Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Noman Çələbi Cihan (1885, Çirki[d], Tavriya quberniyası[d], Rusiya imperiyası – 23 fevral 1918, Sevastopol, Rusiya) — Krım Tatar əsilli xadim.
| Noman Çələbi Cihan | |
|---|---|
| krımtat. Noman Çelebicihan | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1885 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 23 fevral 1918 |
| Vəfat yeri | |
| Partiya | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | siyasətçi, yazıçı, şair |
| Dini | sünni islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Noman 1885-ci ildə Krımın quzeyində, Canköy yaxınlığındakı Büyük Sunak kəndində yaşayan İbrahim Çələbinin ailəsində doğulub. Onu kənd məktəbinə göndəriblər, lakin məktəb hökumət tərəfindən qapadıldığından o təhsilini bölgədəki Akçokra mədrəsəsində, sonra isə Ağməsciddəki, yəni indiki Simferopoldakı Rüştiyyə və Bağçasaraydakı məşhur Zincirli mədrəsədə davam etdirib. Onun dünyagörüşünün formalaşmasında Mustafa Əfəndinin rolu böyük olub. Təhsil illərində İsmayıl bəy Qaspıralının "Tərcüman", Rəşid Mediyevin "Vətən xadimi" qəzetlərini və İstanbuldan gələn kitabları diqqətlə oxuyan, rus dili öyrənən və bu dil vasitəsilə inqilabçıların əsərlərini oxuyan, onların mitinqlərdəki çıxışlarını dinləyən Noman üsyankar bir ruhda böyüyüb. 1905-ci il inqilabı, inqilab nəticəsində bəzi islahatların həyata keçirilməsi, çarın xalqın xeyrinə bəzi güzəştlərə getməsi gənc Nomanı daha da ruhlandırıb. İmperya güclərindən xalqını qurtarmaq, haqsızlı-ğa, qanunsuzluğa son qoymaq üçün yollar axtarıb. Yeniyetməykən Krımda və İstanbulda nəşr olunan qəzetlərə məqalələr yazan Noman qohumları Əbdülhalim Çələbi və Əbubəkir Çələbinin maddi yardımıyla 1906-cı ildə təhsilini davam etdirmək üçün İstanbula gedir. Orada Mər-can İdadisində oxuyaraq dini biliklərini dərinləşdirir. Sonra universitetin hüquq fakültəsində təhsilini davam etdirir. Cəfər Seydəhməd Kırımər ilə tanış olur. Tanışlıq dostluğa cevrilir və ömrünün axırınadək davam edir. İstanbuldakı krımlı gənclərlə birlikdə "Vətən" adlı gizli bir təşkilat yaradır. Onlar vətəni azad etmək, milləti oyatmaq ümidiylə hekayə-lər, şeirlər, məqalələr, xalqa müraciətlər yazaraq gizli çap etdirib yayırlar.
1908-ci il dekabrın 30-da Noman Çələbi Cihan Cəfər Seydahməd, Alim Seyt Cəmil, Abdülhakim Hilmi və Əbdürrəhim Sükuti ilə birlikdə Krım Tələbə Cəmiyyəti adlı bir təşkilat yaradırlar. Təşkilata Noman Çələbi Cihan rəhbər seçilir. Proqram və nizamnamədəki mübahisə doğuracaq fikirlər onların yollarını ayırdığından təşkilatın ömrü o qədər də uzun olmayıb. 1909-cu il sonlarında Noman Çələbi Cihan, Cəfər Seydəhməd, Yaqup Kerçi, Əhməd Şükrü "Vətən" cəmiyyətini yaradırlar. Təşkilatın üzvləri milləti oyatmaq, Krımı azad etmək ümidiylə hekayələr, şeirlər, məqalələr, xalqa müraciətlər yazaraq gizli çap etdirib, Krıma göndərərək yaymaqla yanaşı, Rusiyanın əsarəti altındaki digər Türk xalqlarının milli azadlıq mübarizəsini diqqətlə izləyib, onların ziyalılarıyla sıx əlaqə qururlar.
Azərbaycandan Əli bəy Hüseynzadənin redaktoru olduğu "Füyuzat" jurnalına, "Həyat", "İrşad" qəzetlərinə xüsusi maraq göstərməklə yanaşı satirik "Molla Nəsrəddin" jurnalı-nı da oxuyur və yayırlar. 1909-cu ildə İstanbula gələn İsmayıl bəy Qaspıralının qarşılanmasında və onun çıxışlarının dinlənməsində Noman və dostları xüsusi fəallıq göstərirlər. Noman həmyerlisi, gənc şair, gələcəyin böyük Türkoloqu Bəkir Çobanzadə ilə İstanbulda tanış olur və hər ikisi şeirlərini bir yerə toplayıb 1911-ci ildə kitab kimi çap etdirirlər.
