Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nargin adasında türk məhkumları üçün düşərgə (rus. Лагерь для турецких военнопленных на острове Нарген) — Rusiya imperiyasının Nargin adasında (indiki Böyük Zirə) qurduğu həbs düşərgəsi.
| Nargin adası həbs düşərgəsi | |
|---|---|
| Hərbi əsirlər üçün həbs düşərgəsi | |
 Nargin adası həbs düşərgəsində əsirlər | |
| İdarə edən | Qafqaz hərbi dairəsi |
| Komendant | polkovnik A. V. Poltaratskiy (22 fevral — 13 avqust 1915) poruçik Velikoseliskiy (13 avqust — 24 avqust 1915) podpolovnik Mikayıl Xəlilov (24 avqust — oktyabr 1915), kapitan Zilov (1915-ci ilin oktyabr ayından) |
| Fəaliyyət dövrü | 1915-ci il mart — 1918-ci il oktyabr |
Tarixi
1914-cü ilin dekabrından başlayaraq Qafqaz cəbhəsində Rusiya ilə döyüşən türk ordusunun əsir alınan əsgər və zabitləri olduqca ağır şəraitdə yaşamaq uğrunda mübarizə aparmalı oldular. Əsir alınanları Rusiyanın müxtəlif həbs düşərgələrinə aparmaqla yanaşı, mülki türk vətəndaşlarını Bakının müsəlman əhalisinin gözü qarşısında nümayişkaranə şəkildə Xəzər dənizindəki Nargin adası (indiki Böyük Zirə) adasına daşıyırdılar. Nargində tək hərbi əsirlər deyil, Şərqi Anadolunun rus işğalına məruz qalmış Qars, Ərzurum, Ərdəhan bölgələrində yaşayan mülki əhali də yerləşdirildi. Onların arasında qocalar, qadın və uşaqlar da vardı. Hərbi düşərgədə almanlardan, avstriyalılardan, bolqarlardan olan çeşidli millətlərin nümayəndələri ilə yanaşı, 10 minə yaxın türk vətəndaşı da öz talelərini yaşayırdı. İçərilərində qoca, qadın, uşaq olan türk əsirlərinin şəhər əhalisinin gözü qarşısında keçidini təşkil edən çar Rusiyası çinovniklərinin hərəkətləri milli düşüncəli ziyalıların, ruhanilərin, sahibkarların çox ciddi narazılığına səbəb olurdu.
Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin ən vacib məramlarından biri də Nargin adasında məhkumluq həyatı yaşayan türk əsgər və zabitlərini qaçırıb, onları müxtəlif bölgələrdə təhlükəsiz şəraitdə yerləşdirməkdən ibarət idi. Nargin adasından qaçırılan əsirlərin bir çoxu Osmanlı ordusunda mühüm hərbi işləri həyata keçirdiklərindən, onların döyüş təcrübəsindən yararlanmaq, erməni-rus birləşmələrinə qarşı müqavimət təşkil etmək də planlara daxil idi.
Vaxtilə azərbaycanlılar tərəfindən Nargindən və Rusiyanın başqa həbs düşərgələrindən qurtardıqları əsir türklər də Qafqaz İslam Ordusu tərkibində döyüşlərdə iştirak etdilər. Nargin adasında türk əsirləri, onların ağır vəziyyəti barəsində ilk dəfə Azərbaycan mətbuatında jurnalist Şirməmməd Hüseynov Nəriman Nərimanovun "Hümmət" qəzetində dərc etdirdiyi "Nargin cəzirəsi" məqaləsini çap edərək toxunub.
Durdu Mehmet Burakın "Kostamonu" dərgisində çap etdirdiyi "Kostamonu millət vəkili Xalit bəyin Rusiya və digər ölkələrdə qalan türk əsirləri ilə əlaqəli çalışması" məqaləsində Nargin adasındakı əsirlərin sayı, vəziyyəti və onların bir qisminin azərbaycanlılar tərəfindən qaçırılması yazıya alınıb.
