Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Onixoforlar (lat. Onychophora; yun.. onychos — caynaq, phoros — daşıyıcı) — quruda yaşayan rütubətsevən onurğasız heyvan tipi.
| Onixoforlar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Tip: Onixoforlar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Onixoforlar bir çox əlamətlərinə görə qurdlarla buğumayaqlılar arasında aralıq mövqe tuturlar. Onixoforlar cənub yarımkürəsinin tropik və subtropik meşələrində yayılmışlar. Əvvəllər onlar buğumayaqlılar (lat. Artropoda) tipinin traxeyalılar (lat. Tracheata) yarımtipinə aid edilirdi. Daha sonralar müəyyən olunmuşdur ki, onixoforları traxeyalılarla yaxınlaşdıran ancaq onları quru mühitdə yaşamağa uyğunlaşdıran konvergent oxşarlıqdır. Onixoforların selomik heyvanların sərbəst tipini təşkil etməsini sübut edən bir sıra əlamətlər vardır. Bunlar aşağıdakılardır:
- Onixoforların bədəni çox çətin seçilən başdan və gövdədən ibarətdir. Başda 3 cüt çıxıntı vardır, gövdə isə çoxlu buğumlanmamış cüt ətraflara malikdir;
- Dəri — əzələ kisəsi yaxşı inkişaf etmişdir;
- Onixoforlar qarışıq bədən boşluğuna malikdir. Selomun qalıqları cinsi vəzilərin ətrafında qalmışdır;
- Qan – damar sistemi açıqdır, ürək metamer yerləşən ostiyə malikdir;
- Tənəffüsü traxeyalar vasitəsilədir;
- Sinir sistemi pilləkənvaridir, sinir düyünləri formalaşmamışdır;
- Ayrıcinslidirlər, spermatoforla çoxalırlar. İnkişafları düzənidir.
Onixoforlar tipinə bir sinif — İlktraxeyalılar (Prototracheata), bir dəstə, iki fəsilə və təxminən 70-ə qədər növ daxildir. Müasir onixoforlar sırf quruda yaşayan onurğasızlardır. Onlara Amerika, Afrika, Avstraliya meşələrində, daşların altında, mamırlıqda, nadir hallarda mağaralarda rast gəlinir. Onixorforlar içərisində peripatuslar nisbətən daha yaxşı öyrənilmişdir.
Görünüşü
Onixoforların bədəni 4–5 sm, daha iri növlərdə isə 15 sm -ə qədərdir. Onların qurdvarı bədənlərində baş gövdədən aydın seçilmişdir. Başda olan buğumsuz bığcıqlar ilbizin hiss çıxıntılarına oxşardır. Gövdə şaqren kutikula ilə örtülmüşdür, buğumlanmamışdır. Cüt ətraflar metamer təkrarlanır və kəpənək tırtıllarının yalançı ayaqlarını xatırladır.
Baş — akrondan və 3 buğumdan ibarətdir. Başın dorsal hissəsində bir cüt sadə gözcüklər yerləşir. Hiss çıxıntıları akronda yerləşir. Birinci baş buğumu interkalyar olub, çıxıntısı yoxdur. İkinci baş buğumunda ağızın yanlarında skleritləşmiş çənələr, üçüncü buğumda isə müdafiəyə xidmət edən, selikli maye ifraz edən vəzili törəmələr yerləşmişdir. Bu maye vasitəsilə peripatuslar öz şikarını yapışdırır və onu hərəkətsizləşdirir. İlktraxeyalılar gövdəsi 14–40 cüt ayaqlara malikdir. Ayaqlar bədənin qarın divarından əmələ gəlmişdir və cüt skleritləşmiş caynağa malikdir. Onixoforlar çox yavaş hərəkət edirlər. Dəri — əzələ kisəsi peripatusların torpağı qazmasında böyük rol oynayır. İlktraxeyalıların bədəni birqatlı epiteli ilə örtülüdür. Epiteli nazik kitukulanı əmələ gətirir. Kutikulanın tərkibində xitin də vardır. Həlqəvi qurdlarda olduğu kimi epitelinin altında dəri -əzələ kisəsini əmələ gətirən həlqəvi və uzununa əzələlər yerləşmişdir. Əzələlər hamardır.
Həzm sistemi
3 şöbədən ibarətdir. Ağız boşluğuna tüpürcək vəzilərinin cüt axarları açılır. Bu vəzilər selomoduktların şəkildəyişməsindən əmələ gəlmişdir.
Qan-damar sistemi
Metamer yerləşən şəklidəyişmiş cüt selomoduktlardan ibarətdir.