1912-ci ildə İstanbuldan vətənə dönən Noman sanki Krıma sığmır. Mübarizə, fəaliyyət üçün daha geniş meydan ax-tarır. Peterburqa gedərək orada Psixonervoloji İnstituta qəbul olunur. Yaşamını təmin etmək ücün ən ağır işlər görməkdən belə çəkinmir. Orada yazdığı "Tatar xəstə" əsərini dostu Cəfər Seydəhmədə göndərir. Yazı uzun illər aktuallığını itirmədiyindən 1917-ci ildə "Tərcuman" qəzetində çap olunur. Bir il sonra isə, yəni 1913-cü ilin iyulunda əqidə və məslək dostu Cəfər Seydəhmədlə görüşmək üçün yenidən İstanbula dönür. İstanbuldan geri dönərkən Krımda Seyid Abdi Hacının qız ilə evlənir. Əqidə dostları 1914-cü ildə "Vətən" Cəmiyyətinin şöbəsini qururlar. Həmin ilin payızında Gözləvdə Cəfər Seydəhmədlə görüşdükdən sonra cəmiyyətin üzvlərilə Vəl İbrahimin Ağməsciddəki çayxanasında gizli bir toplantı keçirir və gələcəkdə görəcəkləri işləri planlaşdırırlar. 1914-cü il sentyarın 11-də Baxçasaraya, "Tərcüman" qəzetinin redaktorunun yasına gələn nümayəndələr qarşısında İsmayıl bəy Qaspıralının fikirlərinin ruhunu açıqlayan Noman inqilabın yaxınlaşdığını və yaranacaq vəziyyətdən istifadə edərək Krımı işğaldan azad etməyin vacibliyini vurğulayır. Birinci Dünya savaşında Rusiya uduzmaqda olduğunu görərək universitet tələbələrini hərbi kurslara cəlb edir. Moskvada hərbi kursu bitirən Cəfər Seydəhməd Bessarabiya cəbhəsinə, Gözləvdə hərbi kursu bitirən Noman Çələbi Cihan da Ağməscidə göndərilir. Hərbi xidmətə yola düşmə zamanı çılğın təbiətli Noman onu yola salan dostları və qohumları qarşısında qəflətən sol biləyinin damarını kəsərək qanı ilə divara yazır:
Sağlıqnan qal, tatarlıq!
Mən getməm cəngkə, Hamının başı aylandı axirət bətkə. Sənin üçün yaşadım, sənsiz ölsəm, Bilməm nasıl girərəm boş cənnətə…
1917-ci ilin fevralında ölkədə yaranmış qarışıqlıqdan qurtarmaq, Rusiyanı xilas etmək üçün çar II Nikolay könüllü olaraq hakimiyyətdən əl çəkir. Kereniskinin başçılığı ilə ke-çid hökuməti yaradılır. Krımlı vətənsevərlər xilas yolları arayırdı. Gizli fəaliyyət göstərən "Vətən" Cəmiyyətinin üzvləri Nomanın xəstə-ləndiyini bəhanə gətirərək onu Odessadakı hərbi hospitala göndərirlər. Bessarabiya cəbhəsində olan Cəfər Seydəhməd və əqidə yoldaşları Xəlil Çapçakçı, Əhməd Özanbaşlı da onun yanına gəlirlər. Uzun müzakirədən sonra Krımda fəaliyyət göstərən gizli təşkilatları birləşdirmək və xalqı azadlıq mübarizəsinə qaldırmaq qərarına gəlirlər. Krımla sıx xəbərləşmə və təşkilati əlaqə yarada bilirlər. 1917-ci il martın 25-də Krımın şəhər, qəsəbə və kəndlərindən gəlmiş 1500 nümayəndənin iştirakı ilə qurultay keçirilir. Qurultay Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcra Komitəsi yaradır və komitəyə 45 üzv seçir. Komitə üzvlərinin əksəriyyəti gizli təşkilatdan seçilir. Bu Komitə mə-dəni müxtariyyat funksiyasını yerinə yetirməli olduğu halda Krımın azadlıq mübarizəsinin rəhbərinə və yeni müstəqil dövlətin qurulmasının yolgöstərəninə çevrilir. 1917-ci il martın 26-da Krım Xalq Cümhuriyyəti elan edilir. Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcra Komitəsi Noman Çələbi Cihanı Krım Müftiliyinə, Cəfər Seydəhmədi isə Vəqf İşləri Müdirliyinə seçir. Beləliklə Çələbi Cihan yalnız Krımın deyil, eyni zamanda Batı Müsəlmanlarının, yəni Polşa və Litva müsəlmanlarının da müftisi olur. Yeni yaranmış Rusiya hökuməti bu vəzifələri təsdiqləyir. Odessada hadisələrin gedişini diqqətlə izləyən və onu idarə edən Noman Çələbi Cihan və Cəfər Seydəhməd Krıma gəlirlər. Noman vəzifə başına kecən kimi sərt tədbirlərə əl atır. 1917-ci inin aprelində Noman Çələbi Cihan, Seyitcəlil Hattat, Ahmet Özanbaşlı və Cafər Seydəhməd tərəfindən bir nizamnamə hazırlanır. Qısa bir zamanda savadsız, cəsarətsiz, Rusiya yönlü, milli düşüncədən uzaq olan müftiləri, qazıları işdən çıxarır, yerlərinə gənc vətənsevərləri təyin edir. Milli məktəblərin sayını artırır. Həmin il may ayında Ağməsciddə keçirilən müəllimlər konqresi açıq-aydın ruslaşdırma siyasətinə qarşı durur, Rusiya hökumətinin işğal etdiyi ərazilərdə özünə kiçik məmurlar hazırlamaq üçün açdığı Rus tatar məktəblərini milli kadrlar hazırlayan məktəblərə çevirir. Bu islahatların həyata keçirilməsində, məktəblər üçün metodik vəsait və proqramlar hazırlanmasında Həsən Səbri Ayvazov kimi təcrübəli pedaqoq və yazıçının təşkilatçılıq bacarığından istifadə edilir.
Krımda ana dilində çıxan qəzet və jurnalların sayı artrılır. Həsən Səbri Ayvazov Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcra Komitəsinin orqanı kimi "Millət" qəzetini (1918–19-cu illərdə qəzet Bakıda nəşr edilmişdır. Qəzetin Bakıda 187 sayı çap olunsa da təəssüf ki, Azərbaycan kitabxanalarında qəzetin cəmi 106 sayı saxlanılır. – Ə. Ç.), Halit Çapçakçı və Ali Badaninski "Qolos Krım", "Tatar Sədası" qəzetlərini çap etdirirlər. Onların ardınca "Gökbayrak", "İşçi Halk" və "Albayrak" qəzetləri də nəşrə başlayır. Həyata keçirilən islahatlar yarmadadakı müstəmləkəçilik düşüncəsindən ayrıla bilməyən rusları və Rusiya yönlü qeyri-rusları belə bərk narahat edir. Rusdilli mətbuatda, həyata keçirlən tədbirlərin əleyihinə kəskin məqalələr çap olunur.
