Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məzdək Bamdad oğlu (V əsr – 529 və ya 531) — yeni din yaradıcısı, islahatçı.
| Məzdək | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | V əsr |
| Vəfat tarixi | 529 və ya 531 |
| Fəaliyyəti | filosof, siyasətçi |
Fəaliyyəti
Zərdüşt və Maninin ideyalarını yenidən reform edən Məzdək Bəmdad oğlu klassik feodal cəmiyyətində indiyədək kimsənin cürət etmədiyi baxışlarla çıxış etdi. Nəyə görəsə, Qərb dünyasının hələ əsrlər sonra düşünəbiləcəkləri dəyərləri daha öncə qəbul etdirməyə çalışan Məzdəkin adı mənbələrdə yalnız "ümumi qadın" fikrini ön plana çəkən bir "zındıq" kimi çəkilib. Ümumiyyətlə, ərəb-fars tarixçiləri bu cür məsələlərə xüsusilə önəm verirdilər. Babəkin 20 ildən artıq apardığı azadlıq mübarizəsini detalları ilə yazmaqdansa, onların qadınlı kişili nə iləsə məşğul olduqlarını özlərinin elmlərinə daha çox layiq bilirdilər. Yəni kimi nə maraqlandırırsa, ondan yazmaq daha rahat olur. Ona görə də, Məzdək Bəmdad oğlunun teoloji, liberal və sosial baxışlarına xüsusi yer verəcəyik.
Teoloji baxış-Məzdəkiliyə görə başlanğıc ikili xarakterlidir. Aydınlıq elmdir, Qaranlıq isə cəhalətdir. Hər ikisinin öz himayəçisi vardır. İşığı, aydınlığı Tanrı, qaranlığı isə Şeytan təmsil edir. Tanrı ən ali qüvvədir və onun qarşısında dörd güc dayanır: Mühakimə etmə (Tamyiz), Anlamaq (Fəhm), Qorumaq (Hifz), Sevinmək (Sürur).Və Tanrı bu dörd gücü layiq olduğu şəxslərə verib: Möbidlər möbidinə baş hakimliyi, Herbada anlamağı, Spahbedə qoşun başçılığını, Ramişqara sevinci. Bu dörd seçilmiş 12 ruhi qüvvənin yaratmış olduqları dairənin içindəki 7 vəzirlə dünyanı idarə edirlər. Bütün bu keyfiyyətlər bir insanda toplaşarsa, o insan ilahi qüvvəyə sahib olacaqdır. Qiyamət gününə, axirətə, ilahi məhkəməyə inam digər dinlər kimi bu idealogiyanın da əsasını təşkil edir. Onlara görə, Qiyamət günü anlayışı əslində yenidən doğuluş, yəni ruhun bir bədəndən digərinə keçməsidir (reinkarnasiya, tənasüx).
Sosial baxış-Orta əsr feodal dünyasında sosial bərabərsizliyə qarşı baş qaldırmış bir çox hərəkatların əsasında müəyyən dini baxışlar dayanmaqdadır. Qərb dünyasında bu cür hərəkatlar bidətçi təriqətlər formasında xarakterizə olunur. Çünki feodalizm dövründə zülmün mənbəyində dövlətlə yanaşı, din və din xadimləri də dayanırdı. Ona görə də, hərəkatlar həm dövlətə, həm də dinə qarşı çıxışları özündə ehtiva edirdi. Bir sıra tarixçilərin ilk "kommunist" hesab etdikləri Məzdəkə görə "Tanrı torpaqdakı məhsulu və digər insana gərəkli olan şeyləri cəmiyyətdə bərabər şəkildə bölüşdürülməsi məqsədilə yaradıb. Heç bir şəxs digərindən artıq pay almamalıdır. İnsanlar bir-birilərinə qarşı düzgün davranmayaraq bir-birilərindən asılı vəziyyətə düşüblər. Güclü zəifi əzərək həm malını, həm də yaşamaq hüququnu əlindən alıb. Mülkiyyət baxımından hər kəsin bərabər olması üçün mütləq bir şəxsin ayağa qalxaraq varlılardan alıb yoxsullara verməsi lazımdır. Hər kim olursa olsun, heç kəsin digərindən artıq var-dövlətə, mülkə və birdən artıq qadına sahib olmağa haqqı yoxdur".