Məhbusların qohumları Nargin həbsxanasındakı dözülməz şəraitlə bağlı Hacı Zeynalabdin Tağıyevə müraciət etmiş, tədbir görülməsini ondan xahiş etmişdilər. Hacı Zeynalabdin yenicə tikdirib başa çatdırdığı dəyirman binasının içərisində düzəliş etdirərək 1910-cu ildə buranın həbsxana olmasını çar üsul-idarəsinin yerli təmsilçilərindən xahiş etmiş və bu təklif qəbul edilmişdi.
Türkiyə tarixçisi Ramazan Balıcın Birinci dünya müharibəsinin ilk illərində apardığı araşdırmalara görə, 1915-ci ilin başlanğıcından, Nargin adasına 10 min əsir gətirilmiş, onlar heç bir yaşayış şəraiti olmayan 40 baraka yerləşdirilmişdi. Hər barakda 125 nəfər öz çətin məhkumluq həyatını yaşamışdır. Zaman-zaman sayları 10 mindən az olmayan bu əsirlər baxımsızlıq, tibbi ləvazimatın olmaması, heç bir gigiyenik qaydalara əməl olunmamasının nəticəsində xəstələnir, dünyasını dəyişirdi. Cansız və zəif olan əsirlərin üzərində bitlər gəzirdi. Əsirlərə verilən ot döşəkçələr çoxdan parçalandığından, quru taxta üzərində yatmalı olurdular. Əsirlərin ən çox ehtiyac duyduqları bir içim su idi. Bəzən əsirlərə 6 gün su verilmirdi, mühafizəçilər şəhərdən qayıq və gəmilərlə göndərilən suyu özləri istifadə edir, əgər qalardısa əsirlərə paylayırdılar. Adada 400 nəfərlik xəstəxana vardısa, sadəcə bunun adı xəstəxana idi, 5 həkim çalışmasına baxmayaraq dərmanın, tibbi ləvazimatın olmaması ucbatından onlar xəstələrə baxmır, öz iş- gücü ilə məşğul olurdular.
Həbsxananın ətrafında çox qorxunc iy dolaşırdı. Bu, ölüm qoxusu idi. Ölülər islam qayda-qanununa uyğun olmadığı bir şəkildə dəniz kənarında əsirlərin özləri tərəfindən qazılan quyulara, üst-üstə atılırdı. Yuyunma imkanı olmayan əsirlər arasında xolera, tif xəstəliyi baş qaldırmışdı. Qış aylarında əsirlər ölüm həyatı yaşayır, baraklar qızdırılmadığından 45 dərəcə şaxtada donaraq həyata son verirdilər. Əsirlərə gün ərzində içərisində yağ və ot olmayan, qaynar sudan ibarət olan şorba və 100 qram qara çörək verilirdi. Çox keçmədi ki, çörək norması yarıbayarı azaldıldı. Yuyulma və dərmanlama bəhanəsi ilə əsirlərin geyimləri bəzən əllərindən alınır, əvəzinə köhnə, dağılmış kətandan paltarlar verilirdi.
1915-ci ildən ta 1917-ci ilin əvvəllərinədək məhkumların vəziyyəti bu cür davam etdi. Çar Rusiyasının devrilməsi, müvəqqəti hökumətin qurulması və hakimiyyət boşluğunun yaranmasından sonra həbsxana daha dəhşətli vəziyyətə düşmüş, baxımsız qalmış, ərzaq təchizatında ciddi problemlər ortaya çıxmışdı. 1917-ci ilin fevral ayının 25-də düşərgənin türk və alman əsirləri Rus Qafqaz Ordusu komandanı Oçilidzeyə məktub göndərərək həbsxanada da vəziyyətin dözülməz olduğunu bildirərək tədbir görülməsini xahiş etdilər, təəssüf ki, edilən bu müraciətin heç bir müsbət nəticəsi olmadı.
Həbs düşərgəsində əsirlərin vəziyyətinin dözülməz olduğu haqda ilk dəfə rəsmi şəkildə Azərbaycanın böyük dövlət və ictimai xadimi Nəriman Nərimanov "Hümmət" qəzetinin 28 noyabr 1917-ci il sayında "Göz yaşı tökdürən Cəzirə" məqaləsi ilə çıxış etmişdir.
