Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Orta Asiyanın monqollar tərəfindən istilası — 1219-cu ildə başlanmış fütuhat.
Tarixi
Monqollar Kulun-Bukir gölündən Altay dağlarının qərb hissəsinə qədər olan ərazidə yaşayırdılar. XII əsrdə bu ərazidə kerait, merkit, oyort, noyman, tatar və digər tayfalar məskunlaşmışdı.
XII əsrin sonunda köçəri maldarların tayfa ittifaqları yarandı. Bu ittifaqlardan birinin başçısı Timuçin 1155-ci ildə Onon çayının sağ sahilindəki Dulun-Boldaq adlı yerdə anadan olmuşdu. Onun atası Yesugey kiyat tayfasından idi. Monqol mənbələrində deyilir ki, Timuçin Çingiz xanın atasının uşaq doğulmamışdan əvvəl məğlub etdiyi tayfalardan birinin başçısının adı olmuş və atası həmin adı oğluna qoymuşdur. Monqol rəvayətlərinə görə, uşaq ovcunda qurumuş qan ləkəsi ilə doğulmuşdur. Atası öləndə Timuçinin 12 yaşı var idi. Temuçin, kiçik qardaşları və anası ovla və balıq tutmaqla dolanmalı olmuşlar.
Timuçin digər monqol tayfalarını özünə tabe etdi və 1189-cu ildə əyanlar onu xan elan etdilər. Lakin merkitlərin yeni başçısı Camuka da 1201-ci ildə xan elan olundu. İki rəqib arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı və 1203-cü ildə Camuka həlak oldu. 1202–1205-ci illərdə Timuçinin qoşunu tabe olmaq istəməyən merkit, noyman və digər tayfaların silahlı qüvvələrini darmadağın etdi.
1206-cı ildə Onon çayı sahilində monqol əyanlarının Böyük Qurultayı çağrıldı. Timuçin Böyük xan- Çingiz xan elan olundu. Çingiz monqol dilindəki "Çinq" sözündən olub güclü deməkdir. Çingiz xan oxumaq və yazmaq bilmirdi. Dövlət yaranandan sonra monqollar uyğurların əlifbasını mənimsəmişdilər.
Çingiz xan Cənubi Sibir və Mərkəzi Asiyanın köçəri tayfalarının hərbi-feodal dövlətini yaratdı. Onun oğlu Cuci Sibirin köçəri tayfalarını mərkəzi dövlətə birləşdirdi. Baykal gölünün sahilində yaşayan buryatlar və yakutlar, daha sonra uyğurlar Monqol dövlətinə birləşdirildilər. 1209-cu ildə Çingiz xanın qoşunu Çinin şimalına yürüş etdi. 1211-ci ildə Yeddi suyun şimalı işğal etdildi.
Monqol qoşunu onlardan qaçan merkit və noyman tayfalarını təqib edərək Çinin doxsanadək şəhərini tutdu. 1210–1211-ci illərdə Karluk dövlətinin hakimi Arslan xan Çingiz xanın asılılığını qəbul etdi. 1211-ci ildə Çingiz xanın oğlu Xubilay mərkəzi Beşbalıq olan Turfana və karlukların ərazisinə göndərilmişdi. 1218-ci ildə Çingiz xan Mavərənnəhr ətrafındakı əraziləri dövlətinə birləşdirdi.
Xarəzmlə müharibə
Çingiz xanın qələbəsindən narahat olan Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd Bahəddin Razinin başçılığı ilə nümayəndələrini Pekinə göndərdi. Onları hörmətlə qarşılayan Çingiz xan Xarəzmə ticarət karvanı göndərdi. Xarəzmşah da nümayəndələri təntənə ilə qarşılayıb karvan başçısı Mahmud Yalavacı öz tərəfinə çəkdi. Xarəzmşah monqollarla Xarəzm arasında dostluq münasibətlərini möhkəmləndirərək sülh imzalamağa hazır olduğunu bildirdi.
