Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Qamçıdaşıyanlar (lat. Mastigophora) – sarkomastiqoforlara aid sinif.
Qamçılılar — Mastigophora yarımtipi Yarımtip nümayəndələrinin əsas əlaməti – sayı birdən bir neçəyədək olan hərəkət orqanoidi qamçıların mövcudluğudur. Bəzilərində qamçı ilə yanaşı psevdopodiyalar da olur. Qamçılıların əksəriyyəti şirin sularda, dəniz hövzələrində, torpaqda məskunlaşmış sərbəstyaşayan orqanizmlərdir. Bir sıra növləri parazitdir. Onlar onurğasız və onurğalı heyvanların, eləcə də insanın bədən səthində, daxili orqanlarında və toxumlarında parazit həyat sürürlər. Yarımtipin tərkibinə 8000-ə yaxın növ daxildir. Volvoksidlər – Volvoxida dəstəsi Tək yaşayan yaşıl və ya rəngsiz qamçılılardır. Bədən forması girdə, ovalvarı, uzunsov, ellipsvari olur. Eyni uzunluqda olan qamçıların sayı 2 və ya 4 olur. Onlar bədənin ön ucunda – pellikulanın azacıq qalınlaşıb papilla əmələ gətirdiyi yerdən başlanır. Pellikulası qalındır. Stiqma bədənin ön ucunda yerləşir. rəngsiz növlərdə stiqma və xloroplastlardan məhrumdur. Qamçıların əsasında iki yığılıb – açılan vakuol yerləşir. ehtiyat maddəsi – nişastadır. Nüvə girdədir. Hüceyrənin mərkəzində yerləşir. çoxalması aqam yolladır. İzoqamiya və ya anizoqamiya formasında cinsi prosesi də məlumdur. Avtotrof və ya saprofitdir. Üzvi maddələrlə zəngin olan şirinsu hövzələrində yaşayır. Suyun təmizlənməsində və durulaşmasında iştirak edirlər. 250 növü məlumdur. Azərbaycanda Chlamydomonadidae fəsiləsinə daxil olan polytoma cinsinin nümayəndələri tapılmışdır (Musayev, İbadov, 1979; İbadov, 1983). Chlamydomonadidae fəsiləsi Rəngsiz xırda qamçılılardır. Hüceyrənin forması uzunsov iyşəkilli, ellipsoidşəkilli, yumurtaşəkilli, armudşəkillidir. Xromotoforlar çoxsaylı qalın lövhəciklər formasındadır ya da yoxdur. Pirinoidləri yoxdur. 2 eyni uzunluqda qamçısı var. Öndə 2 döyünən vakuolu var. Oval, ellipsşəkilli qözcüyü bədənin ön üçdə birində yerləşir. ehtiyat maddəsi nişasta və yağlardır. Aqam çoxalma qabığın içində əvvəlcə iki, sonra dörd və səkkiz qız hüceyrəsinə bölünmə yolu ilə baş verir. Cinsi proses qametlərin izoqam kopulyasiyası yolu ilə gedir. Şirinsu hövzələrində və torpaqlarda yaşayırlar, su hövzələrinin bioloji təmizlənməsində fəal iştirak edirlər. Azərbaycanda 2 növü: polytoma uvella Ehrenberg, P.caudatum Ehrenberg Lənkəran təbii vilayətində sitrus bitkilərinin altındakı sarı torpaqlarda qeyd edilmişdir. Xrizomonadidlər – Chrysomonadida dəstəsi Forması bəzən daurəvi, ovalvari, bəzən uzunsov olur. Hüceyrənin ön ucunda bir qamçısı var. Xromotoforları sarı və ya qonur, məməşəkilli və ya torvari formadadır. Ehtiyat maddəsi – leykozin və yağlardır. Qidalanması avtotrof, heterotrof və saprofitdir. Yığılıb – açılan vakuolları sadə quruluşludur. Çoxalması əsasən uzununa bölünmə yolu ilə baş verir. Şirin və dəniz sularında, torpaqlarda məskunlaşır. Gil qatında bitki qalıqları ilə zəngin olan şirinsu hövzələrində daha çoxsaylıdır. Suyun təmizlənməsində iştirak edir. Azərbaycanda, uyğun olaraq Monadidae və Oicomonadidae fəsilələeinə mənsub olan Monas və Oicomonas cinsinin nümayəndələri məlumdur (Əmiraslanova, 1967; Musayev, İbadov, 1979). Heyvan qamçılıları və ya zoomastiqinlər – Zoomastigophorea sinfi Forma və quruluşuna görə müxtəlif: suda və torpaqda yaşayan rəngsiz qamçılıları əhatə edir. Saprofit və ya animal yolla qidalanan heterotrof orqanizmlərdir. Zooflaqellatların bir hissəsi parazit həyat tərzinə keçmişdir. Onlar onurğalı və onurğasız heyvanların, eləcə də bitki və insanların təhlükəli xəstəliklərinin törədiciləridir. Bədənin ölçüsü 5 – 10 ilə 20 – 30 mkm (nadir hallarda 100-ə qədər) arasında dəyişir. Bir və ya bir neçə qamçısı və nüvəsi var. Bəzi formalarda bədən dəyişkəndir, psevdopodiyalar əmələ gətirə bilir. Çoxalma – qeyri – cinsi yolladır, iki yerə bölünməklə baş verir. Cinsi proses də məlumdur (Polytoma). Yapışmış və plankton, tək və ya kolonial heyvanlardır. Aerob şəraitə üstünlük verirlər, ancaq