Yeni yaradılmış Tatar İrade-i Milliyyə təşkilatı Krımı muxtar respublika kimi idarə etməyə başlayır. Kerenski hökumətinin Tavrıdakı əyalət komissarı Boqdanov bundan bərk narahat olaraq təşkilatı bağladır və 1917-ci il iyulun 20-də Noman Çələbi Cihanı həbs etdirib Aksaraya (Simfropol) göndərtdirir. Nomanın həbs edilməsi yalnız Krımda deyil, Rusiyanın bütün müsəlman Türk təşkilatlarında etirazla qarşılanır. Mitinq və nümayişlər ara verməyir. Üç gün sonra Çələbi Cihan həbsdən azad edilir, Boqdanov və müavini Biyanski işdən cıxarılır. Tavrıda Əyaləti İnqilab Komitəsinin sədri Novitskiy rəsmən Noman Çələbi Cihandan üzr istəyir. Bu hadisə Krımda xalqın mübarizəyə ina-mını artırır və əhval-ruhiyyəsini yüksəldir.
1917-ci il mayın 1–11-də Moskvada Rusiya müsəlmanlarının qurultayı keçirilir. Orada əsarət altına alınmış Türkmüsəlmanların təhlükəsizliyini, milli-mənəvi və siyasi hüquqlarını qorumaq məqsədiylə "Hərbi qurumlar haqqında" qətnamə qəbul edilir. 1917-ci il iyulun 21–31-də Kazanda keçirilən növbəti qurultayda qətnamədə irəli sürülən vəzifələrin reallaşması üçün Əsgəri Şura yaradılması qərara alınır. Azərbaycan Türkü Əsədullayevin də daxil olduğu Əsgəri Şura tezliklə yalnız müsəlman əsgər və zabitlərdən ibarət hərbi birləşmələrin formalaşdırılması istiqamətində əməli fəaliyyətə başlayır. Qurultayın qərarı ilə bu mühüm vəzifənin icrası ümumtürk və ümummüsəlman məsələlərində fəal mövqeyi ilə seçilən general Masey Sulkeviçə həvalə olunur. Masey Sulkeviçsə soydaşlarından fərqli olmadığını göstərmək üçün İslam dinini və Məhəmməd adını qəbul edir.
Birinci Rumıniya cəbhəsində döyüşən, QafqazVolqaboyu müsəlmanlarının çoxluq təşkil etdiyi əsgəri birlikdən "Müsəlman korpusunu" formalaşdırmaq qərara alınır. Müsəlman döyüşçülərdən ibarət üç diviziyanın yaradılması və təcili şəkildə silah-sursatla təmin edilməsi haqqında general Sulkeviçin Memorandumu 1917-ci il noyabrın 10-da Ümumrusiya Müsəlman Şurasının "Xəbərlər"ində dərc olunur. Memorandumda göstərilir ki, "müsəlman ordusunun" əsas vəzifəsi keçmiş Rusiya imperiyasındakı Türk-tatarları birləşdirən dövləti yaratmaqdı. "Müsəlman korpusu" 1917-ci ilin payızında indiki Moldova ərazisində – Tiraspolda təşkil edilməyə başlayır. Rusiyada yaranmış qarışıqlıq nəticəsində Krımda da milli, dini, əqidə müxtəlifliyi ilə bir-birindən fərqlənən komitələr yaradılır. Rusiyanın paytaxtı Peterburuqda bolşeviklər çevrilişlə hakimiyyəti ələ alırlar. Vəziyyətin getdikcə gərginləşdiyini görən Cəfər Seydəhməd Krımın müdafiəsini təşkil etmək üçün 1917-ci il oktyabrın 30-da Krım Erkani Harbiyesi (Müdafiə Nazirliyi) yaradır və vaxt itirmədən Kiyevə yola düşür ki, danışıqlar apararaq Ukrayna cəbhəsindəki Krım Tatar Süvari dəstələrini vətənə gətirsin. Yaranmış qarışıqlıq, beynəlxalq vəziyyətin gərginliyi, dəmir və şose yollarının normal işləməməsi Cəfər Seyidəhmədə planlarını həyata keçirməyə imkan vermir.
