hökm sürür. Yağışlar çox azdır. İllik istilik təqribən 10–13 °C təşkil edir. Mövsümlər və gecə ilə gündüz arasındakı istilik fərqi böyükdür. Tipik bitki örtüyü step və bozqırlardan ibarətdir. Amur-Dərya deltasında isə Aralıq dənizi bitkiləri yetişir.
Əhalisi
Qaraqalpaq türklərinin 92%-i Qaraqalpaqıstan Respublikasında yaşayır. Bundan başqa Özbəkistanın Xarəzm və Fərqanə bölgələri, Türkmənistanın Daşoğuz bölgəsi, Qazaxıstanın bəzi bölgələri və Rusiya Federasiyasının Həştərxan bölgələrində də Qaraqalpaq Birliyi vardır. Əfqanıstanda 2000 nəfər və İranda bir neçə min qaraqalpaq olduğu zənn edilməkdədir.
Tarixi
Qaraqalpaq türkləri, əsilləri etibarilə X–XII əsrlərdə yaşayan peçeneqlərin nəvələridir. Tarixi mənbələrdə "Qara Külahlılar" və ya yalnız "Külahlılar" adı ilə keçir. XII–XIII əsrlərdə Qıpçaqlarla birlikdə Monqollara tabe olmuşlar. Qaraqalpaq türkləri qədim rus mənbələrində "Çorniye klobuki", ərəb mənbələrində "Qarabörklü" adlarıyla xatırlanırlar. Rus mənbələrinə görə, Qaraqalpaqlar Uzlar, Peçeneqlər və Xəzərlər ilə qardaş bir qövmdür. Rəvayətə görə, Qaraqalpaqların bir qismi XI əsrdə Səlcuqluların cənub və qərbə doğru reallaşdırdıqları yayılma hərəkətinə qatılmış, əksəriyyəti isə Aral Dənizi ətrafında qalmışlar.
Qaraqalpaq türkləri 1722–1740-cı illər arasında qonşu xalqların hücumlarına qarşı Pyotrdan dəfələrlə kömək istəmiş, ancaq heç bir dəstək gəlməmişdir. Yenə 1722–1744-cü illərdə bir neçə dəfə Yayın (Ural) çayı kənarındakı Rus şəhərinə hücum etmişlər. Hətta Samariyaya qədər getmişlər. 1863-cü ildə Buxarada olan Vambery "köhnə zamanda Nogayların sultanının Qaraqalpaqlardan olduğunu" eşitmişdir.
1917-ci il qiyamından sonra Qaraqalpaqlar 1918-ci ildə elan edilən Türküstan Muxtar Respublikasına daxil edildilər. 1920-ci ildə Xivə xanlığı tamamilə Rusiyanın hakimiyyətinə girmiş, beləcə burada olan digər Qaraqalpaqlar da Rus hakimiyyətini qəbul etmişlər. 1924-cü ildə bura Sovetlər Birliyinə daxil edildi. 11 may 1925-ci ildə Rusiya Federasiyası içində yaradılan Qazax Sovet Sosialist Respublikasının bir muxtar bölgəsi halına gətirilmiş, ancaq bu muxtar bölgə 20 mart 1932-ci ildə Qazaxıstandan ayrılaraq Rusiya Federasiyasına bağlı Qaraqalpaq Muxtar Respublikasına çevrilmişdi. 5 dekabr 1936-cı ildə SSRİ Konstitusiyasına görə, Özbəkistana təhvil verildi. 6 iyun 1990-cı ildə Özbək SSR Ali Soveti tərəfindən "Hakimiyyət Fərmanı" qəbul edildi. 31 avqust 1991-ci ildə Özbək soveti müstəqillik qərarı aldı və noyabr 1991-ci ildə Qaraqalpaqıstan, Özbəkistana bağlı olmaq şərtilə, öz suverenliyini elan etdi. 1 Sentyabr tarixi Özbəkistan ilə birlikdə Qaraqalpaqıstanda da Müstəqillik Bayramı kimi qeyd edilir. Bu gün Qaraqalpaqıstan Özbəkistana bağlı muxtar bir respublikadır.
Qaraqalpaq dili
Qaraqalpaq dili qıpçaq qrupunun qıpçaq-noqay as bölümünə daxildir. Səs və tələffüz xüsusiyyətləri baxımından bu cəhətlər ön plana çıxır. Yazı dili bütün Türküstan əhalisinin XIX əsrin sonuna qədər müştərək istifadə etdikləri türkcədir. Danışıq dilləri qazax və qırğızcaya çox yaxındır.
Qaraqalpaq yazı dili Qaraqalpaqıstanın qurulması (1925) ilə başlayır. Qaraqalpaq şivəsi şimal-şərqi və cənub-qərbi olmaq üzrə əsas iki ağıza bölünməkdədir. Bir-birindən çox fərqli olmayan bu iki ağızdan başqa, Qaraqalpaqıstan hüdudları boyunca, qaraqalpaq-qazax, qaraqalpaq-türkmən və qaraqalpaq-özbək qarışıq ağızları vardır. Qaraqalpaq dili noqayca və qazaxcaya çox yaxındır. Qaraqalpaq dili ilk dəfə Sovet dövründə yazı dili halına gəlmiş və əvvəl ərəb hərflərinə söykənən bir əlifba inkişaf etdirilmişdir.