anaerob qrupları da vardır (Doplomonadidae). Heyvan qamçılıları sinfinə 7 dəstə daxildir: Choanoflagellida, Bicosoesida, Rhizomastigida, Kinetoplastida, Hypermastigida, Opalinina, Polymastigina. Azərbaycanda üç dəstənin – Rhizomastigida, Kinetoplastida və Polymastigina dəstələrinin nümayəndələri qeydə alınmışdır. Rhizomastigidae fəsiləsi Hüceyrəsi çılpaqdır. Bir qamçısı var. Nüvə və qamçının bünövrəsi həmişə ön ucda yerləşir. yığılıb – açılan vakuol bir, nadir hallarda isə bir neçədir. Çoxalması qeyri – cinsidir. Bütöv, az hallarda isə şaxələnmiş psevdopodiyalar əmələ gətirir. Azərbaycanda Lənkəran sarı torpaqlarında 2 növü aşkar edilmişdir: Mastigamoeba invertens Klebs, Mastigamoeba sp.
Kinetoplastidlər – Kinetoplastida fəsiləsi Bədən forması müxtəlif cür: ovalvarı, yumurtaşəkilli, silindrik və uzunsov olur. Qamçısı çox vaxt bir, bəzi hallarda isə iki olur. Dəstənin səciyyəvi cəhəti – qamçı ilə bağlı orqanoidin – kinetoplastın olmasıdır. Bəzi formalarda qamçı bədənin uzunluğu boyunca keçərək səthlə bitişir və undulyasiyaedici membran əmələ gətirir. Dəstənin az bir qismi sərbəst yaşayır. Əksəriyyəti isə onurğasız və onurğalı heyvanlarda, eləcə də bitkilərdə parazitlik edir. Azərbaycanda Bodonidae, Amphimonadidae, Trypanosomatidae fəsilələrinin nümayəndələri qeydə alınmışdır. Bodonidae fəsiləsi Bədən forması ovalvarı, yumurtaşəkilli, armudşəkilli olmaqla dəyişir. Ölçüləri – 1,4–15 mkm arasındadır. Çox vaxt 2 qamçısı olur. Nüvəsi birdir. Kinetoplast ön ucdadır. Çoxalması qeyri – cinsi və cinsi – avtoqamiya və ya qametlərin kopulyasiyası yolu ilə baş verir. Əksər fərdlərdə ağız dəliyi – sitostom var. Qidalanması animaldır. Torpaqların və su hövzələrinin biodinamik proseslərdə fəal iştirak edir. Bodonidae fəsiləsinin parazit nümayəndələri təhlükəli heyvan və insan xəstəliklərinin törədiciləridir. Azərbaycanda aşağıdakı növləri: Bodo caudatus Stein, B.globosus Stein, B.lens Klebs, B.rostratus Klebs – Şirvan çölünün boz, Lənkəran təbii vilayətinin sarı torpaqlarında; B.celer Klebs, B.compressus Lemm., B.edax Klebs, B.uncinatus Klebs, B.mutabilis Klebs, B.saltans Ehrenberg, B.minimus Klebs, Bodo sp. – Lənkəran təbii vilayətinin sarı və Dağlıq Qarabağın şabalıdı torpaqlarında; Pleuromonas jaculans Petry – Lənkəran təbii vilayətinin sarı torpaqlarında; Rhincomonas nasuta Perty, Sainouron microteron Sandon – Lənkəran təbii vilayətinin sarı torpaqlarında; Amphimonas globasa Kent və A.fusiformis Mereschkovsky – Lənkəran təbii vilayətinin sarı torpaqlarında və Dağlıq Qarabağda tapılmışdır. Costia necatrix (Heneguy) çəkinin, aynalı karpın, çapağın, xramulyanın, qızılbalığın qəlsəmələrində və dərisində parazitlik edir. Kür çayı hövzəsində yayılmışdır. Cryptobia branchialis Nie – qızılüzgəcdə, şirbitdə, sufda, xramulyada, enlibaşda və b.; C.ninaekohlyakimovi (Yakimov et Schochar) Kür çayı hövzəsində naxada; C.querneyorum (Minchin) Dəvəçi limanında və Kiçik Qızılağac körfəzində durnabalığında; C.borelli (Laveran et Mesnil) Dəvəçi limanında və Kiçik Qızılağac körfəzində qızılüzgəcdə, lilbalığında, Kür çapağında, şərq şapağında; C.cyprini Piehn – Dəvəçi limanında, Ağgöl, Sarısu, Nohur göllərində çəkidə, gümüşü dabanbalığında parazitlik edir. Trypanasomatidae fəsiləsi Kiçik ölçülü qamçılılardır. Bədənləri uzunsov, hər iki ucda sivridir. Bədəni sitoplazma, nüvə, kinetoplast, undulyasiyaedən membran və qamçıdan ibarətdir. Tripanazomlara bir çox onurğalı heyvanların qanında rast gəlmək olur. Quru onurğalılarında onların keçiriciləri ikiqanadlı həşəratlar, gənələr, triatom taxtabitiləri; su onurğalılarında isə qansoran zəlilərdir. Keçmiş SSRİ ərazisində insanların tripanazomlarla yoluxması qeyd edilməmişdir. Ancaq iribuyunzlu mal – qarada bu qamçılılar aşkar edilmişdir. Azərbaycanda Trypanasoma və Leishmania cinslərindən olan Trypanasoma theileri Laveran – Lənkəran zonasında və Zurnabad yaxınlığında iribuynuzlu mal – qarada; T.lewisi Kent¬ ¬– Bakı ətrafında boz siçovulda; T.rabinovitschi