İfrazat orqanları
Gövdədə olan ayaqların əsasında metamer yerləşir. Hər bir ifrazat orqanının bir ucu ilgəkşəkilli kanalla selom kisəsinə açılan qıfdan, digər ucu sidik kisəsinə açılan kanaldan təşkil olunmuşdur. Sidik kisəsi ifrazat dəliyi ilə nəhayətlənir.
Tənəffüs orqanı
Traxeyalardır. Bədənin üstündə çoxlu sayda nəfəsgahlar – stiqmalar vardır. Bu stiqmalar traxeyalara açılır . Traxeyalar dəri vəzilərindən əmələ gələn buğumlanmamış orqandır.
Sinir sitemi
Pilləkənvari tipdir. Baş beyin 3 şöbədən ibarətdir və gözləri, bığcıqları sinirləndirir. Beyindən çıxan udlaqətrafı konnektivlər iki yan sinir sütunlarını əmələ gətirir. Bu sinir sütunları bədənin dal ucunda birləşirlər. Sinir sütunları arasında çoxlu kommisurlar vardır. Onixoforların sinir sitemi yastı qurdların sinir sisteminə oxşardır. Belə ki, onixoforlarda sinir düyünləri formalaşmamışdır, sinir hüceyrələri sütun üzərində bərabər paylanmışdır.
Hiss orqanları
Zəif inkişaf etmişdir. Gözcük və bığcıqlardan əlavə, dərinin üzərində çoxlu lamisə sensillaları vardır.
Çoxalması
Onixoforlar ayrıcinslidirlər. Qonadaları cütdür. Erkək cinsi orqanlar cüt toxumluqdan, toxum borusundan və toxum kisəsindən ibarətdir. Toxum boruları birləşərək tək toxumxaricedici kanalı əmələ gətirir. Dişi cinsi orqanları yumurtalıqlardan, cüt yumurta borularından və balalıqdan ibarətdir. Balalıq — balalıq yoluna açılır. Onixoforlarda cinsi dəlik sonuncu iki cüt ayaqların arasında yerləşmişdir. Spermatafor vasitəsilə çoxalırlar, mayalanma daxilidir. Bir neçə onixofor müstəsna olmaqla, demək olar ki, bütün onixoforlar diri bala doğurlar, az hallarda yumurta qoyurlar. İnkişafları düzənidir. Doğulmuş balalar nisbətən iri olur.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2006.
- ZQ Z., Mayer G., Oliveira I. d. S. Phylum Onychophora Grube, 1853 (ing.). // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness (Addenda 2013) / Z. Zhang 2013. Vol. 3703, Iss. 1. P. 15–16. doi:10.11646/ZOOTAXA.3703.1.5 PMID:26146682
- Dogel, Onurğasızlar zoologiyası, Bakı-2007, səh.233
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Onixoforlar lat Onychophora yun onychos caynaq phoros dasiyici quruda yasayan rutubetseven onurgasiz heyvan tipi OnixoforlarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaTip OnixoforlarBeynelxalq elmi adiOnychophora Adolf Eduard Qrube 1853 Sekil axtarisiITIS 154431NCBI 27563EOL 6927FW 67135 Onixoforlar bir cox elametlerine gore qurdlarla bugumayaqlilar arasinda araliq movqe tuturlar Onixoforlar cenub yarimkuresinin tropik ve subtropik meselerinde yayilmislar Evveller onlar bugumayaqlilar lat Artropoda tipinin traxeyalilar lat Tracheata yarimtipine aid edilirdi Daha sonralar mueyyen olunmusdur ki onixoforlari traxeyalilarla yaxinlasdiran ancaq onlari quru muhitde yasamaga uygunlasdiran konvergent oxsarliqdir Onixoforlarin selomik heyvanlarin serbest tipini teskil etmesini subut eden bir sira elametler vardir Bunlar asagidakilardir Onixoforlarin bedeni cox cetin secilen basdan ve govdeden ibaretdir Basda 3 cut cixinti vardir govde ise coxlu bugumlanmamis cut etraflara malikdir Deri ezele kisesi yaxsi inkisaf etmisdir Onixoforlar qarisiq beden bosluguna malikdir Selomun qaliqlari cinsi vezilerin etrafinda qalmisdir Qan damar sistemi aciqdir urek metamer yerlesen ostiye malikdir Teneffusu traxeyalar vasitesiledir Sinir sistemi pillekenvaridir sinir duyunleri formalasmamisdir Ayricinslidirler spermatoforla coxalirlar Inkisaflari duzenidir Onixoforlar tipine bir sinif Ilktraxeyalilar Prototracheata bir deste iki fesile ve texminen 70 e qeder nov daxildir Muasir onixoforlar sirf quruda yasayan onurgasizlardir Onlara Amerika Afrika