İstinadlar
- Aşırlı A. Nargin adasında türk əsirləri (PDF). Bakı: "Elm və təhsil". 2011. ISBN .
- Qılman İlkin. "Türk ordusu Bakıda". səh. 13
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Nargin adasinda turk mehkumlari ucun duserge rus Lager dlya tureckih voennoplennyh na ostrove Nargen Rusiya imperiyasinin Nargin adasinda indiki Boyuk Zire qurdugu hebs dusergesi Nargin adasi hebs dusergesiHerbi esirler ucun hebs dusergesiNargin adasi hebs dusergesinde esirlerIdare edenQafqaz herbi dairesiKomendantpolkovnik A V Poltaratskiy 22 fevral 13 avqust 1915 porucik Velikoseliskiy 13 avqust 24 avqust 1915 podpolovnik Mikayil Xelilov 24 avqust oktyabr 1915 kapitan Zilov 1915 ci ilin oktyabr ayindan Fealiyyet dovru1915 ci il mart 1918 ci il oktyabrTarixiNargin adasinda turk mehkumlari ucun baraklar 1914 cu ilin dekabrindan baslayaraq Qafqaz cebhesinde Rusiya ile doyusen turk ordusunun esir alinan esger ve zabitleri olduqca agir seraitde yasamaq ugrunda mubarize aparmali oldular Esir alinanlari Rusiyanin muxtelif hebs dusergelerine aparmaqla yanasi mulki turk vetendaslarini Bakinin muselman ehalisinin gozu qarsisinda numayiskarane sekilde Xezer denizindeki Nargin adasi indiki Boyuk Zire adasina dasiyirdilar Narginde tek herbi esirler deyil Serqi Anadolunun rus isgalina meruz qalmis Qars Erzurum Erdehan bolgelerinde yasayan mulki ehali de yerlesdirildi Onlarin arasinda qocalar qadin ve usaqlar da vardi Herbi dusergede almanlardan avstriyalilardan bolqarlardan olan cesidli milletlerin numayendeleri ile yanasi 10 mine yaxin turk vetendasi da oz talelerini yasayirdi Icerilerinde qoca qadin usaq olan turk esirlerinin seher ehalisinin gozu qarsisinda kecidini teskil eden car Rusiyasi cinovniklerinin hereketleri milli dusunceli ziyalilarin ruhanilerin sahibkarlarin cox ciddi naraziligina sebeb olurdu Baki Muselman Xeyriyye Cemiyyetinin en vacib meramlarindan biri de Nargin adasinda mehkumluq heyati yasayan turk esger ve zabitlerini qacirib onlari muxtelif bolgelerde tehlukesiz seraitde yerlesdirmekden ibaret idi Nargin adasindan qacirilan esirlerin bir coxu Osmanli ordusunda muhum herbi isleri heyata kecirdiklerinden onlarin doyus tecrubesinden yararlanmaq ermeni rus birlesmelerine qarsi muqavimet teskil etmek de planlara daxil idi Vaxtile azerbaycanlilar terefinden Narginden ve Rusiyanin basqa hebs dusergelerinden qurtardiqlari esir turkler de Qafqaz Islam Ordusu terkibinde doyuslerde istirak etdiler Nargin adasinda turk esirleri onlarin agir veziyyeti baresinde ilk defe Azerbaycan metbuatinda jurnalist Sirmemmed Huseynov Neriman Nerimanovun Hummet qezetinde derc etdirdiyi Nargin ceziresi meqalesini cap ederek toxunub Durdu Mehmet Burakin Kostamonu dergisinde cap etdirdiyi Kostamonu millet vekili Xalit beyin Rusiya ve diger olkelerde qalan turk esirleri ile elaqeli calismasi meqalesinde Nargin adasindaki esirlerin sayi veziyyeti ve onlarin bir qisminin azerbaycanlilar terefinden qacirilmasi yaziya alinib Mehbuslarin qohumlari Nargin hebsxanasindaki