Brumpt – Dağlıq Qarabağda mişovulda; T.vulgaris Zuhs – Abşeron yarımadasında və Zurnabad yaxınlığında ərəbdovşanında və tülküdə; T.pestanci Zuhs – porsuqda; T.ingens Bateman et Mackie – cüyürdə; T.loricatum (Mayer), T.mega Dutton et Todd., T.neveulemairie Brumpt, T.pipinetis Diamond, T.rotatorium Mayer – Kür çayı vadisində, Dəvəçi limanında, Kiçik Qızılağac körfəzində, Aşıq Bayramlı və Yekəxana su anbarında, Ağgöl, Sarısu, Nohur, Candar göllərində göl qurbağasında; T.avium Danilewsky – göycəqarğada, qızılı qızlarquşunda və şanapipikdə; T.dschunkowskyi Tartakowsky – zığzığda; T.matisi Sergent – kənd qaranquşunda; Trypanosoma sp. – çöl muymulunda, ev sərçəsində, adi sığırçında, boz qarğada, sağsağanda; T.carassii Mitrophanof – Xəzər dənizi hövzəsində, Dəvəçi limanında, Kiçik Qızılağac körfəzində, Aşıq Bayramlı və Yekəxana su anbarlarında qızılı dabanbalığında, qızılüzgəcdə, lilbalığında, şərq çapağında, Kür çapağında, durnabalığında, xanıbalığında, enlibaşda, çəkidə; T.bliccae Nikitin – Xəzər dənizi hövzəsində yastıqarında; T.percae Brumpt – Xəzər dənizi hövzəsində, Dəvəçi limanında, Kiçik Qızılağac körfəzində Volqa sufunda və sufda; T.schulmani Ghajbulayev – Dəvəçi limanında və Kiçik Qızılağac körfəzində durnabalığında aşkar edilmişdir. Leyşmaniyalar sürünənlərin, məməlilərin və insanın bir sıra xəstəliklərinin törədiciləridir. İnsanı yoluxduran növlərdən Azərbaycan ərazisində ancaq ikisinə rast gəlinmişdir: Leishmania tropica Wright və L.infantum Nicole. Antroponoz dəri leyşmaniozunun törədicisi L.tropica, əsas keçiricisi – Phlebotomus sergenti, törədicinin rezervuarı isə insandır. Bu xəstəliyin sabit endemik ocaqları qədimdən Gəncə, Bərdə və Ağdam şəhərləri olmuşdur. Visseral leyşmaniozun törədicisi L.infantum, infeksiya rezervuarı – şəhərlərində (sinantrop ocaqlar) itlər, kənd yerlərində isə vəhşi heyvanlardır. Visseral leyşmanioz keçmişdə respublikanın əksər aran və dağətəyi rayonlarında yayılmış bir xəstəlikdir. Uşaqlar bu xəstəliyə daha çox tutulurlar. 60 – 70-ci illərdə respublikada keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində artıq 1966-cı ildə antroponoz dəri leyşmaniozu faktik olaraq ləğv edilmiş, Gəncə, Bərdə, Ağdam şəhərlərində bu xəstəliyin endemik ocaqları tamamilə aradan qaldırılmış, eləcə də bütünlükdə respublikada visseral leyşmaniozla xəstələnmə halları azalmışdır. Bu xəstəliyin Şamaxı, Göyçay, Ağdam və bir sıra başqa rayonlardakı ocaqları sağlamlaşdırılmışdır. Ancaq Azərbaycanın ayrı – ayrı rayonlarda visseral leyşmaniozla sporadik yoluxma halları hələ də qeyd edilməkdədir. Visseral leyşmaniozla mübarizə problemi respublikanın səhiyyə orqanları üçün aktual olaraq qalır. Əhalinin miqrasiyası, turizm sürətli inkaşıfı ilə bağlı olaraq ictimai – iqtisadi və təbii şəraitin kəskin dəyişməsi ilə əlaqədar leyşmaniozlar problemi getdikcə daha çox aktuallıq kəsb edir. Bu isə onların indiki areallardan kənara – həmin xəstəliyin yaxın keçmişdə ləğv edildiyi, ancaq onların ocaqlarının potensial şəkildə yenidən baş qaldıra biləcəyi ərzilərə yayımasına səbəb ola bilər. Buna görə də leyşmaniozların öyrənilməsi və onlarla mübarizə aparılması Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) xüsusi proqramına daxil edilmiş 6 ən mühüm tropik xəstəlikdən biridir. Polimastiqinlər – Polymastigina dəstəsi İstisnasız olaraq parazit qamçılılardır. Dəstənin səciyyəvi əlamətləri – üç və daha artıq qamçının və dayaq bağının – aksostilin əmələ gəlməsidir. Onurğasız və onurğalı heyvanların parazitləri olan Trichomonas və Lamblia cinslərinin nümayəndələri daha çox maraq kəsb edir. İribuynuzlu mal – qaranın dişilərində cinsiyyət yollarında parazitlik edən və qısırlıq, cinsiyyət orqanlarında yaralar törədən Tr.foetus Riedmuller baytarlıqda böyük əhəmiyyətə malikdir. Uşaqların və yaşlıların bağırsaqlarında başqa bir növ – Tr.hominis Davaing yaşayır ki, onun da patogenliyi sona qədər aydınlaşdırılmayıb. Tr.vaginalis Donna qadınların və kişilərin