Məlumdur ki, Sasanilər zamanında zərdüşti rahiblər atəşgədələrin ətafında yerləşən geniş ərazilərin sahibi hesab edilirdilər. Ona görə də, Məzdəkin sosial bərabərlik ideyaları onların "dinlərinə" uyğun deyildi və buna görə də Məzdəkiliyə qarşı mübarizənin labüdlüyünü düşünürdülər.
Liberal baxış-Məzdəkiliyə görə, insanlar azad yaradılıb və hər bir şey Tanrı tərəfindən onlar arasında bərabər bölünü. Birinin digərinin üzərində heç bir hüquqi, siyasi, sosial üstünlüyü yoxdur. İnsanlara zərər vermək günah anlayışına daxildir. İnsan yalnız haqsızlığa qarşı baş qaldırarkən qan tökə bilər, digər hallarda bu qəti şəkildə qadağandır. İnsanlar bir-birilərinə qarşı xoş fikirlər düşünməli, başqalarına zərər vermədən Tanrının onlara verdiyi hər cür zövqlə, əyləncə ilə məşğul olmaq hüququna sahib olmalıdır.
İnsanın daxili və zahiri təmiz olmalı, evlilik, andiçmə və bir sıra dini törənlərdə şərab və çörəkdən istifadə edilməlidir. Heyvanları öldürmək və onların ətindən istifadə qadağandır. Məzdəkə görə, insanları fəlakətə, hərisliyə sürükləyən yalnız iki şeydir: Sərvət və qadın. Ona görə də onların ortaq olması bu problemləri tamamilə aradan qaldıracaqdır. Manidən fərqli olaraq Məzdəkə görə, sosial bərabərliyin Tanrının köməyilə bu dünyada qurulması mümkündür. Bunun üçün istismarçılara qarşı fəal mübarizə aparılmalıdır.
Hərəkatın başlanması-Kəndlilərin istismarı, onların əmlakının müsadirə edilməsi iri feodalların güclənməsinə, dövlət xəzinəsinin boşalmasına və bunun sonucunda imperiyanın zəifləməsi prosesinin kəskin xarakter almasına səbəb olmuşdu. İri fodallardan ehtiyat edən I Qubad (488-528) 481-ci ildən fəal mübarizəyə keçən Məzdak Bəmdad oğlundan dəstək istəyir və bir müddət onların fikirləri ilə hərəkət etməyə məcbur olur. Belə ki, qıtlıq zamanı Məzdəkin məsləhəti ilə, Qubad dövlətin taxıl anbarlarını xalqın istifadəsinə verir. Çünki, Məzdəkə görə, hər kəs Adəmin nəslindəndir və bir-birilərinə yardım etməlidirlər ki, heç kəs aclıq hissini duymasın. İmperiyada yaranmış böhrandan çıxış yolu tapmayan Qubad çarəni Ağ Hun imperatorluğuna sığınmaqda görür. Bunun müqabilində Ağ Hun imperatoru 499-cu ildə 30 min nəfərlik suvaridən ibarət qoşunu İrana göndərir. Az sonra güclənən Qubad artıq Məzdəkilərə ehtiyacı olmadığından köhnə dostlarına qarşı mübarizəyə başlayır. Məzdəkilərə qarşı aparılan bu mübarizə Qubadın oğlu I Xosrov Ənuşirəvanın (528-575) zamanında daha kəskin xarakter alır və 529-cu ildə Məzdək edam edilərək öldürülür və 80 min məzdəki qətlə yetirilir.