Krımı muxtar bir qurum kimi idarə edən yeni qurulmuş hökumət yalnız müdafiə məsələlərini düşünmür. Qaspıralı adına darülfun (pedaqoji texnikum), Sənət və Sənaye Məktəbi, Bağçasaraydakı Xansarayında Milli Müzey açılır. Krımın hər yerində göy rəngli milli bayraq dalğalanmağa başlayır. Krımda idarəetmənin respublika forması secilir. Buna ciddi hazırlıqlar da görülür. 1917-ci il noyabrın 1-də Krım Tatarlarının Komitə lərindən seçilən nümayəndələr Ağməsciddə qurultaya toplaşırlar. Qurultay Krımda yaşayan xalqların dininə və dilinə, adət-ənənəsinə sayğı göstərəcək, onların dini, milli və siyasi haqlarını qoruyacaq Krım Xalq Cümhu riyyəti qurulduğunu elan edir. Yeni qurulan hökuməti qorumaq üçün I Dünya savaşına cəlb edilmiş krımlı əs gər və zabitləri vətənə gətirmək qərara alınır. 1917-ci il noyabrın 17-də Krımda ilk dəfə qadınların da tam hüquqlu vətəndaş kimi iştirak etdiyi bir seçki keçililir. Deputatlar noyabrın 26-da Baxçasaraya gəlirlər. Xan ca-midə namaz qıldıqdan sonra nümayəndələr Divan-i Ali Odasına doğru irəliləyəndə onları komandirlərin əmrilə əsgərlər hərbi qaydada salamlayır, "Hürriyyət" marşı çalınır, bu günləri görmək arzusuyla yaşayan xalq kütlələri, tələbələr onları alqışlayırlar. Saat 2.00-da keçirilən iclasda Krım Müsəlmanları İcra Komitəsi adından Noman Çələbi Cihan onları salamlayır və toplantını açıq elan edir. Toplantının ilk iclasına yaşda hamıdan böyük olan Hacı Əli əfəndi sədirlik edir. Qurultayın rəyasət heyətinə Noman Çələbi Cihan, Cəfər Seydəhməd, Abdülhakim Hilmi, Hacı Bədrəttin və Şəfiqə Qaspıralı seçilir. Aralarında qadınlar da olan (İsmayil bəy Qaspıralının qızı Şəfiqə xanim da deputatlar arasındaydı – Ə. Ş.) 76 de-putat çiddi müzakirələrlə qanunvericilik aktları hazırlayırlar. Qurultayda Krım Xalq Cümhuriyyətinin Anayasasını hazırlamaq üçün komissiya yaradılır. Bu komissiyaya Noman Çələbi Cihan, Cəfər Seyidəhməd, Cəfər Ablay, Həsən Səbri Ayvazov üzv seçilir. Onların hazırladığı Anayasa geniş müzakirədən sonra qurultay iştirakçıları tərəfindən dekabrın 13-də qəbul olunur. Qəbul edilən Anayasanın 3-cü maddəsinin 1-ci bəndinə dayanaraq qurultayı parlamentə çevrirlər. Qurultay Krımda bütün həyatı idarə etmək üçün ciddi addımlar atır. Yeni qurulan Milli hökumətin təşkili Noman Çələbi Cihana həvalə edilir. Dekabrin 26-da ax-şam Noman Çələbi Cihan yeni hökumətin tərkibini elan edir: Noman Çələbi Cihan – Hökumət Rəisi və Ədliyə Müdiri, Cəfər Seydəhməd – Hərbiyə və Xariciyə Müdiri, Əhməd Şükrü — Din İşləri Müdiri, İbrahim Özənbaşlı – Maarif Müdiri, Seyidcəlil Hattat – Maliyə və Maarif Müdiri. Bolşeviklər bundan bərk narahat olur. Akyardakı (Sevastapol) Hərbi İnqilab Komitəsi Qara Dəniz Donanmasının gəmilərini yarımadanın liman şəhərlərinə hərbi əməliyyata göndərir. Sülhdən, xalqların hüquq bərabər-liyindən, sosial ədalətdən dəm vuran bolşeviklər özlərinə düşmən saydıqları, açıq döyüşlər apardıqları, ağ qvardiyaçı adlandırdıqları Rusiyanın silahlı dəstələrinə rəhbərlik edən generallarla da ittifaqa girirdilər ki, keçmiş Rusiyanın əsarət altına aldığı xalqlar müstəqillik əldə etməsinlər. Ancaq əksəriyyəti ruslardan ibarət olan müxalif menşevik partiyasının yerli təşkilatı yeni qurulan hökuməti dəstəkləyirdi. Dinc yolla yeni yaranmış hökuməti özlərinə tabe edə bilməyəcəklərini gördükdə bolşeviklər hərbi müdaxiləyə əl atırlar. Buna bəhanə kimi də Gözləvdəki iki vaqon si-lahın Ağməscidə (Simferopola) gətirilməsi olur. Yarımadanın müxtəlif yerlərində -Gözləv, Yalta, Kefe, Kerç və b. sahilyanı şəhərlərdə toqquşmalar başladı. Bolşeviklərin Akyardakı 10 minə yaxın əsgəri birliyi Ağ-məscid üzərinə hücuma keçdi. Belbek stansiyası yaxınlığındakı döyüşdə bolşeviklər mövqelərini buraxıb geri çəkilməli oldular. Milli hökumətin əsgəri birlikləri silah və hərbi sursat çatışmazlığından, nizamintizam zəifliyindən döyüşü sonadək davam etdirərək Akyarı ala bilmədi.
Döyüşlərin şiddətli vaxtında Ağməsciddəki Narodnıy Dom (Xalq evi) binasını milli quvvələr tutdu. Bu, yarımadadakı rusların böyük əksəriyyətinin qəzəbinə səbəb oldu. Hər yerdən mülki və silahlı ruslar Ağməscidə axışmağa başladılar. Gərginliyi aradan qaldırmaq üçün Milli hökumətin Nazirlər Şurası Narodnıy Dom (Xalq evi) binasından geri çəkilməyi qərara aldı. Bununla razılaşmayan Noman Çələbi Cihan istefa verdi. Vəziyyəti müzakirə etmək üçün parlament üzvləri Ağməscidə dəvət edilərkən bolşeviklər şəhəri tutdular və Noman Çələbi Cihanı Akyara apardılar. Ordusunu və idarəetmə orqanlarını yeni formalaşdırmaqda olan gənc Krım hökumətini bolşeviklər qan içində boğdular. Noman Çələbi Cihana həbsxanada ağır işgəncələr verdikdən sonra 1918-ci il fevralın 23-də öldürərək cəsədini dənizə atdılar, lakin bolşeviklər yarımadanı əldə saxlaya bilmədilər. Əldən-ələ keçdkdən, müvəqqəti hökumətlər bir-birini əvəz etdikdən sonra 1920-ci ilin noyabrında Sovet Rusiyası Krımı yenidən işğal etsə də burada Krım MSSR qurmaq məcburiyyətində qaldı. Demək Noman Çələbi Cihan və onun məsləkdaşları silahlı mübarizədə məğlub olsalar da ideyaları qalıb gəldi. Hətta onlara düşmən olan bolşeviklər belə muxtar respublika idarəçilik formasını qəbul etməli oldular. Noman Çələbi Cihanın "And etkemen" şeiri isə dillər əzbərinə çevrildi. O, yazırdı:
Ant etkenmen, tatarlarnıñ yarasını sarmağa,
Nasıl bolsun bu zavallı qardaşlarım çürüsin?
