Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Neyron — sinir sisteminin struktur-funksional vahidi.
Neyronun quruluşu
Çoxçıxıntılı ya çoxqütblü – multipolyar sinir hüceyrəsi
Neyron sinir sisteminin morfo-fizioloji və ya histo-fizioloji quruluş və genetik vahidi hesab olunur. XIX əsrin axırlarında meydana çıxmış bu nəzəriyyəyə neyron nəzəriyyəsi (R. Kaxal) deyilir. Bəzi müəlliflərin fikrincə neyronlar bir-birilə neyrofibrillər vasitəsilə rabitədədir, yəni neyrofibrillər qırılmadan bir neyrondan digər neyrona keçir. Bu nəzəriyyəyə neyrofibrilyar ya neyropil nəzəriyyə deyilir. Bu nəzəriyyə düzgün hesab edilmir. Neyron nəzəriyyəsinə görə sinir sistemi ayrı-ayrı neyronlardan təşkil olunmuşdur. lakinqeyd etmək lazımdır ki, neyronların arasında həmişə müəyyən bir əlaqə yaranır. Deməli neyronlarda olan müstəqillik şərtidir. Sinir sistemi bölünmüşdür və eyni zamanda tamdır.
Hər bir neyron hüceyrə cismindən, dendrit adlanan protoplazmatik çıxıntılardan və dendrit və akson deyilən uzun silindrik ox çıxıntıdan ibarətdir. Hər neyronun ancaq bir aksonu olur: dendritlərin miqdarı isə çox ola bilər. Hüceyrə cismi bir sıra törəmələrdən – neyroplazmadan, nüvədən və sinir fibrillərindən (neyrofibrillərdən) təşkil olunmuş və xaricdən qişa ilə örtülmüşdür. Hüceyrə cismində olan neyrofibrillərin ardı sinir hüceyrəsinin çıxıntılarına keçir. Neyrit ya akson neyrofibrillərdən təşkil olunmuş silindirik oxdan ibaraətdir; o, xaricdən mielin ya özəkli qişa və Şvann qişası ya da nevrillemma ilə örtülmüşdür. Neyrit boyu uzunu yan kollateral şaxələr verir və periferik ucu telodendrit adlanan şaxələrə bölünür. Bu şaxələr müxtəlif uc aparatlarla tamamlanır. Bəzi dendrit uzunluğu 1 m-dən də çox olur. Sinir hüceyrələri çıxıntılarının miqdarına görə üç qrupa bölünür:
- birçıxıntılı ya təkqütblü unipolyar sinir hüceyrəsi;
- ikiçıxıntılı, ya ikiqütblü bipolyar sinir hüceyrəsi;
bunlardan biri dendrit, digəri neyritdir: məsələn, gözün tor qişasında olan bipolyar hüceyrələr. Mənşə etibarilə bipolyar hüceyrələrə yalançı unipolyar sinir hüceyrələri də aiddir. Bunların sanki bir çıxıntısı olur; bu çıxıntı hüceyrə cismindən çıxdıqdan sonra T – şəkilli iki çıxıntıya (neyrit və dendritə) bölünür. Əslində yalançı unipolyar hüceyrələr bipolyar hüceyrələrin neyrit və dendritlərinin başlanan yerində bir-birilə bitişməsi nəticəsində əmələ gəlir. Bu növ hüceyrələrə onurğa beyni qanqlionlarında təsadüf edilir. Çoxçıxıntılı ya çoxqütblü – multipolyar sinir hüceyrəsi; bunun bir neyriti və bir neçə dendriti olur; bu növ sinir hüceyrələrinə beyin qabığında və onurğa beynində təsadüf edilir.
Sinir hüceyrələrinin qişalarla örtülmüş çıxıntılarına sinir lifləri deyilir. Sinir lifləri əhatə olunduqları qişalara görə dörd qrupa bölünür: Mielin və Şvann qişalı sinir lifləri, bunlar hər iki qişa ilə örtülü olur, ucqar sinir sistemini təşkil edən sinirlər bu növ liflərdən əmələ gəlmişdir. mielinli ya özəkli sinir lifləri yalnız mielin qişa ilə örtülü olur; mərkəzi sinir sisteminin ağ maddəsi həmin liflərdən ibarətdir. mielinsiz ya özəksiz (amielin) sinir lifləri – yalnız Şvann qişası ilə örtülü olur; bu növ liflərə simpatik sinir sistemində təsadüf edilir. Çılpaq silindrik oxlar – qişasız olur və mərkəzi sinir sisteminin boz maddəsində yerləşir. Vəzifə etibarilə dendritlər oyanmanı hüceyrə cisminə (sellülopetal istiqamətdə), neyritlər isə əksinə, hüceyrədən periferiyaya doğru (sellülofuqal istiqamətdə) nəql edir. Oyanmanın bir neyrondan digər neyrona keçməsi neyritin həm uc, həm də yan şaxələrilə ifa olunur.