Məzdək öləndən sonra Məzdəkin ardıcılları amansız təqiblərə məruz qalıb, məmləkətin ucqar yerlərinə, əsasən də Orta Asiya məntəqələrinə qaçıb getməli olurlar
Lakin məzdəkilik ideyaları 200 il müddətində öz varlığını qoruyub saxlaya bilir. Belə ki, İslam dininin geniş vüsət aldığı dövrlərdə də Azərbaycan, Xorasan, Soqdiana, Gürgan, Kirman, İsfahan, Əhvaz, Təbəristan kimi ərazilərdə hələ də onun nümayəndələri və topluluqları yaşayırdı. Nizamülmülk VIII əsr hadisələrindən danışarkən İran əhalisinin yarıdan çoxunun məzdəki və rafizi inancında olduqlarını qeyd edir.
İstinadlar
- В.B.Бapmoльд. Coч.м. II. Ч. 1. M, 1963. c.2I7: m.VI. M.. 1966, c. 215: m.VII. M.. 1971, c. 441: Mэpu Бoйc. Зopoacтpuйцы.Bepoвания u oбычau. M.. 1987, c. 158-160.
Qaynaqlar
- H. Börm: Prokop und die Perser. Untersuchungen zu den römisch-sasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spätantike. Stuttgart 2007, p. 230–233.
- A. Christensen: Le règne du roi Kawadh et le communisme Mazdakite. Kopenhagen 1925.
- P. Crone: "Kavad’s heresy and Mazdak’s revolt". In: Iran 29, 1991, p. 21–42.
- H. Gaube: "'Mazdak: Historical reality or invention?" In: Studia Iranica 11, 1982, p. 111–122.
- G. Gnoli: "Nuovi studi sul Mazdakismo". In: Accademia Nazionale dei Lincei (Hrsg.), La Persia e Bisanzio [Atti dei convegni Lincei 201]. Rom 2004, p. 439–456.
- Z. Rubin: "Mass Movements in Late Antiquity". In: I. Malkin/Z. Rubinsohn (Hrsg.), Leaders and Masses in the Roman World. Studies in Honor of Zvi Yavetz. Leiden/New York 1995, p. 187–191.
- K. Schippmann: Grundzüge der Geschichte des sasanidischen Reiches. Darmstadt 1990.
- W. Sundermann: "Neue Erkenntnisse über die mazdakitische Soziallehre". In: Das Altertum 34, 3, 1988, S. 183–188.
- : "Mazdakism". In: Cambridge History of Iran III/2. Cambridge 1983, p. 991–1024.
Həmçini bax
Xarici keçidlər
- Religions of Iran: Mazdakism
- Encyclopedia of Orient: Mazdakism
- History of Zoroastrianism: Mazdak
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mezdek Bamdad oglu V esr 529 ve ya 531 yeni din yaradicisi islahatci MezdekDogum tarixi V esrVefat tarixi 529 ve ya 531Fealiyyeti filosof siyasetciFealiyyetiZerdust ve Maninin ideyalarini yeniden reform eden Mezdek Bemdad oglu klassik feodal cemiyyetinde indiyedek kimsenin curet etmediyi baxislarla cixis etdi Neye gorese Qerb dunyasinin hele esrler sonra dusunebilecekleri deyerleri daha once qebul etdirmeye calisan Mezdekin adi menbelerde yalniz umumi qadin fikrini on plana ceken bir zindiq kimi cekilib Umumiyyetle ereb fars tarixcileri bu cur meselelere xususile onem verirdiler Babekin 20 ilden artiq apardigi azadliq mubarizesini detallari ile yazmaqdansa onlarin qadinli kisili ne ilese mesgul olduqlarini ozlerinin elmlerine daha cox layiq bilirdiler Yeni kimi ne maraqlandirirsa ondan yazmaq daha rahat olur Ona gore de Mezdek Bemdad oglunun teoloji liberal ve sosial baxislarina xususi yer vereceyik Mezdekilerin oldurulmesi miniaturlerde Teoloji baxis Mezdekiliye gore baslangic ikili xarakterlidir Aydinliq elmdir Qaranliq ise