Onlar içün ökünmesem, qayğurmasam, yaşasam,
Yüregimde qara qanlar qaynamasın, qurusın!
Ant etkenmen, şu qaranğı yurtqa şavle serpmege,
Nasıl bolsun iki qardaş bir-birini körmesin?
Bunı körip buvsanmasam, muğaymasam, yanmasam,
Közlerimden aqqan yaşlar derya-deñiz qan bolsun!
Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün ölmege,
Bilip, körip milletimniñ közyaşını silmege.
Bilmiy, körmiy biñ yaşasam, Qurultaylı han bolsam,
Yine bir kün mezarcılar kelir meni kömmege.
Həmçinin bax
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Noman Celebi Cihan 1885 Cirki d Tavriya quberniyasi d Rusiya imperiyasi 23 fevral 1918 Sevastopol Rusiya Krim Tatar esilli xadim Noman Celebi Cihankrimtat Noman CelebicihanSexsi melumatlarDogum tarixi 1885Dogum yeri Cirki d Tavriya quberniyasi d Rusiya imperiyasiVefat tarixi 23 fevral 1918 1918 02 23 Vefat yeri Sevastopol RusiyaPartiya Milli FirqeTehsili Istanbul Universitetinin Huquq bolmesi Vefa liseyi d Fealiyyeti siyasetci yazici sairDini sunni islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiNoman 1885 ci ilde Krimin quzeyinde Cankoy yaxinligindaki Buyuk Sunak kendinde yasayan Ibrahim Celebinin ailesinde dogulub Onu kend mektebine gonderibler lakin mekteb hokumet terefinden qapadildigindan o tehsilini bolgedeki Akcokra medresesinde sonra ise Agmesciddeki yeni indiki Simferopoldaki Rustiyye ve Bagcasaraydaki meshur Zincirli medresede davam etdirib Onun dunyagorusunun formalasmasinda Mustafa Efendinin rolu boyuk olub Tehsil illerinde Ismayil bey Qaspiralinin Tercuman Resid Mediyevin Veten xadimi qezetlerini ve Istanbuldan gelen kitablari diqqetle oxuyan rus dili oyrenen ve bu dil vasitesile inqilabcilarin eserlerini oxuyan onlarin mitinqlerdeki cixislarini dinleyen Noman usyankar bir ruhda boyuyub 1905 ci il inqilabi inqilab neticesinde bezi islahatlarin heyata kecirilmesi carin xalqin xeyrine bezi guzestlere getmesi genc Nomani daha da ruhlandirib Imperya guclerinden xalqini qurtarmaq haqsizli ga qanunsuzluga son qoymaq ucun yollar axtarib Yeniyetmeyken Krimda ve Istanbulda nesr olunan qezetlere meqaleler yazan Noman qohumlari Ebdulhalim Celebi ve Ebubekir Celebinin maddi yardimiyla 1906 ci ilde tehsilini davam etdirmek ucun Istanbula gedir Orada Mer can Idadisinde oxuyaraq dini biliklerini derinlesdirir Sonra universitetin huquq fakultesinde tehsilini davam etdirir Cefer Seydehmed Kirimer ile tanis olur Tanisliq dostluga cevrilir ve omrunun axirinadek davam edir Istanbuldaki krimli genclerle birlikde Veten adli gizli bir teskilat yaradir Onlar veteni azad etmek milleti oyatmaq umidiyle hekaye ler seirler meqaleler xalqa muracietler yazaraq gizli cap etdirib yayirlar 1908 ci il dekabrin 30 da Noman Celebi Cihan Cefer Seydahmed Alim Seyt Cemil Abdulhakim Hilmi ve Ebdurrehim Sukuti ile birlikde Krim Telebe Cemiyyeti adli bir teskilat yaradirlar Teskilata Noman Celebi Cihan rehber secilir Proqram ve nizamnamedeki mubahise doguracaq fikirler onlarin yollarini ayirdigindan teskilatin omru o qeder de uzun olmayib 1909 cu il sonlarinda Noman Celebi Cihan Cefer Seydehmed Yaqup Kerci Ehmed Sukru Veten cemiyyetini yaradirlar Teskilatin uzvleri milleti oyatmaq Krimi azad etmek umidiyle hekayeler seirler meqaleler xalqa muracietler yazaraq gizli cap etdirib Krima gondererek yaymaqla yanasi Rusiyanin esareti altindaki diger Turk xalqlarinin milli azadliq mubarizesini diqqetle izleyib onlarin ziyalilariyla six elaqe qururlar Azerbaycandan Eli bey Huseynzadenin redaktoru oldugu Fuyuzat jurnalina Heyat Irsad qezetlerine xususi maraq gostermekle yanasi satirik Molla Nesreddin jurnali ni da oxuyur ve yayirlar 1909 cu ilde Istanbula gelen Ismayil bey Qaspiralinin qarsilanmasinda ve onun cixislarinin dinlenmesinde Noman ve dostlari xususi fealliq gosterirler Noman hemyerlisi genc sair geleceyin boyuk Turkoloqu Bekir Cobanzade ile Istanbulda tanis olur ve her ikisi seirlerini bir yere toplayib 1911 ci ilde kitab kimi cap etdirirler 1912 ci ilde Istanbuldan vetene donen Noman sanki Krima sigmir Mubarize fealiyyet ucun daha genis meydan ax tarir Peterburqa gederek orada Psixonervoloji Instituta qebul olunur Yasamini temin etmek ucun en agir isler gormekden bele cekinmir Orada yazdigi Tatar xeste eserini dostu Cefer Seydehmede gonderir Yazi uzun iller aktualligini itirmediyinden 1917 ci ilde Tercuman qezetinde