Otrar qalasının komendantı Yanal xanın göstərişi ilə monqol ticarət karvanı qarətə məruz qaldı. Çingiz xan Yanal xanın ona verilməsini tələb etsə də, Əlaəddin Məhəmməd rədd cavabı verdi. Beləliklə,1219-cu ilin yayında monqol qoşunu Xarəzmşahlara qarşı yürüşə başladı. Sentyabrda 160–200 minlik monqol ordusu Xarəzmə daxil oldu. Əməliyyata Çingiz xanın oğlanları Çağatay və Ugedey rəhbərlik edirdilər. Onlar Otrar qalasını ələ keçirməli idi. Cucinin komandanlığı altında ordu Sırdərya sahillərinə, Uluq Noyonun komandanlıq etdiyi ordu isə Sırdəryanın yuxarı axarı boyu hücuma keçməli idi.
Sultan Məhəmməd hərbi Şura çağırdı. O, Bəlxə gəldi. Sərkərdələr ona sui-qəsd hazırlasalar da, sultan gecə oranı tərk etdi və sui-qəsd uğursuzluqla nəticələndi.
1220-ci ilin fevralında monqollar Otrar qalasını tutdular. Cucinin ordusu Sığnaq şəhərinə daxil olub onu qarət etdi. Əhalisinin əksəriyyəti məhv edildi.
Çingiz xan və kiçik oğlu Tulu Buxaraya doğru irəlilədilər. Monqollar Zernux qalasını və Nur şəhərini müqavimətsiz tutdular. Şəhərin idarəsi Sabutaya tapşırıldı. Şəhərin sağ qalan hər bir əhalisindən 1500 dinar tələb edildi. Buxara 12 günlük müdafiəsinə baxmayaraq fevralın 16-da monqollar tərəfindən tutuldu. Xarəzmşah qaçdı. Şəhər Kutluq-Balıq adlandırıldı.
Ölkənin müdafiəçilərinin son dirənişi Ürgənc şəhəri oldu. Əhali bir neçə ay monqollara müqavimət göstərdi. Bu zaman Xarəzmşahın oğlu Cəlaləddin Ürgəncə gəlib özünü şah elan etdi. O, şəhəri müdafiə edə bilməyərək onu tərk etdi. Cəlaləddin dəstəsi ilə Qaraqum səhrasına, sonra Xorasana, Əfqanıstana və Azərbaycana qaçdı.
1220-ci ilin sonunda monqol ordusu Ürgəncə daxil olub onu dağıtdı. Əhali məhv edildi. Monqollar Amudəryanın suyunu şəhərə axıtdılar. Mərkəzi Asiyanın monqollar tərəfindən işğalı başa çatdı.
Martda monqol ordusu 110 minlik qoşun və 20 filin olduğu Səmərqəndə yaxınlaşdı. Səmərqənd dairəsinin baş komandanı Turqay xan idi. Lakin şəhərin müdafiəçoləri arasında birlik yox idi. Səmərqəndin mühasirəsinə Çingiz xan rəhbərlik edirdi. Şəhər əhalisinin yalnız ¼-i sağ qaldı, 30 min nəfər qula çevrildi, bir hissəsi isə 200 min dinar verərək şəhərə buraxıldı.
Sonra Çingiz xanın ordusu Binəkənd və Xoçəndə doğru irəlilədi. Xoçəndin müdafiəsinə Teymur Məlik başçılıq edirdi. Monqollar Sırdəryanın suyunu şəhərə yönəltsələr də, əhali onun qarşısını bağladı. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu hiss edən Teymur Məlik şəhəri tərk etdi və Xarəzmə çəkilərək Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddinə qoşuldu.