cehaletdir Her ikisinin oz himayecisi vardir Isigi aydinligi Tanri qaranligi ise Seytan temsil edir Tanri en ali quvvedir ve onun qarsisinda dord guc dayanir Muhakime etme Tamyiz Anlamaq Fehm Qorumaq Hifz Sevinmek Surur Ve Tanri bu dord gucu layiq oldugu sexslere verib Mobidler mobidine bas hakimliyi Herbada anlamagi Spahbede qosun basciligini Ramisqara sevinci Bu dord secilmis 12 ruhi quvvenin yaratmis olduqlari dairenin icindeki 7 vezirle dunyani idare edirler Butun bu keyfiyyetler bir insanda toplasarsa o insan ilahi quvveye sahib olacaqdir Qiyamet gunune axirete ilahi mehkemeye inam diger dinler kimi bu idealogiyanin da esasini teskil edir Onlara gore Qiyamet gunu anlayisi eslinde yeniden dogulus yeni ruhun bir bedenden digerine kecmesidir reinkarnasiya tenasux Sosial baxis Orta esr feodal dunyasinda sosial berabersizliye qarsi bas qaldirmis bir cox herekatlarin esasinda mueyyen dini baxislar dayanmaqdadir Qerb dunyasinda bu cur herekatlar bidetci teriqetler formasinda xarakterize olunur Cunki feodalizm dovrunde zulmun menbeyinde dovletle yanasi din ve din xadimleri de dayanirdi Ona gore de herekatlar hem dovlete hem de dine qarsi cixislari ozunde ehtiva edirdi Bir sira tarixcilerin ilk kommunist hesab etdikleri Mezdeke gore Tanri torpaqdaki mehsulu ve diger insana gerekli olan seyleri cemiyyetde beraber sekilde bolusdurulmesi meqsedile yaradib Hec bir sexs digerinden artiq pay almamalidir Insanlar bir birilerine qarsi duzgun davranmayaraq bir birilerinden asili veziyyete dusubler Guclu zeifi ezerek hem malini hem de yasamaq huququnu elinden alib Mulkiyyet baximindan her kesin beraber olmasi ucun mutleq bir sexsin ayaga qalxaraq varlilardan alib yoxsullara vermesi lazimdir Her kim olursa olsun hec kesin digerinden artiq var dovlete mulke ve birden artiq qadina sahib olmaga haqqi yoxdur Melumdur ki Sasaniler zamaninda zerdusti rahibler atesgedelerin etafinda yerlesen genis erazilerin sahibi hesab edilirdiler Ona gore de Mezdekin sosial beraberlik ideyalari onlarin dinlerine uygun deyildi ve buna gore de Mezdekiliye qarsi mubarizenin labudluyunu dusunurduler Liberal baxis Mezdekiliye gore insanlar azad yaradilib ve her bir sey Tanri terefinden onlar arasinda beraber bolunu Birinin digerinin uzerinde hec bir huquqi siyasi sosial ustunluyu yoxdur Insanlara zerer vermek gunah anlayisina daxildir Insan yalniz haqsizliga qarsi bas qaldirarken qan toke biler diger hallarda bu qeti sekilde qadagandir Insanlar bir birilerine qarsi xos fikirler dusunmeli basqalarina zerer vermeden Tanrinin onlara verdiyi her cur zovqle eylence ile mesgul olmaq huququna sahib olmalidir Insanin daxili ve zahiri temiz olmali evlilik andicme ve bir sira dini torenlerde serab ve corekden istifade edilmelidir Heyvanlari oldurmek ve onlarin etinden istifade qadagandir Mezdeke gore insanlari felakete herisliye surukleyen yalniz iki seydir Servet ve qadin Ona gore de onlarin ortaq olmasi bu problemleri tamamile aradan qaldiracaqdir Maniden ferqli olaraq Mezdeke gore sosial beraberliyin Tanrinin komeyile bu dunyada qurulmasi