Neyron və sinaps
Sinir toxumasının ikinci tərkib hissəsi stroma ya qliya (yaxud neyroqliya) bir sıra hüceyrələrdən ibarətdir. Qliya xüsusi quruluşa malik əlavə törəmə kimi sinir sistemində məhdudlaşdırıcı, istinadyaradıcı və trofik (qidalandırıcı) vəzifə daşıyır.
Sinaps
Sinir sistemini təşkil edən neyronlar bir-birilə müəyyən nisbətdə olur. Bu və ya başqa yerdə qıcıq nəticəsində meydana çıxan oyanma bir neyrondan digər neyrona, buradan da üçüncü neyrona və s. verilir. Qıcığın bir neyrondan digər neyrona keçməsi üçün bir neyronun neyriti digər neyronun dendriti ilə rabitədə olmalıdır. Bu növ rabitə neyronlar arasına ifraz olunan xüsusi kimyəvi maddələr (mediatorlar) vasitəsilə əmələ gəlir ki, buna sinaps (lat. synapsis) deyilir. Sinaps yalnız neyritin dendritlə rabitədə olması ilə deyil, eyni zamanda neyritin bilavasitə neyronun hüceyrə cismi ilə rabitədə olması ilə əmələ gəlir; birinci halda aksodendritik sinaps, ikincisinə isə asosomatik sinaps deyilir. Aksodendrik sinapslara artıq miqdarda beyin qabığının yuxarı qatlarında təsadüf olunur.
Neyron nəzəriyyəsi
Neyron nəzəriyyəsinə görə sinir sistemi ayrı-ayrı neyronlardan ibarətdir; lakin bunlar vəzifə etibarilə bir-birlə rabitədədir. neyrofibrillər isə bir neyrondan digərinə keçməyib, rabitədə olduqları yerdə qalırlar; həmin yerdə sinir çıxıntılarının uclarında xüsusi törəmələr – sinaptik aparatlar əmələ gəlir. Oyanma bu aparatlar vasitəsilə qeyd olunduğu kimi bir neyrondan digər neyrona verilir. Sinapslardakı bu ötürücülük kiyəvi və biofiziki hadisələrlə izah edilir. Beləliklə neyronların quruluşca bir-birindən ayrı olmalarına baxmayaraq, neyronarası rabitənin və onların arasındakı qarşılıqlı təsirin olması sayəsində sinir sistemi həm quruluş, həm də vəzifə etibarilə bir vəhdət təşkil edir. Adətən, orqanizmdə bir neyron başqalarından ayrı olaraq heç bir vəzifə icra etmir; o ancaq digər neyronlarla birlikdə silsilə təşkil edib müəyyən vəzifə daşıyır.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Neyron sinir sisteminin struktur funksional vahidi NeyronNeyronun qurulusuDendrit Akson Ranvier bugumcugu telodendrit saxeleri Svann qisasi Huceyre cismi NuveCoxcixintili ya coxqutblu multipolyar sinir huceyresiNeyron sinir sisteminin morfo fizioloji ve ya histo fizioloji qurulus ve genetik vahidi hesab olunur XIX esrin axirlarinda meydana cixmis bu nezeriyyeye neyron nezeriyyesi R Kaxal deyilir Bezi muelliflerin fikrince neyronlar bir birile neyrofibriller vasitesile rabitededir yeni neyrofibriller qirilmadan bir neyrondan diger neyrona kecir Bu nezeriyyeye neyrofibrilyar ya neyropil nezeriyye deyilir Bu nezeriyye duzgun hesab edilmir Neyron nezeriyyesine gore sinir sistemi ayri ayri neyronlardan teskil olunmusdur lakinqeyd etmek lazimdir ki neyronlarin arasinda hemise mueyyen bir elaqe yaranir Demeli neyronlarda olan musteqillik sertidir Sinir sistemi bolunmusdur ve eyni zamanda tamdir Her bir neyron huceyre cisminden dendrit adlanan protoplazmatik cixintilardan ve dendrit ve akson deyilen uzun silindrik ox cixintidan ibaretdir Her neyronun ancaq bir aksonu olur dendritlerin miqdari ise cox ola biler Huceyre cismi bir sira toremelerden neyroplazmadan nuveden ve sinir fibrillerinden neyrofibrillerden teskil olunmus ve xaricden qisa ile ortulmusdur Huceyre cisminde olan neyrofibrillerin ardi sinir huceyresinin cixintilarina kecir Neyrit ya akson neyrofibrillerden teskil olunmus silindirik oxdan ibaraetdir o xaricden mielin ya ozekli qisa ve Svann qisasi ya da nevrillemma ile ortulmusdur Neyrit boyu uzunu yan kollateral saxeler verir ve periferik ucu telodendrit adlanan saxelere bolunur Bu saxeler muxtelif uc aparatlarla tamamlanir Bezi dendrit uzunlugu 1 