Sultan ölkənin cənub-qərbinə çəkildi və 18 aprel 1220-ci ildə Nişapura gəldi. O, özü ilə gətirdiyi iki sandıq daş-qaşı Ərdahan qalasına göndərdi. Lakin tezliklə qala monqollar tərəfindən alındı və Xarəzmşahın var-dövləti Çingiz xanın əlinə keçdi. Mayın 12-də sultan Məhəmməd Nişapuru tərk edərək onu 30 minlik ordu ilə gözləyən oğlu Rükəddinin yanına- Qəzvinə qaçdı. O, Bağdad və Həmədandan keçib Xəzər dənizindəki Abaskun adasına qaçdı və sətəlcəm olub 1220-ci ilin dekabrında vəfat etdi.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Orta Asiyanin monqollar terefinden istilasi 1219 cu ilde baslanmis futuhat TarixiMonqollar Kulun Bukir golunden Altay daglarinin qerb hissesine qeder olan erazide yasayirdilar XII esrde bu erazide kerait merkit oyort noyman tatar ve diger tayfalar meskunlasmisdi XII esrin sonunda koceri maldarlarin tayfa ittifaqlari yarandi Bu ittifaqlardan birinin bascisi Timucin 1155 ci ilde Onon cayinin sag sahilindeki Dulun Boldaq adli yerde anadan olmusdu Onun atasi Yesugey kiyat tayfasindan idi Monqol menbelerinde deyilir ki Timucin Cingiz xanin atasinin usaq dogulmamisdan evvel meglub etdiyi tayfalardan birinin bascisinin adi olmus ve atasi hemin adi ogluna qoymusdur Monqol revayetlerine gore usaq ovcunda qurumus qan lekesi ile dogulmusdur Atasi olende Timucinin 12 yasi var idi Temucin kicik qardaslari ve anasi ovla ve baliq tutmaqla dolanmali olmuslar Timucin diger monqol tayfalarini ozune tabe etdi ve 1189 cu ilde eyanlar onu xan elan etdiler Lakin merkitlerin yeni bascisi Camuka da 1201 ci ilde xan elan olundu Iki reqib arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize baslandi ve 1203 cu ilde Camuka helak oldu 1202 1205 ci illerde Timucinin qosunu tabe olmaq istemeyen merkit noyman ve diger tayfalarin silahli quvvelerini darmadagin etdi 1206 ci ilde Onon cayi sahilinde monqol eyanlarinin Boyuk Qurultayi cagrildi Timucin Boyuk xan Cingiz xan elan olundu Cingiz monqol dilindeki Cinq sozunden olub guclu demekdir Cingiz xan oxumaq ve yazmaq bilmirdi Dovlet yaranandan sonra monqollar uygurlarin elifbasini menimsemisdiler Cingiz xan Cenubi Sibir ve Merkezi Asiyanin koceri tayfalarinin herbi feodal dovletini yaratdi Onun oglu Cuci Sibirin koceri tayfalarini merkezi dovlete birlesdirdi Baykal golunun sahilinde yasayan buryatlar ve yakutlar daha sonra uygurlar Monqol dovletine birlesdirildiler 1209 cu ilde Cingiz xanin qosunu Cinin simalina yurus etdi 1211 ci ilde Yeddi suyun simali isgal etdildi Monqol qosunu onlardan qacan merkit ve noyman tayfalarini teqib ederek Cinin doxsanadek seherini tutdu 1210 1211 ci illerde Karluk dovletinin hakimi Arslan xan Cingiz xanin asililigini qebul etdi 1211 ci ilde Cingiz xanin oglu Xubilay merkezi Besbaliq olan Turfana ve karluklarin erazisine gonderilmisdi 1218 ci ilde Cingiz xan Maverennehr etrafindaki erazileri dovletine birlesdirdi Xarezmle muharibeEsas meqale Xarezmsahlar Cingiz xanin qelebesinden narahat olan Xarezmsah Elaeddin Mehemmed Baheddin Razinin basciligi ile numayendelerini Pekine gonderdi Onlari hormetle qarsilayan Cingiz xan Xarezme ticaret karvani gonderdi Xarezmsah da numayendeleri tentene ile qarsilayib karvan