Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qafqaz tatarları (rus. Кавказские татары) — Rusiya imperiyasında Qafqaz türklərinə, daha çox azərbaycanlılara verilən ad. Ruslar daha öncə türk dillərinin birində danışan Krım və Volqa tatarları ilə qarşılaşdıqlarına görə, onların dilinə yaxın dil olan dildə danışan azərbaycanlıları da analogiyaya görə tatarlar adlandırmışdılar. Azərbaycan türkləri təxminən yüz il ərzində, bütün sənədlərdə və xəritələrdə Qafqaz tatarları kimi qeyd olunurdular.
Erkən dövr
İran-Rusiya münasibətləri
Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili idi. 1588-ci ildə rus sarayı ilk dəfə Səfəvi sarayına "tatar dili"ndə məktub yazdı. Səfəvi hökmdarı Şah I Abbasın dövründəki çarlıq Rusiyası mənbələrinə görə, rus səfirləri Səfəvi şahının cavabının türk dilində, "tatar yazısı" ilə olmasını arzulamışdır. Bu, XVI-XVIII əsrlərdə Avropa, Kiçik Asiya və Yaxın Şərq hökmdarlarından gələn və onlara gedən məktubları tərcümə etmək üçün, rus çarlarının xeyli sayda katib saxlamasının məntiqi nəticəsi idi. 1789-cu ildə rus sarayında belə tərcüməçilərdən iyirmi iki nəfər çalışırdı ki, onlardan səkkizi tatar (türk) dilini, bəziləri isə ehtimal ki, Osmanlı türkcəsi olan “türk dilini” bilirdi. İrana göndərilən rus elçiləri və səfirlərinin hamısı rus dilində yazılmış, “köhnə tatar dilində” tərcüməsi olan rəsmi məktublar daşıyırdılar.
XIX əsr
Kollektiv xarakterli bu ekzotermin XIX əsr boyunca Qafqaz türklərinin və ya müsəlmanlarının hamısına aid edilmişdir. Zaqafqaziyanın Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra ənənəvi olaraq bütün türk xalqlarını tatar adlandıran Rusiya hakimiyyəti azərbaycanlıları digər türk xalqlarından fərqləndirmək üçün onları qafqazlı, azərbaycanlı və ya Azərbaycan tatarları adlandırmağa başladı. L. Y. Sternberq 1901-ci ildə "Encyclopedic Dictionary of Brockhaus and Efron" üçün yazdığı məqalədə Rusiya imperiyasında ümümən tatar adlandırılan türk xalqlarının 3 qrupunun mövcud olduğunu, onlardan birinin də Qafqaz tatarları olduğunu bildirmişdir. O, bildirir ki, bu tendensiyanın səbəbi somatoloji üsullarla fərqlənən türkləri ifadə edə bilmək üçün bu cür etnonimlərdən istifadə edilir. Bundan sonra o, Azərbaycan tatarları, Azərbaycanlılar termininin istifadə edildiyini bildirir və əlavə edir ki, bu ifadələr hələki geniş ictimaiyyət arasında özünə yer tapa bilməmişdir. Şternberq Qafqaz tatarları barədə bu məlumatı yazmaqdadır:
b) Qafqaz qrupu - müxtəlif elementlərin qarışmasından formalaşmışdır: qədim alanlar, avarlar, xəzərlər, peçeneqlər, qıpçaqlarla qarışanlar, noqaylar, ləzgilər və xüsusən iranlılar. Onlar aşağıdakı qruplara bölünürlər:
1. Dağ tatarları və ya Dağ kabardinləri, sadə kabardiyalılardan fərqli olaraq vadilərdə yaşayırlar və çərkəzlərlə qarışmışdırlar. Birincilərin sayı 1667, ikincilərin sayı isə 51955 nəfərdir. Maldarlıqla məşğul olurlar, qafqaz üslubunda geyinirlər. Boyları orta hündurlükdən yuxarıdır. Hər ikisinin baş indeksi 83.6-dır. Başları yuvarlaq, dəri rəngləri və gözləri qaradır. Gözlərində heç bir monqoloidlik nümunəsi yoxdur və üfuqi şəkildədir. Bəziləri (gürcü müəlliflər) onları IX əsrdə yaşamış xəzərlərin varisi hesab edirlər, digərləri (rus müəlliflər) onları qıpçaqlarla türkmənlərin çərkəzlərlə osetinlərin qarışığı olduqlarını iddia edirlər. Onlardan şərqdə, Qafqaz silsiləsinin şimal yamaclarında semitik tipə sahib olan qaraçaylar yaşamaqdadırlar (1881-ci ildə 22000 nəfər). Baş ölçüləri 81-88 arasında dəyişir, ara-sıra dolixokefallıq da müşahidə edilməkdədir.
2. Dağıstan tatarları və ya qumuqlar Xəzər dənizi sahilləri boyunca, Terek çayından demək olar ki, Dərbəndə qədər olan ərazilərdə yaşamaqdadılar. Ekkertə görə, 1881-ci ildə onların ümumi sayı təxminən 83 min nəfər olmuşdur. Monqoloid xüsusiyyətlər daşısalar da, semitik nümunələr də vardır. Baş ölçüləri 84.7-dir və çox dairəvidir. Onların arasında qalmıqlarla qarışma nəticəsində güclü şəkilə omonqollaşmış noqaylar da daxildir.