Din
Qaraqalpaqlar sünni Hənəfi məzhəbindəndirlər. İslam dinini nə vaxt qəbul etdikləri tam olaraq bilinmir. Ancaq ehtimalla, fərqli bir etnik qrup kimi ortaya çıxdıqları X və XIII əsrlər arasında qəbul etmişlər. Qaraqalpaqlar dindarlıqları ilə məşhurdur. Rus araşdırmaçıları da Qaraqalpaqların Orta Asiyada yaşayan türklər arasında dininə ən çox bağlı bir birlik olduqlarını təsbit etmişlər. Nəqşibəndi, Kübrəvi, Yəsəvi və Kalender təriqətləri bölgədə olduqca təsirlidir.
Region xalqı ilə ən güclü əlaqə yaradan təriqət Kübrəviliktir. Qurucusu Nəcməddin-i Kübradır (1145–1221-ci illər). Kübrəviyə təriqətində müəyyən bir şiə nüfuzu da söz mövzusudur. Qaraqalpaqıstanda təsəvvüf hələ təsirlidir. 1914-cü ildə 553 məscid olmasına baxmayaraq, indiki vaxtda bu məscidlərdən çoxu qalmamışdır. Nukus, Törtkül, Hocaeli və Çimbayda çoxlu məscidlər mövcuddur.
İstinadlar
- "Qaraqalpaqıstan". 2021-10-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-01-28.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qaraqalpaqistan qaraqal Qaraqalpaqstan ozb Qoraqalpogʻiston ve ya resmi olaraq Qaraqalpaqistan Respublikasi qaraqal Qaraqalpaqstan Respublikasi ozb Qoraqalpogʻiston Respublikasi Ozbekistan Respublikasinin terkibinde muxtar respublika Qaraqalpaqistan Ozbekistanin simal qerbinde yerlesir Paytaxti ve en boyuk seheri Nukus seheri umumi sahesi 166 600 kvadrat kilometrdir Qaraqalpaqistan 14 inzibati rayona bolunmusdur Muxtar respublikanin 12 seheri ve 25 seher tipli qesebesi vardir QaraqalpaqistanQaraqalpaqstan Respublikasi Qoraqalpog iston RespublikasiBayraq d Gerb d 43 02 24 sm e 58 51 36 s u Olke OzbekistanInzibati merkez NukusYuxari Kenesin sedri Murad KamalovNazirler Surasinin sedri Qehreman SeriyevTarixi ve cografiyasiSahesi 160 000 km Hundurluk 41 mSaat qursagi UTC 05 00EhalisiEhalisi 1 817 500 nef 2017 Reqemsal identifikatorlarISO kodu UZ QRResmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllar Qaraqalpaqistan torpaqlari cenub serqde Ozbekistan cenubda Turkmenistan qerb simal ve serqde Qazaxistanla ehate olunub Qaraqalpaqistan tarixi Xarezm torpaqlari uzerinde qurulmusdur Bu torpaqlar Aral golune tokulen Amuderyanin Ceyhun deltasi ile iki terefdeki eraziden yaranmisdir Aral golu Qaraqalpaqistanla Qazaxistan arasinda paylasilmisdir Qaraqalpaqistan Respublikasi Qizilqum colunun qerbini Amuderya deltasini ve Ustyurd yaylasinin cenub serq hissesini ehate edir Qizilqum sehrasi qum tepeleriyle dolu cox genis bir sahedir Colun cenubunda Sultan Ulzdag daglari uzanir en yuksek tepesi 473 m SeherleriQaraqalpaq Respublikasinin paytaxti olkenin siyasi iqtisadi ve medeni merkezi olan Nukus seheridir En onemli seherleri Xocayli Biruni ve SSRI dovrunde de Leninabad Komsomolsk kimi yeni seherler qurulmusdur Sahesi 164 900 km olub ehali sixligi her km e 8 3 adamdir TebietiQaraqalpaqistanda quru iqlim hokm surur Yagislar cox azdir Illik istilik teqriben 10 13 C teskil edir Movsumler ve gece ile gunduz arasindaki istilik ferqi boyukdur Tipik bitki ortuyu step ve bozqirlardan ibaretdir Amur Derya deltasinda ise Araliq denizi bitkileri yetisir EhalisiQaraqalpaq turklerinin 92 i Qaraqalpaqistan Respublikasinda yasayir Bundan basqa Ozbekistanin Xarezm ve Ferqane bolgeleri Turkmenistanin Dasoguz bolgesi Qazaxistanin bezi bolgeleri ve Rusiya Federasiyasinin Hesterxan bolgelerinde de Qaraqalpaq Birliyi vardir Efqanistanda 2000 nefer ve Iranda bir nece min qaraqalpaq oldugu zenn edilmekdedir TarixiQaraqalpaq turkleri esilleri etibarile X XII esrlerde yasayan peceneqlerin neveleridir Tarixi menbelerde Qara Kulahlilar ve ya yalniz Kulahlilar adi ile kecir