sidik – cinsiyyət orqanlarında parazitlik edir. Müalicə edilmədiyi halda bu xəstəlik ciddi ağırlaşmalara səbəb ola bilər. Azərbaycanda insanın ağız boşluğunda Trichomonos elomgata Steinbeng aşkar edilmişdir (F.Musayev, 1969). Trichomonos elomgata iyşəkilli və ya armudvarı formaya malikdir. Bədənin ölçüləri 10 mkm-ə yaxındır. Bədənin daha geniş ön tərəfində bədən ölçüsünə bərabər, yaxud bir qədər uzun 4 sərbəst qamçısı var. Ön tərəfdə sitoplazmanın içində uzunsov nüvə vardır. Ağız boşluğuna daxil olan bakteriyalarla qidalanır, ancaq eritrositləri da uda bilir. Sağlam adamlara nisbətən paradontozlu xəstələrdə ağız trixomonadasına 7 dəfə artıq təsadüf olunur. Trixomonada anaerob mikroblarla birlikdə damaqda iltihab prosesini saxlayır və cibciklərdən irin qəlsəməsinə səbəb olur. Bu vəziyyətdə xəstələri müalicə etmək üçün onlara trixomonadların böyüməsinin və inkişafının qarşısını alan trixopol (metronizadol) təyin edirlər (F.Musayev, 1969). Adamlarda uzunmüddətli ishala səbəb olan Lambia intestinalis Blanchard Azərbaycanın ölkə patologiyası üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, insanın öd kisəsinə daxil olaraq iltihab prosesinə səbəb ola bilir. Eimeriidae fəsiləsi Ən çoxnövlü fəsilədir. 1400-ə yaxın növü vardır. Xarakterik xüsusiyyətləri – bir sahibdə inkişaf etməsi və oosistaların xarici mühitə ifraz edilməsidir. Bir qayda olaraq, şizontları və qamontları hüceyrədaxilidir. Mayalanması da xüceyrə daxilində baş verir. Oosistası tərpənməz makroqametin mikroqamet tərəfindən mayalanması nəticəsində əmələ gəlir. Oosistalar əsasən xarici mühitdə, bəzən isə sahibin orqanizmində sporlaşır. Oosistada 1, 2, 4 və daha çox sporosista ola bilər. Bunların hər birində bir və ya daha çox sporozoit olur. Bu fəsilənin bir çox növləri ev heyvanları üçün patogendir. Oosistada sporların və sporozoitlərin miqdarına görə eymeriidalar 16 cinsə bölünür. Azərbaycanda heyvanlarda Eimeria və İsospora cinslərinin nümayəndələri tapılmışdır. Eimeria-nın bütün növləri monoksen parazitlərdir, yəni oosistadan oosistaya qədər eyni bir sahibdə inkişaf edirlər. Oosistalar bir qayda olaraq xarici mühitə sporlaşmış vəziyyətdə çıxırlar və sporlaşma xarici mühitdə baş verir. Balıqların və sürünənlərin bəzi eymeriyalarında sporlaşma sahibin bədənində baş verir. Eimeria üçün hər birində 2 sporozoit olan 4 sporun olması xarakterikdir. Onlar müxtəlif onurğalıların bağırsaqlarındakı epiteli hüceyrəsində parazitlik edirlər. Ancaq bəzi növlər qaraciyərdə, böyrəklərdə, qonadlarda da inkişaf edə bilər. Eimeria-nın inkişaf sikli aşağıdakı sxem üzrə gedir: sporlaşmış oosista sahib tərəfindən udulur. Sahib heyvanın orqanizmində həzm fermentlərinin təsiri altında sporozoitlərin ekssistalaşması baş verir və onlar bağırsağın selikli qişasının epiteli hüceyrələrinə daxil olurlar. Burada onlar yumurlanaraq trofozoitlərə və şizontlara çevrilirlər. Şizoqoniyz nəticəsində merozoitlər əmələ gəlir və şizontdan çıxaraq bir neçə müddət ərzində hüceyrədənkənar həyat tərzi keçirir. Sonra onlar sahibin yeni hüceyrələrinə daxil olur və yenidən şizontlar əmələ gətirirlər. Şizoqoniya prosesi bir neçə dəfə təkrar oluna bilər. Son generasiyanın merozoitləri şizontlara yox, qamontlara başlanğıc verir. Makroqametosit makroqametə çevrilir, mikroqametosit isə nüvənin çoxsaylı bölünmələrinə məruz qalır və bu da çox sayda mikroqametlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Makroqametin mayalanması hüceyrə daxilində baş verir. Bundan sonra ziqota qabıqlarla örtülür və oosistaya çevrilir. Oosista fekalla xarici mühitə ifraz olunur. Burada o, sporlaşmadan sonra yeni sahib üçün invazion şəklə düşür. Oosistanı sahibin udmasından və onun sahibin orqanizmindən xaric olunmasına qədər eymeriyaların həyat kəsiyi prepatent dövr adlanır. Oosistanın xaricolma anından sahibin orqanizminin tam təmizlənməsindən olan dövrə isə patent dövr deyilir. Azərbaycanda 150 növdən artıq eymeriya qeydə alınmışdır. Bunlar respublikada yaşayan sürünənlərdən başqa, onurğalıların bütün siniflərində parazitlik edirlər. Balıqlarında – 3, suda- quruda yaşayanlarda – 2, ev və çöl quşlarında – 17, kənd təsərrüfatı heyvanlarında – 30, dovşanlarda – 9, nutriyalarda – 3, vəhşi fauna nümayəndələrində — 92 növ eymeriya qeydə alınmışdır.