cap olunur Bir il sonra ise yeni 1913 cu ilin iyulunda eqide ve meslek dostu Cefer Seydehmedle gorusmek ucun yeniden Istanbula donur Istanbuldan geri donerken Krimda Seyid Abdi Hacinin qiz ile evlenir Eqide dostlari 1914 cu ilde Veten Cemiyyetinin sobesini qururlar Hemin ilin payizinda Gozlevde Cefer Seydehmedle gorusdukden sonra cemiyyetin uzvlerile Vel Ibrahimin Agmesciddeki cayxanasinda gizli bir toplanti kecirir ve gelecekde gorecekleri isleri planlasdirirlar 1914 cu il sentyarin 11 de Baxcasaraya Tercuman qezetinin redaktorunun yasina gelen numayendeler qarsisinda Ismayil bey Qaspiralinin fikirlerinin ruhunu aciqlayan Noman inqilabin yaxinlasdigini ve yaranacaq veziyyetden istifade ederek Krimi isgaldan azad etmeyin vacibliyini vurgulayir Birinci Dunya savasinda Rusiya uduzmaqda oldugunu gorerek universitet telebelerini herbi kurslara celb edir Moskvada herbi kursu bitiren Cefer Seydehmed Bessarabiya cebhesine Gozlevde herbi kursu bitiren Noman Celebi Cihan da Agmescide gonderilir Herbi xidmete yola dusme zamani cilgin tebietli Noman onu yola salan dostlari ve qohumlari qarsisinda qefleten sol bileyinin damarini keserek qani ile divara yazir Sagliqnan qal tatarliq Men getmem cengke Haminin basi aylandi axiret betke Senin ucun yasadim sensiz olsem Bilmem nasil girerem bos cennete 1917 ci ilin fevralinda olkede yaranmis qarisiqliqdan qurtarmaq Rusiyani xilas etmek ucun car II Nikolay konullu olaraq hakimiyyetden el cekir Kereniskinin basciligi ile ke cid hokumeti yaradilir Krimli vetenseverler xilas yollari arayirdi Gizli fealiyyet gosteren Veten Cemiyyetinin uzvleri Nomanin xeste lendiyini behane getirerek onu Odessadaki herbi hospitala gonderirler Bessarabiya cebhesinde olan Cefer Seydehmed ve eqide yoldaslari Xelil Capcakci Ehmed Ozanbasli da onun yanina gelirler Uzun muzakireden sonra Krimda fealiyyet gosteren gizli teskilatlari birlesdirmek ve xalqi azadliq mubarizesine qaldirmaq qerarina gelirler Krimla six xeberlesme ve teskilati elaqe yarada bilirler 1917 ci il martin 25 de Krimin seher qesebe ve kendlerinden gelmis 1500 numayendenin istiraki ile qurultay kecirilir Qurultay Krim Muselmanlari Merkezi Icra Komitesi yaradir ve komiteye 45 uzv secir Komite uzvlerinin ekseriyyeti gizli teskilatdan secilir Bu Komite me deni muxtariyyat funksiyasini yerine yetirmeli oldugu halda Krimin azadliq mubarizesinin rehberine ve yeni musteqil dovletin qurulmasinin yolgosterenine cevrilir 1917 ci il martin 26 da Krim Xalq Cumhuriyyeti elan edilir Krim Muselmanlari Merkezi Icra Komitesi Noman Celebi Cihani Krim Muftiliyine Cefer Seydehmedi ise Veqf Isleri Mudirliyine secir Belelikle Celebi Cihan yalniz Krimin deyil eyni zamanda Bati Muselmanlarinin yeni Polsa ve Litva muselmanlarinin da muftisi olur Yeni yaranmis Rusiya hokumeti bu vezifeleri tesdiqleyir Odessada hadiselerin gedisini diqqetle izleyen ve onu idare eden Noman Celebi Cihan ve Cefer Seydehmed Krima gelirler Noman vezife basina kecen kimi sert tedbirlere el atir 1917 ci inin aprelinde Noman Celebi Cihan Seyitcelil Hattat Ahmet Ozanbasli ve Cafer Seydehmed terefinden bir nizamname hazirlanir Qisa bir zamanda savadsiz cesaretsiz Rusiya yonlu milli dusunceden uzaq olan muftileri qazilari isden cixarir yerlerine genc vetenseverleri teyin edir Milli mekteblerin sayini artirir Hemin il may ayinda Agmescidde kecirilen muellimler konqresi aciq aydin ruslasdirma siyasetine qarsi durur Rusiya hokumetinin isgal etdiyi erazilerde ozune kicik memurlar hazirlamaq ucun acdigi Rus tatar mekteblerini milli kadrlar hazirlayan mekteblere cevirir Bu islahatlarin heyata kecirilmesinde mektebler ucun metodik vesait ve proqramlar hazirlanmasinda Hesen Sebri Ayvazov kimi tecrubeli pedaqoq ve yazicinin teskilatciliq bacarigindan istifade edilir Krimda ana dilinde cixan qezet ve jurnallarin sayi artrilir Hesen Sebri Ayvazov Krim Muselmanlari Merkezi Icra Komitesinin orqani kimi Millet qezetini 1918 19 cu illerde qezet Bakida nesr edilmisdir Qezetin Bakida 187 sayi cap olunsa da teessuf ki Azerbaycan kitabxanalarinda qezetin cemi 106 sayi saxlanilir E C Halit Capcakci ve Ali Badaninski Qolos Krim Tatar Sedasi qezetlerini cap etdirirler Onlarin ardinca Gokbayrak Isci Halk ve Albayrak qezetleri de nesre baslayir Heyata kecirilen islahatlar yarmadadaki mustemlekecilik dusuncesinden ayrila bilmeyen