mumkundur Bunun ucun istismarcilara qarsi feal mubarize aparilmalidir Herekatin baslanmasi Kendlilerin istismari onlarin emlakinin musadire edilmesi iri feodallarin guclenmesine dovlet xezinesinin bosalmasina ve bunun sonucunda imperiyanin zeiflemesi prosesinin keskin xarakter almasina sebeb olmusdu Iri fodallardan ehtiyat eden I Qubad 488 528 481 ci ilden feal mubarizeye kecen Mezdak Bemdad oglundan destek isteyir ve bir muddet onlarin fikirleri ile hereket etmeye mecbur olur Bele ki qitliq zamani Mezdekin mesleheti ile Qubad dovletin taxil anbarlarini xalqin istifadesine verir Cunki Mezdeke gore her kes Ademin neslindendir ve bir birilerine yardim etmelidirler ki hec kes acliq hissini duymasin Imperiyada yaranmis bohrandan cixis yolu tapmayan Qubad careni Ag Hun imperatorluguna siginmaqda gorur Bunun muqabilinde Ag Hun imperatoru 499 cu ilde 30 min neferlik suvariden ibaret qosunu Irana gonderir Az sonra guclenen Qubad artiq Mezdekilere ehtiyaci olmadigindan kohne dostlarina qarsi mubarizeye baslayir Mezdekilere qarsi aparilan bu mubarize Qubadin oglu I Xosrov Enusirevanin 528 575 zamaninda daha keskin xarakter alir ve 529 cu ilde Mezdek edam edilerek oldurulur ve 80 min mezdeki qetle yetirilir Mezdek olenden sonra Mezdekin ardicillari amansiz teqiblere meruz qalib memleketin ucqar yerlerine esasen de Orta Asiya menteqelerine qacib getmeli olurlar Lakin mezdekilik ideyalari 200 il muddetinde oz varligini qoruyub saxlaya bilir Bele ki Islam dininin genis vuset aldigi dovrlerde de Azerbaycan Xorasan Soqdiana Gurgan Kirman Isfahan Ehvaz Teberistan kimi erazilerde hele de onun numayendeleri ve topluluqlari yasayirdi Nizamulmulk VIII esr hadiselerinden danisarken Iran ehalisinin yaridan coxunun mezdeki ve rafizi inancinda olduqlarini qeyd edir IstinadlarV B Bapmold Coch m II Ch 1 M 1963 c 2I7 m VI M 1966 c 215 m VII M 1971 c 441 Mepu Bojc Zopoactpujcy Bepovaniya u obychau M 1987 c 158 160 QaynaqlarH Borm Prokop und die Perser Untersuchungen zu den romisch sasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spatantike Stuttgart 2007 p 230 233 A Christensen Le regne du roi Kawadh et le communisme Mazdakite Kopenhagen 1925 P Crone Kavad s heresy and Mazdak s revolt In Iran 29 1991 p 21 42 H Gaube Mazdak Historical reality or invention In Studia Iranica 11 1982 p 111 122 G Gnoli Nuovi studi sul Mazdakismo In Accademia Nazionale dei Lincei Hrsg La Persia e Bisanzio Atti dei convegni Lincei 201 Rom 2004 p 439 456 Z Rubin Mass Movements in Late Antiquity In I Malkin Z Rubinsohn Hrsg Leaders and Masses in the Roman World Studies in Honor of Zvi Yavetz Leiden New York 1995 p 187 191 K Schippmann Grundzuge der Geschichte des sasanidischen Reiches Darmstadt 1990 W Sundermann Neue Erkenntnisse uber die mazdakitische Soziallehre In Das Altertum 34 3 1988 S 183 188 Mazdakism In Cambridge History of Iran III 2 Cambridge 1983 p 991 1024 Hemcini baxZerdust Mani Babek Iran Mezdekiler herekatiXarici kecidlerReligions of Iran Mazdakism Encyclopedia of Orient Mazdakism History of Zoroastrianism Mazdak