3. Azərbaycan tatarları irq olaraq iranlı olsalar da, dil olaraq türkdürlər. Cənubi Qafqazın şərqində, cənub-şərqində və demək olar ki, bütün Rusiya Ermənistanında yaşamaqdadırlar. Sayları 1.116.025 nəfərdir və onlardan 40 min nəfəri də İranda yaşamaqdadır. Həyat tərzi və ənənələr baxımından iranlılara bənzəyirlər və hər şey baxımından bu təsirə məruz qalıblar. Başlarını qırxırlar, lakin yuxarı hissələrdə iki qıvrım buraxırlar. Ermənilər və kürdlər kimi onlar da uşaqların başını kəsərək ön sümüyə maili geriyə istiqamət verirlər. Baş indeksi, Ekkertə görə 79,4 (mezosefalik), Chantre görə 84-dür (braxisefaliya). Gözləri qaradır və üfüqi, burunları donqarlı uzun, dodaqları daha çox qalın formadadır, üz ifadələri ciddi formalıdır. Onlar çalışqanlığa, açıqsözlülüyə, şərəfliliyi görə məşhurdurlar. Monoqomiya hakimdir, qadınları azadlıqlara sahibdirlər və üzləri açıq şəkildə gəzirlər. Dini baxımdan müsəlman olmalarına baxmayaraq, tolerantdırlar. dilləri Tatar-Çağataycannı dialekti olsa da, sadə və öyrənməyə uyğundur. Buna görə də, Qafqazda geniş şəkildə yayılmışdır və dəbli hesab edilir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. . Orijinal mətn (ing.)
Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
- Floor, Willem & Javadi, Hasan. (2013). The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran. Iranian Studies. 46. 10.1080/00210862.2013.784516. (page 11)
- Садыхов, 1970. səh. 37
- Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, 1890-1907
- "Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи". www.demoscope.ru/. 2012-02-05 tarixində . İstifadə tarixi: 27 mart 2023.
- Штернберг, 1901
Mənbə
- Муртуз Зейнал оглы Садыхов. Русские писатели об Азербайджане. Баку: Гянджлик. 144.
- Баку // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. 82. СПб. 1890—1907.
- Л. Я. Штернберг Тюрко-татары. Тюрко-татары // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. 82. СПб. 1901.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qafqaz tatarlari rus Kavkazskie tatary Rusiya imperiyasinda Qafqaz turklerine daha cox azerbaycanlilara verilen ad Ruslar daha once turk dillerinin birinde danisan Krim ve Volqa tatarlari ile qarsilasdiqlarina gore onlarin diline yaxin dil olan dilde danisan azerbaycanlilari da analogiyaya gore tatarlar adlandirmisdilar Azerbaycan turkleri texminen yuz il erzinde butun senedlerde ve xeritelerde Qafqaz tatarlari kimi qeyd olunurdular Erken dovrIran Rusiya munasibetleri Sefevi imperiyasinda Azerbaycan dili hakimiyyetin sarayin qizilbas herbi teskilatinin ve dini liderlerin dili dovleti idare eden sulalenin ana dili idi 1588 ci ilde rus sarayi ilk defe Sefevi sarayina tatar dili nde mektub yazdi Sefevi hokmdari Sah I Abbasin dovrundeki carliq Rusiyasi menbelerine gore rus sefirleri Sefevi sahinin cavabinin turk dilinde tatar yazisi ile olmasini arzulamisdir Bu XVI XVIII esrlerde Avropa Kicik Asiya ve Yaxin Serq hokmdarlarindan gelen ve onlara geden mektublari tercume etmek ucun rus carlarinin xeyli sayda katib saxlamasinin mentiqi neticesi idi 1789 cu ilde rus sarayinda bele tercumecilerden iyirmi iki nefer calisirdi ki onlardan sekkizi tatar turk dilini bezileri ise ehtimal ki Osmanli turkcesi olan turk dilini bilirdi Irana gonderilen rus elcileri ve sefirlerinin hamisi rus dilinde yazilmis kohne tatar dilinde tercumesi olan resmi mektublar dasiyirdilar XIX esrKollektiv xarakterli bu ekzotermin XIX esr boyunca Qafqaz turklerinin ve ya muselmanlarinin hamisina aid edilmisdir Zaqafqaziyanin Rusiya imperiyasinin terkibine daxil olduqdan sonra enenevi olaraq butun turk xalqlarini tatar adlandiran Rusiya hakimiyyeti azerbaycanlilari diger turk xalqlarindan ferqlendirmek ucun onlari qafqazli azerbaycanli ve ya Azerbaycan tatarlari adlandirmaga basladi L Y Sternberq 1901 ci ilde Encyclopedic Dictionary of Brockhaus and Efron ucun yazdigi meqalede Rusiya imperiyasinda umumen tatar adlandirilan turk xalqlarinin 3 qrupunun movcud oldugunu onlardan birinin de Qafqaz tatarlari oldugunu bildirmisdir O bildirir ki bu tendensiyanin sebebi somatoloji usullarla ferqlenen turkleri ifade ede bilmek ucun bu cur etnonimlerden istifade edilir Bundan sonra o Azerbaycan tatarlari