bascisi Mahmud Yalavaci oz terefine cekdi Xarezmsah monqollarla Xarezm arasinda dostluq munasibetlerini mohkemlendirerek sulh imzalamaga hazir oldugunu bildirdi Otrar qalasinin komendanti Yanal xanin gosterisi ile monqol ticaret karvani qarete meruz qaldi Cingiz xan Yanal xanin ona verilmesini teleb etse de Elaeddin Mehemmed redd cavabi verdi Belelikle 1219 cu ilin yayinda monqol qosunu Xarezmsahlara qarsi yuruse basladi Sentyabrda 160 200 minlik monqol ordusu Xarezme daxil oldu Emeliyyata Cingiz xanin oglanlari Cagatay ve Ugedey rehberlik edirdiler Onlar Otrar qalasini ele kecirmeli idi Cucinin komandanligi altinda ordu Sirderya sahillerine Uluq Noyonun komandanliq etdiyi ordu ise Sirderyanin yuxari axari boyu hucuma kecmeli idi Sultan Mehemmed herbi Sura cagirdi O Belxe geldi Serkerdeler ona sui qesd hazirlasalar da sultan gece orani terk etdi ve sui qesd ugursuzluqla neticelendi 1220 ci ilin fevralinda monqollar Otrar qalasini tutdular Cucinin ordusu Signaq seherine daxil olub onu qaret etdi Ehalisinin ekseriyyeti mehv edildi Cingiz xan ve kicik oglu Tulu Buxaraya dogru irelilediler Monqollar Zernux qalasini ve Nur seherini muqavimetsiz tutdular Seherin idaresi Sabutaya tapsirildi Seherin sag qalan her bir ehalisinden 1500 dinar teleb edildi Buxara 12 gunluk mudafiesine baxmayaraq fevralin 16 da monqollar terefinden tutuldu Xarezmsah qacdi Seher Kutluq Baliq adlandirildi Olkenin mudafiecilerinin son direnisi Urgenc seheri oldu Ehali bir nece ay monqollara muqavimet gosterdi Bu zaman Xarezmsahin oglu Celaleddin Urgence gelib ozunu sah elan etdi O seheri mudafie ede bilmeyerek onu terk etdi Celaleddin destesi ile Qaraqum sehrasina sonra Xorasana Efqanistana ve Azerbaycana qacdi 1220 ci ilin sonunda monqol ordusu Urgence daxil olub onu dagitdi Ehali mehv edildi Monqollar Amuderyanin suyunu sehere axitdilar Merkezi Asiyanin monqollar terefinden isgali basa catdi Martda monqol ordusu 110 minlik qosun ve 20 filin oldugu Semerqende yaxinlasdi Semerqend dairesinin bas komandani Turqay xan idi Lakin seherin mudafiecoleri arasinda birlik yox idi Semerqendin muhasiresine Cingiz xan rehberlik edirdi Seher ehalisinin yalniz i sag qaldi 30 min nefer qula cevrildi bir hissesi ise 200 min dinar vererek sehere buraxildi Sonra Cingiz xanin ordusu Binekend ve Xocende dogru ireliledi Xocendin mudafiesine Teymur Melik basciliq edirdi Monqollar Sirderyanin suyunu sehere yoneltseler de ehali onun qarsisini bagladi Veziyyetin cixilmaz oldugunu hiss eden Teymur Melik seheri terk etdi ve Xarezme cekilerek Xarezmsah Mehemmedin oglu Celaleddine qosuldu Sultan olkenin cenub qerbine cekildi ve 18 aprel 1220 ci ilde Nisapura geldi O ozu ile getirdiyi iki sandiq das qasi Erdahan qalasina gonderdi Lakin tezlikle qala monqollar terefinden alindi ve Xarezmsahin var dovleti Cingiz xanin eline kecdi Mayin 12 de sultan Mehemmed Nisapuru terk ederek onu 30 minlik ordu ile gozleyen oglu Rukeddinin yanina Qezvine qacdi O Bagdad ve Hemedandan kecib Xezer denizindeki Abaskun adasina qacdi ve setelcem olub 1220 ci ilin dekabrinda vefat etdi IstinadlarHemcinin baxCelal ed Din Mengburni Xarezmsahlar dovleti Xarezmsahlar sulalesiXarici kecidler