Avstraliya meselerinde daslarin altinda mamirliqda nadir hallarda magaralarda rast gelinir Onixorforlar icerisinde peripatuslar nisbeten daha yaxsi oyrenilmisdir GorunusuOnixoforlarin bedeni 4 5 sm daha iri novlerde ise 15 sm e qederdir Onlarin qurdvari bedenlerinde bas govdeden aydin secilmisdir Basda olan bugumsuz bigciqlar ilbizin hiss cixintilarina oxsardir Govde saqren kutikula ile ortulmusdur bugumlanmamisdir Cut etraflar metamer tekrarlanir ve kepenek tirtillarinin yalanci ayaqlarini xatirladir Bas akrondan ve 3 bugumdan ibaretdir Basin dorsal hissesinde bir cut sade gozcukler yerlesir Hiss cixintilari akronda yerlesir Birinci bas bugumu interkalyar olub cixintisi yoxdur Ikinci bas bugumunda agizin yanlarinda skleritlesmis ceneler ucuncu bugumda ise mudafieye xidmet eden selikli maye ifraz eden vezili toremeler yerlesmisdir Bu maye vasitesile peripatuslar oz sikarini yapisdirir ve onu hereketsizlesdirir Ilktraxeyalilar govdesi 14 40 cut ayaqlara malikdir Ayaqlar bedenin qarin divarindan emele gelmisdir ve cut skleritlesmis caynaga malikdir Onixoforlar cox yavas hereket edirler Deri ezele kisesi peripatuslarin torpagi qazmasinda boyuk rol oynayir Ilktraxeyalilarin bedeni birqatli epiteli ile ortuludur Epiteli nazik kitukulani emele getirir Kutikulanin terkibinde xitin de vardir Helqevi qurdlarda oldugu kimi epitelinin altinda deri ezele kisesini emele getiren helqevi ve uzununa ezeleler yerlesmisdir Ezeleler hamardir Hezm sistemi3 sobeden ibaretdir Agiz bosluguna tupurcek vezilerinin cut axarlari acilir Bu veziler selomoduktlarin sekildeyismesinden emele gelmisdir Qan damar sistemiMetamer yerlesen seklideyismis cut selomoduktlardan ibaretdir Ifrazat orqanlariGovdede olan ayaqlarin esasinda metamer yerlesir Her bir ifrazat orqaninin bir ucu ilgeksekilli kanalla selom kisesine acilan qifdan diger ucu sidik kisesine acilan kanaldan teskil olunmusdur Sidik kisesi ifrazat deliyi ile nehayetlenir Teneffus orqaniTraxeyalardir Bedenin ustunde coxlu sayda nefesgahlar stiqmalar vardir Bu stiqmalar traxeyalara acilir Traxeyalar deri vezilerinden emele gelen bugumlanmamis orqandir Sinir sitemiPillekenvari tipdir Bas beyin 3 sobeden ibaretdir ve gozleri bigciqlari sinirlendirir Beyinden cixan udlaqetrafi konnektivler iki yan sinir sutunlarini emele getirir Bu sinir sutunlari bedenin dal ucunda birlesirler Sinir sutunlari arasinda coxlu kommisurlar vardir Onixoforlarin sinir sitemi yasti qurdlarin sinir sistemine oxsardir Bele ki onixoforlarda sinir duyunleri formalasmamisdir sinir huceyreleri sutun uzerinde beraber paylanmisdir Hiss orqanlariZeif inkisaf etmisdir Gozcuk ve bigciqlardan elave derinin uzerinde coxlu lamise sensillalari vardir CoxalmasiOnixoforlar ayricinslidirler Qonadalari cutdur Erkek cinsi orqanlar cut toxumluqdan toxum borusundan ve toxum kisesinden ibaretdir Toxum borulari birleserek tek toxumxaricedici kanali emele getirir Disi cinsi orqanlari yumurtaliqlardan cut yumurta borularindan ve balaliqdan ibaretdir Balaliq balaliq yoluna acilir Onixoforlarda cinsi delik sonuncu iki cut ayaqlarin arasinda yerlesmisdir Spermatafor vasitesile coxalirlar mayalanma daxilidir Bir nece onixofor mustesna olmaqla demek olar ki butun onixoforlar diri bala dogurlar az hallarda yumurta qoyurlar Inkisaflari duzenidir Dogulmus balalar nisbeten iri olur IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2006 ZQ Z Mayer G Oliveira I d S Phylum Onychophora Grube 1853 ing Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness Addenda 2013 Z Zhang 2013 Vol 3703 Iss 1 P 15 16 doi 10 11646 ZOOTAXA 3703 1 5 PMID 26146682 Dogel Onurgasizlar zoologiyasi Baki 2007 seh 233Hemcinin bax