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qamcidasiyanlar lat Mastigophora sarkomastiqoforlara aid sinif Qamcililar Mastigophora yarimtipi Yarimtip numayendelerinin esas elameti sayi birden bir neceyedek olan hereket orqanoidi qamcilarin movcudlugudur Bezilerinde qamci ile yanasi psevdopodiyalar da olur Qamcililarin ekseriyyeti sirin sularda deniz hovzelerinde torpaqda meskunlasmis serbestyasayan orqanizmlerdir Bir sira novleri parazitdir Onlar onurgasiz ve onurgali heyvanlarin elece de insanin beden sethinde daxili orqanlarinda ve toxumlarinda parazit heyat sururler Yarimtipin terkibine 8000 e yaxin nov daxildir Volvoksidler Volvoxida destesi Tek yasayan yasil ve ya rengsiz qamcililardir Beden formasi girde ovalvari uzunsov ellipsvari olur Eyni uzunluqda olan qamcilarin sayi 2 ve ya 4 olur Onlar bedenin on ucunda pellikulanin azaciq qalinlasib papilla emele getirdiyi yerden baslanir Pellikulasi qalindir Stiqma bedenin on ucunda yerlesir rengsiz novlerde stiqma ve xloroplastlardan mehrumdur Qamcilarin esasinda iki yigilib acilan vakuol yerlesir ehtiyat maddesi nisastadir Nuve girdedir Huceyrenin merkezinde yerlesir coxalmasi aqam yolladir Izoqamiya ve ya anizoqamiya formasinda cinsi prosesi de melumdur Avtotrof ve ya saprofitdir Uzvi maddelerle zengin olan sirinsu hovzelerinde yasayir Suyun temizlenmesinde ve durulasmasinda istirak edirler 250 novu melumdur Azerbaycanda Chlamydomonadidae fesilesine daxil olan polytoma cinsinin numayendeleri tapilmisdir Musayev Ibadov 1979 Ibadov 1983 Chlamydomonadidae fesilesi Rengsiz xirda qamcililardir Huceyrenin formasi uzunsov iysekilli ellipsoidsekilli yumurtasekilli armudsekillidir Xromotoforlar coxsayli qalin lovhecikler formasindadir ya da yoxdur Pirinoidleri yoxdur 2 eyni uzunluqda qamcisi var Onde 2 doyunen vakuolu var Oval ellipssekilli qozcuyu bedenin on ucde birinde yerlesir ehtiyat maddesi nisasta ve yaglardir Aqam coxalma qabigin icinde evvelce iki sonra dord ve sekkiz qiz huceyresine bolunme yolu ile bas verir Cinsi proses qametlerin izoqam kopulyasiyasi yolu ile gedir Sirinsu hovzelerinde ve torpaqlarda yasayirlar su hovzelerinin bioloji temizlenmesinde feal istirak edirler Azerbaycanda 2 novu polytoma uvella Ehrenberg P caudatum Ehrenberg Lenkeran tebii vilayetinde sitrus bitkilerinin altindaki sari torpaqlarda qeyd edilmisdir Xrizomonadidler Chrysomonadida destesi Formasi bezen daurevi ovalvari bezen uzunsov olur Huceyrenin on ucunda bir qamcisi var Xromotoforlari sari ve ya qonur memesekilli ve ya torvari formadadir Ehtiyat maddesi leykozin ve yaglardir Qidalanmasi avtotrof heterotrof ve saprofitdir Yigilib acilan vakuollari sade qurulusludur Coxalmasi esasen uzununa bolunme yolu ile bas verir Sirin ve deniz sularinda torpaqlarda meskunlasir Gil qatinda bitki qaliqlari ile zengin olan sirinsu hovzelerinde daha coxsaylidir Suyun temizlenmesinde istirak edir Azerbaycanda uygun olaraq Monadidae ve Oicomonadidae fesileleeine mensub olan Monas ve Oicomonas cinsinin numayendeleri melumdur Emiraslanova 1967 Musayev Ibadov 1979 Heyvan qamcililari ve ya zoomastiqinler Zoomastigophorea sinfi Forma ve qurulusuna gore muxtelif suda ve torpaqda yasayan rengsiz qamcililari ehate edir Saprofit ve ya animal yolla qidalanan heterotrof orqanizmlerdir Zooflaqellatlarin bir hissesi parazit heyat terzine kecmisdir Onlar onurgali ve onurgasiz heyvanlarin elece de bitki ve insanlarin tehlukeli xesteliklerinin toredicileridir Bedenin olcusu 5 10 ile 20 30 mkm nadir hallarda 100 e qeder arasinda deyisir Bir ve ya bir nece qamcisi ve nuvesi var Bezi formalarda beden deyiskendir psevdopodiyalar emele getire bilir Coxalma qeyri cinsi