Azerbaycanlilar termininin istifade edildiyini bildirir ve elave edir ki bu ifadeler heleki genis ictimaiyyet arasinda ozune yer tapa bilmemisdir Sternberq Qafqaz tatarlari barede bu melumati yazmaqdadir b Qafqaz qrupu muxtelif elementlerin qarismasindan formalasmisdir qedim alanlar avarlar xezerler peceneqler qipcaqlarla qarisanlar noqaylar lezgiler ve xususen iranlilar Onlar asagidaki qruplara bolunurler 1 Dag tatarlari ve ya Dag kabardinleri sade kabardiyalilardan ferqli olaraq vadilerde yasayirlar ve cerkezlerle qarismisdirlar Birincilerin sayi 1667 ikincilerin sayi ise 51955 neferdir Maldarliqla mesgul olurlar qafqaz uslubunda geyinirler Boylari orta hundurlukden yuxaridir Her ikisinin bas indeksi 83 6 dir Baslari yuvarlaq deri rengleri ve gozleri qaradir Gozlerinde hec bir monqoloidlik numunesi yoxdur ve ufuqi sekildedir Bezileri gurcu muellifler onlari IX esrde yasamis xezerlerin varisi hesab edirler digerleri rus muellifler onlari qipcaqlarla turkmenlerin cerkezlerle osetinlerin qarisigi olduqlarini iddia edirler Onlardan serqde Qafqaz silsilesinin simal yamaclarinda semitik tipe sahib olan qaracaylar yasamaqdadirlar 1881 ci ilde 22000 nefer Bas olculeri 81 88 arasinda deyisir ara sira dolixokefalliq da musahide edilmekdedir 2 Dagistan tatarlari ve ya qumuqlar Xezer denizi sahilleri boyunca Terek cayindan demek olar ki Derbende qeder olan erazilerde yasamaqdadilar Ekkerte gore 1881 ci ilde onlarin umumi sayi texminen 83 min nefer olmusdur Monqoloid xususiyyetler dasisalar da semitik numuneler de vardir Bas olculeri 84 7 dir ve cox dairevidir Onlarin arasinda qalmiqlarla qarisma neticesinde guclu sekile omonqollasmis noqaylar da daxildir 3 Azerbaycan tatarlari irq olaraq iranli olsalar da dil olaraq turkdurler Cenubi Qafqazin serqinde cenub serqinde ve demek olar ki butun Rusiya Ermenistaninda yasamaqdadirlar Saylari 1 116 025 neferdir ve onlardan 40 min neferi de Iranda yasamaqdadir Heyat terzi ve eneneler baximindan iranlilara benzeyirler ve her sey baximindan bu tesire meruz qaliblar Baslarini qirxirlar lakin yuxari hisselerde iki qivrim buraxirlar Ermeniler ve kurdler kimi onlar da usaqlarin basini keserek on sumuye maili geriye istiqamet verirler Bas indeksi Ekkerte gore 79 4 mezosefalik Chantre gore 84 dur braxisefaliya Gozleri qaradir ve ufuqi burunlari donqarli uzun dodaqlari daha cox qalin formadadir uz ifadeleri ciddi formalidir Onlar calisqanliga aciqsozluluye serefliliyi gore meshurdurlar Monoqomiya hakimdir qadinlari azadliqlara sahibdirler ve uzleri aciq sekilde gezirler Dini baximdan muselman olmalarina baxmayaraq tolerantdirlar dilleri Tatar Cagataycanni dialekti olsa da sade ve oyrenmeye uygundur Buna gore de Qafqazda genis sekilde yayilmisdir ve debli hesab edilir Hemcinin baxRusiya imperiyasiIstinadlarMazzaoui Michel B Canfield Robert 2002 Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period Turko Persia in Historical Perspective Cambridge University Press pp 86 7 ISBN 978 0 521 52291 5 Orijinal metn ing Safavid power with its distinctive Persian Shi i culture however remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors The Safavid state which lasted at least until 1722 was essentially a Turkish dynasty with Azeri Turkish Azerbaijan being the family s home base as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment Shah Ismail wrote poetry in Turkish The administration nevertheless was Persian and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence insha of belles lettres adab and of history tarikh Floor Willem amp Javadi Hasan 2013 The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran Iranian Studies 46 10 1080 00210862 2013 784516 page 11 Sadyhov 1970 seh 37 Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona 1890 1907 Alfavitnyj spisok narodov obitayushih v Rossijskoj Imperii www demoscope ru 2012 02 05 tarixinde Istifade tarixi 27 mart 2023 Shternberg 1901MenbeMurtuz Zejnal ogly Sadyhov Russkie pisateli ob Azerbajdzhane Baku Gyandzhlik 144 Baku Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona 82 SPb 1890 1907 L Ya Shternberg Tyurko tatary Tyurko tatary Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona 82 SPb 1901