ruslari ve Rusiya yonlu qeyri ruslari bele berk narahat edir Rusdilli metbuatda heyata kecirlen tedbirlerin eleyihine keskin meqaleler cap olunur Yeni yaradilmis Tatar Irade i Milliyye teskilati Krimi muxtar respublika kimi idare etmeye baslayir Kerenski hokumetinin Tavridaki eyalet komissari Boqdanov bundan berk narahat olaraq teskilati bagladir ve 1917 ci il iyulun 20 de Noman Celebi Cihani hebs etdirib Aksaraya Simfropol gondertdirir Nomanin hebs edilmesi yalniz Krimda deyil Rusiyanin butun muselman Turk teskilatlarinda etirazla qarsilanir Mitinq ve numayisler ara vermeyir Uc gun sonra Celebi Cihan hebsden azad edilir Boqdanov ve muavini Biyanski isden cixarilir Tavrida Eyaleti Inqilab Komitesinin sedri Novitskiy resmen Noman Celebi Cihandan uzr isteyir Bu hadise Krimda xalqin mubarizeye ina mini artirir ve ehval ruhiyyesini yukseldir 1917 ci il mayin 1 11 de Moskvada Rusiya muselmanlarinin qurultayi kecirilir Orada esaret altina alinmis Turkmuselmanlarin tehlukesizliyini milli menevi ve siyasi huquqlarini qorumaq meqsediyle Herbi qurumlar haqqinda qetname qebul edilir 1917 ci il iyulun 21 31 de Kazanda kecirilen novbeti qurultayda qetnamede ireli surulen vezifelerin reallasmasi ucun Esgeri Sura yaradilmasi qerara alinir Azerbaycan Turku Esedullayevin de daxil oldugu Esgeri Sura tezlikle yalniz muselman esger ve zabitlerden ibaret herbi birlesmelerin formalasdirilmasi istiqametinde emeli fealiyyete baslayir Qurultayin qerari ile bu muhum vezifenin icrasi umumturk ve umummuselman meselelerinde feal movqeyi ile secilen general Masey Sulkevice hevale olunur Masey Sulkevicse soydaslarindan ferqli olmadigini gostermek ucun Islam dinini ve Mehemmed adini qebul edir Birinci Ruminiya cebhesinde doyusen QafqazVolqaboyu muselmanlarinin coxluq teskil etdiyi esgeri birlikden Muselman korpusunu formalasdirmaq qerara alinir Muselman doyusculerden ibaret uc diviziyanin yaradilmasi ve tecili sekilde silah sursatla temin edilmesi haqqinda general Sulkevicin Memorandumu 1917 ci il noyabrin 10 da Umumrusiya Muselman Surasinin Xeberler inde derc olunur Memorandumda gosterilir ki muselman ordusunun esas vezifesi kecmis Rusiya imperiyasindaki Turk tatarlari birlesdiren dovleti yaratmaqdi Muselman korpusu 1917 ci ilin payizinda indiki Moldova erazisinde Tiraspolda teskil edilmeye baslayir Rusiyada yaranmis qarisiqliq neticesinde Krimda da milli dini eqide muxtelifliyi ile bir birinden ferqlenen komiteler yaradilir Rusiyanin paytaxti Peterburuqda bolsevikler cevrilisle hakimiyyeti ele alirlar Veziyyetin getdikce gerginlesdiyini goren Cefer Seydehmed Krimin mudafiesini teskil etmek ucun 1917 ci il oktyabrin 30 da Krim Erkani Harbiyesi Mudafie Nazirliyi yaradir ve vaxt itirmeden Kiyeve yola dusur ki danisiqlar apararaq Ukrayna cebhesindeki Krim Tatar Suvari destelerini vetene getirsin Yaranmis qarisiqliq beynelxalq veziyyetin gerginliyi demir ve sose yollarinin normal islememesi Cefer Seyidehmede planlarini heyata kecirmeye imkan vermir Krimi muxtar bir qurum kimi idare eden yeni qurulmus hokumet yalniz mudafie meselelerini dusunmur Qaspirali adina darulfun pedaqoji texnikum Senet ve Senaye Mektebi Bagcasaraydaki Xansarayinda Milli Muzey acilir Krimin her yerinde goy rengli milli bayraq dalgalanmaga baslayir Krimda idareetmenin respublika formasi secilir Buna ciddi hazirliqlar da gorulur 1917 ci il noyabrin 1 de Krim Tatarlarinin Komite lerinden secilen numayendeler Agmescidde qurultaya toplasirlar Qurultay Krimda yasayan xalqlarin dinine ve diline adet enenesine saygi gosterecek onlarin dini milli ve siyasi haqlarini qoruyacaq Krim Xalq Cumhu riyyeti quruldugunu elan edir Yeni qurulan hokumeti qorumaq ucun I Dunya savasina celb edilmis krimli es ger ve zabitleri vetene getirmek qerara alinir 1917 ci il noyabrin 17 de Krimda ilk defe qadinlarin da tam huquqlu vetendas kimi istirak etdiyi bir secki kecililir Deputatlar noyabrin 26 da Baxcasaraya gelirler Xan ca mide namaz qildiqdan sonra numayendeler Divan i Ali Odasina dogru irelileyende onlari komandirlerin emrile esgerler herbi qaydada salamlayir Hurriyyet marsi calinir bu gunleri gormek arzusuyla yasayan xalq kutleleri telebeler onlari alqislayirlar Saat 2 00 da kecirilen iclasda Krim Muselmanlari Icra Komitesi adindan Noman Celebi Cihan onlari salamlayir ve toplantini aciq elan edir Toplantinin