yolladir iki yere bolunmekle bas verir Cinsi proses de melumdur Polytoma Yapismis ve plankton tek ve ya kolonial heyvanlardir Aerob seraite ustunluk verirler ancaq anaerob qruplari da vardir Doplomonadidae Heyvan qamcililari sinfine 7 deste daxildir Choanoflagellida Bicosoesida Rhizomastigida Kinetoplastida Hypermastigida Opalinina Polymastigina Azerbaycanda uc destenin Rhizomastigida Kinetoplastida ve Polymastigina destelerinin numayendeleri qeyde alinmisdir Rhizomastigidae fesilesi Huceyresi cilpaqdir Bir qamcisi var Nuve ve qamcinin bunovresi hemise on ucda yerlesir yigilib acilan vakuol bir nadir hallarda ise bir necedir Coxalmasi qeyri cinsidir Butov az hallarda ise saxelenmis psevdopodiyalar emele getirir Azerbaycanda Lenkeran sari torpaqlarinda 2 novu askar edilmisdir Mastigamoeba invertens Klebs Mastigamoeba sp Kinetoplastidler Kinetoplastida fesilesi Beden formasi muxtelif cur ovalvari yumurtasekilli silindrik ve uzunsov olur Qamcisi cox vaxt bir bezi hallarda ise iki olur Destenin seciyyevi ceheti qamci ile bagli orqanoidin kinetoplastin olmasidir Bezi formalarda qamci bedenin uzunlugu boyunca kecerek sethle bitisir ve undulyasiyaedici membran emele getirir Destenin az bir qismi serbest yasayir Ekseriyyeti ise onurgasiz ve onurgali heyvanlarda elece de bitkilerde parazitlik edir Azerbaycanda Bodonidae Amphimonadidae Trypanosomatidae fesilelerinin numayendeleri qeyde alinmisdir Bodonidae fesilesi Beden formasi ovalvari yumurtasekilli armudsekilli olmaqla deyisir Olculeri 1 4 15 mkm arasindadir Cox vaxt 2 qamcisi olur Nuvesi birdir Kinetoplast on ucdadir Coxalmasi qeyri cinsi ve cinsi avtoqamiya ve ya qametlerin kopulyasiyasi yolu ile bas verir Ekser ferdlerde agiz deliyi sitostom var Qidalanmasi animaldir Torpaqlarin ve su hovzelerinin biodinamik proseslerde feal istirak edir Bodonidae fesilesinin parazit numayendeleri tehlukeli heyvan ve insan xesteliklerinin toredicileridir Azerbaycanda asagidaki novleri Bodo caudatus Stein B globosus Stein B lens Klebs B rostratus Klebs Sirvan colunun boz Lenkeran tebii vilayetinin sari torpaqlarinda B celer Klebs B compressus Lemm B edax Klebs B uncinatus Klebs B mutabilis Klebs B saltans Ehrenberg B minimus Klebs Bodo sp Lenkeran tebii vilayetinin sari ve Dagliq Qarabagin sabalidi torpaqlarinda Pleuromonas jaculans Petry Lenkeran tebii vilayetinin sari torpaqlarinda Rhincomonas nasuta Perty Sainouron microteron Sandon Lenkeran tebii vilayetinin sari torpaqlarinda Amphimonas globasa Kent ve A fusiformis Mereschkovsky Lenkeran tebii vilayetinin sari torpaqlarinda ve Dagliq Qarabagda tapilmisdir Costia necatrix Heneguy cekinin aynali karpin capagin xramulyanin qizilbaligin qelsemelerinde ve derisinde parazitlik edir Kur cayi hovzesinde yayilmisdir Cryptobia branchialis Nie qiziluzgecde sirbitde sufda xramulyada enlibasda ve b C ninaekohlyakimovi Yakimov et Schochar Kur cayi hovzesinde naxada C querneyorum Minchin Deveci limaninda ve Kicik Qizilagac korfezinde durnabaliginda C borelli Laveran et Mesnil Deveci limaninda ve Kicik Qizilagac korfezinde qiziluzgecde lilbaliginda Kur capaginda serq sapaginda C cyprini Piehn Deveci limaninda Aggol Sarisu Nohur gollerinde cekide gumusu dabanbaliginda parazitlik edir Trypanasomatidae fesilesi Kicik olculu qamcililardir Bedenleri uzunsov her iki ucda sivridir Bedeni sitoplazma nuve kinetoplast undulyasiyaeden membran ve qamcidan ibaretdir Tripanazomlara bir cox onurgali heyvanlarin qaninda rast gelmek olur Quru onurgalilarinda onlarin keciricileri ikiqanadli heseratlar geneler triatom taxtabitileri su onurgalilarinda ise qansoran zelilerdir Kecmis SSRI erazisinde insanlarin tripanazomlarla yoluxmasi qeyd edilmemisdir Ancaq iribuyunzlu mal qarada bu qamcililar askar edilmisdir Azerbaycanda Trypanasoma ve Leishmania cinslerinden olan Trypanasoma theileri Laveran Lenkeran zonasinda ve Zurnabad yaxinliginda iribuynuzlu mal qarada T lewisi Kent Baki etrafinda boz sicovulda T