m den de cox olur Sinir huceyreleri cixintilarinin miqdarina gore uc qrupa bolunur bircixintili ya tekqutblu unipolyar sinir huceyresi ikicixintili ya ikiqutblu bipolyar sinir huceyresi bunlardan biri dendrit digeri neyritdir meselen gozun tor qisasinda olan bipolyar huceyreler Mense etibarile bipolyar huceyrelere yalanci unipolyar sinir huceyreleri de aiddir Bunlarin sanki bir cixintisi olur bu cixinti huceyre cisminden cixdiqdan sonra T sekilli iki cixintiya neyrit ve dendrite bolunur Eslinde yalanci unipolyar huceyreler bipolyar huceyrelerin neyrit ve dendritlerinin baslanan yerinde bir birile bitismesi neticesinde emele gelir Bu nov huceyrelere onurga beyni qanqlionlarinda tesaduf edilir Coxcixintili ya coxqutblu multipolyar sinir huceyresi bunun bir neyriti ve bir nece dendriti olur bu nov sinir huceyrelerine beyin qabiginda ve onurga beyninde tesaduf edilir Sinir huceyrelerinin qisalarla ortulmus cixintilarina sinir lifleri deyilir Sinir lifleri ehate olunduqlari qisalara gore dord qrupa bolunur Mielin ve Svann qisali sinir lifleri bunlar her iki qisa ile ortulu olur ucqar sinir sistemini teskil eden sinirler bu nov liflerden emele gelmisdir mielinli ya ozekli sinir lifleri yalniz mielin qisa ile ortulu olur merkezi sinir sisteminin ag maddesi hemin liflerden ibaretdir mielinsiz ya ozeksiz amielin sinir lifleri yalniz Svann qisasi ile ortulu olur bu nov liflere simpatik sinir sisteminde tesaduf edilir Cilpaq silindrik oxlar qisasiz olur ve merkezi sinir sisteminin boz maddesinde yerlesir Vezife etibarile dendritler oyanmani huceyre cismine sellulopetal istiqametde neyritler ise eksine huceyreden periferiyaya dogru sellulofuqal istiqametde neql edir Oyanmanin bir neyrondan diger neyrona kecmesi neyritin hem uc hem de yan saxelerile ifa olunur Neyron ve sinapsSinir toxumasinin ikinci terkib hissesi stroma ya qliya yaxud neyroqliya bir sira huceyrelerden ibaretdir Qliya xususi qurulusa malik elave toreme kimi sinir sisteminde mehdudlasdirici istinadyaradici ve trofik qidalandirici vezife dasiyir SinapsSinir sistemini teskil eden neyronlar bir birile mueyyen nisbetde olur Bu ve ya basqa yerde qiciq neticesinde meydana cixan oyanma bir neyrondan diger neyrona buradan da ucuncu neyrona ve s verilir Qicigin bir neyrondan diger neyrona kecmesi ucun bir neyronun neyriti diger neyronun dendriti ile rabitede olmalidir Bu nov rabite neyronlar arasina ifraz olunan xususi kimyevi maddeler mediatorlar vasitesile emele gelir ki buna sinaps lat synapsis deyilir Sinaps yalniz neyritin dendritle rabitede olmasi ile deyil eyni zamanda neyritin bilavasite neyronun huceyre cismi ile rabitede olmasi ile emele gelir birinci halda aksodendritik sinaps ikincisine ise asosomatik sinaps deyilir Aksodendrik sinapslara artiq miqdarda beyin qabiginin yuxari qatlarinda tesaduf olunur Neyron nezeriyyesiNeyron nezeriyyesine gore sinir sistemi ayri ayri neyronlardan ibaretdir lakin bunlar vezife etibarile bir birle rabitededir neyrofibriller ise bir neyrondan digerine kecmeyib rabitede olduqlari yerde qalirlar hemin yerde sinir cixintilarinin uclarinda xususi toremeler sinaptik aparatlar emele gelir Oyanma bu aparatlar vasitesile qeyd olundugu kimi bir neyrondan diger neyrona verilir Sinapslardaki bu oturuculuk kiyevi ve biofiziki hadiselerle izah edilir Belelikle neyronlarin qurulusca bir birinden ayri olmalarina baxmayaraq neyronarasi rabitenin ve onlarin arasindaki qarsiliqli tesirin olmasi sayesinde sinir sistemi hem qurulus hem de vezife etibarile bir vehdet teskil edir Adeten orqanizmde bir neyron basqalarindan ayri olaraq hec bir vezife icra etmir o ancaq diger neyronlarla birlikde silsile teskil edib mueyyen vezife dasiyir