ilk iclasina yasda hamidan boyuk olan Haci Eli efendi sedirlik edir Qurultayin reyaset heyetine Noman Celebi Cihan Cefer Seydehmed Abdulhakim Hilmi Haci Bedrettin ve Sefiqe Qaspirali secilir Aralarinda qadinlar da olan Ismayil bey Qaspiralinin qizi Sefiqe xanim da deputatlar arasindaydi E S 76 de putat ciddi muzakirelerle qanunvericilik aktlari hazirlayirlar Qurultayda Krim Xalq Cumhuriyyetinin Anayasasini hazirlamaq ucun komissiya yaradilir Bu komissiyaya Noman Celebi Cihan Cefer Seyidehmed Cefer Ablay Hesen Sebri Ayvazov uzv secilir Onlarin hazirladigi Anayasa genis muzakireden sonra qurultay istirakcilari terefinden dekabrin 13 de qebul olunur Qebul edilen Anayasanin 3 cu maddesinin 1 ci bendine dayanaraq qurultayi parlamente cevrirler Qurultay Krimda butun heyati idare etmek ucun ciddi addimlar atir Yeni qurulan Milli hokumetin teskili Noman Celebi Cihana hevale edilir Dekabrin 26 da ax sam Noman Celebi Cihan yeni hokumetin terkibini elan edir Noman Celebi Cihan Hokumet Reisi ve Edliye Mudiri Cefer Seydehmed Herbiye ve Xariciye Mudiri Ehmed Sukru Din Isleri Mudiri Ibrahim Ozenbasli Maarif Mudiri Seyidcelil Hattat Maliye ve Maarif Mudiri Bolsevikler bundan berk narahat olur Akyardaki Sevastapol Herbi Inqilab Komitesi Qara Deniz Donanmasinin gemilerini yarimadanin liman seherlerine herbi emeliyyata gonderir Sulhden xalqlarin huquq beraber liyinden sosial edaletden dem vuran bolsevikler ozlerine dusmen saydiqlari aciq doyusler apardiqlari ag qvardiyaci adlandirdiqlari Rusiyanin silahli destelerine rehberlik eden generallarla da ittifaqa girirdiler ki kecmis Rusiyanin esaret altina aldigi xalqlar musteqillik elde etmesinler Ancaq ekseriyyeti ruslardan ibaret olan muxalif mensevik partiyasinin yerli teskilati yeni qurulan hokumeti destekleyirdi Dinc yolla yeni yaranmis hokumeti ozlerine tabe ede bilmeyeceklerini gordukde bolsevikler herbi mudaxileye el atirlar Buna behane kimi de Gozlevdeki iki vaqon si lahin Agmescide Simferopola getirilmesi olur Yarimadanin muxtelif yerlerinde Gozlev Yalta Kefe Kerc ve b sahilyani seherlerde toqqusmalar basladi Bolseviklerin Akyardaki 10 mine yaxin esgeri birliyi Ag mescid uzerine hucuma kecdi Belbek stansiyasi yaxinligindaki doyusde bolsevikler movqelerini buraxib geri cekilmeli oldular Milli hokumetin esgeri birlikleri silah ve herbi sursat catismazligindan nizamintizam zeifliyinden doyusu sonadek davam etdirerek Akyari ala bilmedi Doyuslerin siddetli vaxtinda Agmesciddeki Narodniy Dom Xalq evi binasini milli quvveler tutdu Bu yarimadadaki ruslarin boyuk ekseriyyetinin qezebine sebeb oldu Her yerden mulki ve silahli ruslar Agmescide axismaga basladilar Gerginliyi aradan qaldirmaq ucun Milli hokumetin Nazirler Surasi Narodniy Dom Xalq evi binasindan geri cekilmeyi qerara aldi Bununla razilasmayan Noman Celebi Cihan istefa verdi Veziyyeti muzakire etmek ucun parlament uzvleri Agmescide devet edilerken bolsevikler seheri tutdular ve Noman Celebi Cihani Akyara apardilar Ordusunu ve idareetme orqanlarini yeni formalasdirmaqda olan genc Krim hokumetini bolsevikler qan icinde bogdular Noman Celebi Cihana hebsxanada agir isgenceler verdikden sonra 1918 ci il fevralin 23 de oldurerek cesedini denize atdilar lakin bolsevikler yarimadani elde saxlaya bilmediler Elden ele kecdkden muveqqeti hokumetler bir birini evez etdikden sonra 1920 ci ilin noyabrinda Sovet Rusiyasi Krimi yeniden isgal etse de burada Krim MSSR qurmaq mecburiyyetinde qaldi Demek Noman Celebi Cihan ve onun meslekdaslari silahli mubarizede meglub olsalar da ideyalari qalib geldi Hetta onlara dusmen olan bolsevikler bele muxtar respublika idarecilik formasini qebul etmeli oldular Noman Celebi Cihanin And etkemen seiri ise diller ezberine cevrildi O yazirdi Ant etkenmen tatarlarnin yarasini sarmaga Nasil bolsun bu zavalli qardaslarim curusin Onlar icun okunmesem qaygurmasam yasasam Yuregimde qara qanlar qaynamasin qurusin Ant etkenmen su qarangi yurtqa savle serpmege Nasil bolsun iki qardas bir birini kormesin Buni korip buvsanmasam mugaymasam yanmasam Kozlerimden aqqan yaslar derya deniz qan bolsun Ant etkenmen soz bergenmen millet icun olmege Bilip korip milletimnin kozyasini silmege Bilmiy kormiy bin yasasam Qurultayli han bolsam Yine bir kun mezarcilar kelir meni kommege Hemcinin baxKrim Krim Xalq RespublikasiIstinadlarXarici kecidler