rabinovitschi Brumpt Dagliq Qarabagda misovulda T vulgaris Zuhs Abseron yarimadasinda ve Zurnabad yaxinliginda erebdovsaninda ve tulkude T pestanci Zuhs porsuqda T ingens Bateman et Mackie cuyurde T loricatum Mayer T mega Dutton et Todd T neveulemairie Brumpt T pipinetis Diamond T rotatorium Mayer Kur cayi vadisinde Deveci limaninda Kicik Qizilagac korfezinde Asiq Bayramli ve Yekexana su anbarinda Aggol Sarisu Nohur Candar gollerinde gol qurbagasinda T avium Danilewsky goyceqargada qizili qizlarqusunda ve sanapipikde T dschunkowskyi Tartakowsky zigzigda T matisi Sergent kend qaranqusunda Trypanosoma sp col muymulunda ev sercesinde adi sigircinda boz qargada sagsaganda T carassii Mitrophanof Xezer denizi hovzesinde Deveci limaninda Kicik Qizilagac korfezinde Asiq Bayramli ve Yekexana su anbarlarinda qizili dabanbaliginda qiziluzgecde lilbaliginda serq capaginda Kur capaginda durnabaliginda xanibaliginda enlibasda cekide T bliccae Nikitin Xezer denizi hovzesinde yastiqarinda T percae Brumpt Xezer denizi hovzesinde Deveci limaninda Kicik Qizilagac korfezinde Volqa sufunda ve sufda T schulmani Ghajbulayev Deveci limaninda ve Kicik Qizilagac korfezinde durnabaliginda askar edilmisdir Leysmaniyalar surunenlerin memelilerin ve insanin bir sira xesteliklerinin toredicileridir Insani yoluxduran novlerden Azerbaycan erazisinde ancaq ikisine rast gelinmisdir Leishmania tropica Wright ve L infantum Nicole Antroponoz deri leysmaniozunun toredicisi L tropica esas keciricisi Phlebotomus sergenti toredicinin rezervuari ise insandir Bu xesteliyin sabit endemik ocaqlari qedimden Gence Berde ve Agdam seherleri olmusdur Visseral leysmaniozun toredicisi L infantum infeksiya rezervuari seherlerinde sinantrop ocaqlar itler kend yerlerinde ise vehsi heyvanlardir Visseral leysmanioz kecmisde respublikanin ekser aran ve dageteyi rayonlarinda yayilmis bir xestelikdir Usaqlar bu xesteliye daha cox tutulurlar 60 70 ci illerde respublikada kecirilen meqsedyonlu tedbirler neticesinde artiq 1966 ci ilde antroponoz deri leysmaniozu faktik olaraq legv edilmis Gence Berde Agdam seherlerinde bu xesteliyin endemik ocaqlari tamamile aradan qaldirilmis elece de butunlukde respublikada visseral leysmaniozla xestelenme hallari azalmisdir Bu xesteliyin Samaxi Goycay Agdam ve bir sira basqa rayonlardaki ocaqlari saglamlasdirilmisdir Ancaq Azerbaycanin ayri ayri rayonlarda visseral leysmaniozla sporadik yoluxma hallari hele de qeyd edilmekdedir Visseral leysmaniozla mubarize problemi respublikanin sehiyye orqanlari ucun aktual olaraq qalir Ehalinin miqrasiyasi turizm suretli inkasifi ile bagli olaraq ictimai iqtisadi ve tebii seraitin keskin deyismesi ile elaqedar leysmaniozlar problemi getdikce daha cox aktualliq kesb edir Bu ise onlarin indiki areallardan kenara hemin xesteliyin yaxin kecmisde legv edildiyi ancaq onlarin ocaqlarinin potensial sekilde yeniden bas qaldira bileceyi erzilere yayimasina sebeb ola biler Buna gore de leysmaniozlarin oyrenilmesi ve onlarla mubarize aparilmasi Umumdunya Sehiyye Teskilatinin UST xususi proqramina daxil edilmis 6 en muhum tropik xestelikden biridir Polimastiqinler Polymastigina destesi Istisnasiz olaraq parazit qamcililardir Destenin seciyyevi elametleri uc ve daha artiq qamcinin ve dayaq baginin aksostilin emele gelmesidir Onurgasiz ve onurgali heyvanlarin parazitleri olan Trichomonas ve Lamblia cinslerinin numayendeleri daha cox maraq kesb edir Iribuynuzlu mal qaranin disilerinde cinsiyyet yollarinda parazitlik eden ve qisirliq cinsiyyet orqanlarinda yaralar toreden Tr foetus Riedmuller baytarliqda boyuk ehemiyyete malikdir Usaqlarin ve yaslilarin bagirsaqlarinda basqa bir nov Tr hominis Davaing yasayir ki onun da patogenliyi sona qeder aydinlasdirilmayib Tr vaginalis Donna qadinlarin ve kisilerin sidik cinsiyyet orqanlarinda parazitlik edir Mualice edilmediyi halda bu xestelik ciddi agirlasmalara sebeb ola biler Azerbaycanda insanin agiz boslugunda Trichomonos