dozulmez seraitle bagli Haci Zeynalabdin Tagiyeve muraciet etmis tedbir gorulmesini ondan xahis etmisdiler Haci Zeynalabdin yenice tikdirib basa catdirdigi deyirman binasinin icerisinde duzelis etdirerek 1910 cu ilde buranin hebsxana olmasini car usul idaresinin yerli temsilcilerinden xahis etmis ve bu teklif qebul edilmisdi Turkiye tarixcisi Ramazan Balicin Birinci dunya muharibesinin ilk illerinde apardigi arasdirmalara gore 1915 ci ilin baslangicindan Nargin adasina 10 min esir getirilmis onlar hec bir yasayis seraiti olmayan 40 baraka yerlesdirilmisdi Her barakda 125 nefer oz cetin mehkumluq heyatini yasamisdir Zaman zaman saylari 10 minden az olmayan bu esirler baximsizliq tibbi levazimatin olmamasi hec bir gigiyenik qaydalara emel olunmamasinin neticesinde xestelenir dunyasini deyisirdi Cansiz ve zeif olan esirlerin uzerinde bitler gezirdi Esirlere verilen ot dosekceler coxdan parcalandigindan quru taxta uzerinde yatmali olurdular Esirlerin en cox ehtiyac duyduqlari bir icim su idi Bezen esirlere 6 gun su verilmirdi muhafizeciler seherden qayiq ve gemilerle gonderilen suyu ozleri istifade edir eger qalardisa esirlere paylayirdilar Adada 400 neferlik xestexana vardisa sadece bunun adi xestexana idi 5 hekim calismasina baxmayaraq dermanin tibbi levazimatin olmamasi ucbatindan onlar xestelere baxmir oz is gucu ile mesgul olurdular Hebsxananin etrafinda cox qorxunc iy dolasirdi Bu olum qoxusu idi Oluler islam qayda qanununa uygun olmadigi bir sekilde deniz kenarinda esirlerin ozleri terefinden qazilan quyulara ust uste atilirdi Yuyunma imkani olmayan esirler arasinda xolera tif xesteliyi bas qaldirmisdi Qis aylarinda esirler olum heyati yasayir baraklar qizdirilmadigindan 45 derece saxtada donaraq heyata son verirdiler Esirlere gun erzinde icerisinde yag ve ot olmayan qaynar sudan ibaret olan sorba ve 100 qram qara corek verilirdi Cox kecmedi ki corek normasi yaribayari azaldildi Yuyulma ve dermanlama behanesi ile esirlerin geyimleri bezen ellerinden alinir evezine kohne dagilmis ketandan paltarlar verilirdi 1915 ci ilden ta 1917 ci ilin evvellerinedek mehkumlarin veziyyeti bu cur davam etdi Car Rusiyasinin devrilmesi muveqqeti hokumetin qurulmasi ve hakimiyyet boslugunun yaranmasindan sonra hebsxana daha dehsetli veziyyete dusmus baximsiz qalmis erzaq techizatinda ciddi problemler ortaya cixmisdi 1917 ci ilin fevral ayinin 25 de dusergenin turk ve alman esirleri Rus Qafqaz Ordusu komandani Ocilidzeye mektub gondererek hebsxanada da veziyyetin dozulmez oldugunu bildirerek tedbir gorulmesini xahis etdiler teessuf ki edilen bu muracietin hec bir musbet neticesi olmadi Hebs dusergesinde esirlerin veziyyetinin dozulmez oldugu haqda ilk defe resmi sekilde Azerbaycanin boyuk dovlet ve ictimai xadimi Neriman Nerimanov Hummet qezetinin 28 noyabr 1917 ci il sayinda Goz yasi tokduren Cezire meqalesi ile cixis etmisdir IstinadlarAsirli A Nargin adasinda turk esirleri PDF Baki Elm ve tehsil 2011 ISBN 4702000000 Qilman Ilkin Turk ordusu Bakida seh 13