XII XIII esrlerde Qipcaqlarla birlikde Monqollara tabe olmuslar Qaraqalpaq turkleri qedim rus menbelerinde Corniye klobuki ereb menbelerinde Qaraborklu adlariyla xatirlanirlar Rus menbelerine gore Qaraqalpaqlar Uzlar Peceneqler ve Xezerler ile qardas bir qovmdur Revayete gore Qaraqalpaqlarin bir qismi XI esrde Selcuqlularin cenub ve qerbe dogru reallasdirdiqlari yayilma hereketine qatilmis ekseriyyeti ise Aral Denizi etrafinda qalmislar Qaraqalpaq turkleri 1722 1740 ci iller arasinda qonsu xalqlarin hucumlarina qarsi Pyotrdan defelerle komek istemis ancaq hec bir destek gelmemisdir Yene 1722 1744 cu illerde bir nece defe Yayin Ural cayi kenarindaki Rus seherine hucum etmisler Hetta Samariyaya qeder getmisler 1863 cu ilde Buxarada olan Vambery kohne zamanda Nogaylarin sultaninin Qaraqalpaqlardan oldugunu esitmisdir 1917 ci il qiyamindan sonra Qaraqalpaqlar 1918 ci ilde elan edilen Turkustan Muxtar Respublikasina daxil edildiler 1920 ci ilde Xive xanligi tamamile Rusiyanin hakimiyyetine girmis belece burada olan diger Qaraqalpaqlar da Rus hakimiyyetini qebul etmisler 1924 cu ilde bura Sovetler Birliyine daxil edildi 11 may 1925 ci ilde Rusiya Federasiyasi icinde yaradilan Qazax Sovet Sosialist Respublikasinin bir muxtar bolgesi halina getirilmis ancaq bu muxtar bolge 20 mart 1932 ci ilde Qazaxistandan ayrilaraq Rusiya Federasiyasina bagli Qaraqalpaq Muxtar Respublikasina cevrilmisdi 5 dekabr 1936 ci ilde SSRI Konstitusiyasina gore Ozbekistana tehvil verildi 6 iyun 1990 ci ilde Ozbek SSR Ali Soveti terefinden Hakimiyyet Fermani qebul edildi 31 avqust 1991 ci ilde Ozbek soveti musteqillik qerari aldi ve noyabr 1991 ci ilde Qaraqalpaqistan Ozbekistana bagli olmaq sertile oz suverenliyini elan etdi 1 Sentyabr tarixi Ozbekistan ile birlikde Qaraqalpaqistanda da Musteqillik Bayrami kimi qeyd edilir Bu gun Qaraqalpaqistan Ozbekistana bagli muxtar bir respublikadir Qaraqalpaq diliQaraqalpaq dili qipcaq qrupunun qipcaq noqay as bolumune daxildir Ses ve teleffuz xususiyyetleri baximindan bu cehetler on plana cixir Yazi dili butun Turkustan ehalisinin XIX esrin sonuna qeder musterek istifade etdikleri turkcedir Danisiq dilleri qazax ve qirgizcaya cox yaxindir Qaraqalpaq yazi dili Qaraqalpaqistanin qurulmasi 1925 ile baslayir Qaraqalpaq sivesi simal serqi ve cenub qerbi olmaq uzre esas iki agiza bolunmekdedir Bir birinden cox ferqli olmayan bu iki agizdan basqa Qaraqalpaqistan hududlari boyunca qaraqalpaq qazax qaraqalpaq turkmen ve qaraqalpaq ozbek qarisiq agizlari vardir Qaraqalpaq dili noqayca ve qazaxcaya cox yaxindir Qaraqalpaq dili ilk defe Sovet dovrunde yazi dili halina gelmis ve evvel ereb herflerine soykenen bir elifba inkisaf etdirilmisdir DinQaraqalpaqlar sunni Henefi mezhebindendirler Islam dinini ne vaxt qebul etdikleri tam olaraq bilinmir Ancaq ehtimalla ferqli bir etnik qrup kimi ortaya cixdiqlari X ve XIII esrler arasinda qebul etmisler Qaraqalpaqlar dindarliqlari ile meshurdur Rus arasdirmacilari da Qaraqalpaqlarin Orta Asiyada yasayan turkler arasinda dinine en cox bagli bir birlik olduqlarini tesbit etmisler Neqsibendi Kubrevi Yesevi ve Kalender teriqetleri bolgede olduqca tesirlidir Region xalqi ile en guclu elaqe yaradan teriqet Kubreviliktir Qurucusu Necmeddin i Kubradir 1145 1221 ci iller Kubreviye teriqetinde mueyyen bir sie nufuzu da soz movzusudur Qaraqalpaqistanda tesevvuf hele tesirlidir 1914 cu ilde 553 mescid olmasina baxmayaraq indiki vaxtda bu mescidlerden coxu qalmamisdir Nukus Tortkul Hocaeli ve Cimbayda coxlu mescidler movcuddur Istinadlar Qaraqalpaqistan 2021 10 19 tarixinde Istifade tarixi 2012 01 28