elomgata Steinbeng askar edilmisdir F Musayev 1969 Trichomonos elomgata iysekilli ve ya armudvari formaya malikdir Bedenin olculeri 10 mkm e yaxindir Bedenin daha genis on terefinde beden olcusune beraber yaxud bir qeder uzun 4 serbest qamcisi var On terefde sitoplazmanin icinde uzunsov nuve vardir Agiz bosluguna daxil olan bakteriyalarla qidalanir ancaq eritrositleri da uda bilir Saglam adamlara nisbeten paradontozlu xestelerde agiz trixomonadasina 7 defe artiq tesaduf olunur Trixomonada anaerob mikroblarla birlikde damaqda iltihab prosesini saxlayir ve cibciklerden irin qelsemesine sebeb olur Bu veziyyetde xesteleri mualice etmek ucun onlara trixomonadlarin boyumesinin ve inkisafinin qarsisini alan trixopol metronizadol teyin edirler F Musayev 1969 Adamlarda uzunmuddetli ishala sebeb olan Lambia intestinalis Blanchard Azerbaycanin olke patologiyasi ucun boyuk ehemiyyet kesb edir O insanin od kisesine daxil olaraq iltihab prosesine sebeb ola bilir Eimeriidae fesilesi En coxnovlu fesiledir 1400 e yaxin novu vardir Xarakterik xususiyyetleri bir sahibde inkisaf etmesi ve oosistalarin xarici muhite ifraz edilmesidir Bir qayda olaraq sizontlari ve qamontlari huceyredaxilidir Mayalanmasi da xuceyre daxilinde bas verir Oosistasi terpenmez makroqametin mikroqamet terefinden mayalanmasi neticesinde emele gelir Oosistalar esasen xarici muhitde bezen ise sahibin orqanizminde sporlasir Oosistada 1 2 4 ve daha cox sporosista ola biler Bunlarin her birinde bir ve ya daha cox sporozoit olur Bu fesilenin bir cox novleri ev heyvanlari ucun patogendir Oosistada sporlarin ve sporozoitlerin miqdarina gore eymeriidalar 16 cinse bolunur Azerbaycanda heyvanlarda Eimeria ve Isospora cinslerinin numayendeleri tapilmisdir Eimeria nin butun novleri monoksen parazitlerdir yeni oosistadan oosistaya qeder eyni bir sahibde inkisaf edirler Oosistalar bir qayda olaraq xarici muhite sporlasmis veziyyetde cixirlar ve sporlasma xarici muhitde bas verir Baliqlarin ve surunenlerin bezi eymeriyalarinda sporlasma sahibin bedeninde bas verir Eimeria ucun her birinde 2 sporozoit olan 4 sporun olmasi xarakterikdir Onlar muxtelif onurgalilarin bagirsaqlarindaki epiteli huceyresinde parazitlik edirler Ancaq bezi novler qaraciyerde boyreklerde qonadlarda da inkisaf ede biler Eimeria nin inkisaf sikli asagidaki sxem uzre gedir sporlasmis oosista sahib terefinden udulur Sahib heyvanin orqanizminde hezm fermentlerinin tesiri altinda sporozoitlerin ekssistalasmasi bas verir ve onlar bagirsagin selikli qisasinin epiteli huceyrelerine daxil olurlar Burada onlar yumurlanaraq trofozoitlere ve sizontlara cevrilirler Sizoqoniyz neticesinde merozoitler emele gelir ve sizontdan cixaraq bir nece muddet erzinde huceyredenkenar heyat terzi kecirir Sonra onlar sahibin yeni huceyrelerine daxil olur ve yeniden sizontlar emele getirirler Sizoqoniya prosesi bir nece defe tekrar oluna biler Son generasiyanin merozoitleri sizontlara yox qamontlara baslangic verir Makroqametosit makroqamete cevrilir mikroqametosit ise nuvenin coxsayli bolunmelerine meruz qalir ve bu da cox sayda mikroqametlerin emele gelmesine sebeb olur Makroqametin mayalanmasi huceyre daxilinde bas verir Bundan sonra ziqota qabiqlarla ortulur ve oosistaya cevrilir Oosista fekalla xarici muhite ifraz olunur Burada o sporlasmadan sonra yeni sahib ucun invazion sekle dusur Oosistani sahibin udmasindan ve onun sahibin orqanizminden xaric olunmasina qeder eymeriyalarin heyat kesiyi prepatent dovr adlanir Oosistanin xaricolma anindan sahibin orqanizminin tam temizlenmesinden olan dovre ise patent dovr deyilir Azerbaycanda 150 novden artiq eymeriya qeyde alinmisdir Bunlar respublikada yasayan surunenlerden basqa onurgalilarin butun siniflerinde parazitlik edirler Baliqlarinda 3 suda quruda yasayanlarda 2 ev ve col quslarinda 17 kend teserrufati heyvanlarinda 30 dovsanlarda 9 nutriyalarda 3 vehsi fauna numayendelerinde 92 nov eymeriya qeyde alinmisdir Istinadlar