Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çoxayaqlılar (lat. Myriapoda) — Buğumayaqlılar tipinə aid yarımtip.
| Çoxayaqlılar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Çoxayaqlılar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Çoxayaqlıların 10500-ə qədər növü vardır. Bütün çoxayaqlılar rütubət bol olan yerlərdə - meşə döşənəyində, daşların altında, torpaqda və çürümüş oduncaqda yaşayırlar. Onlarda (bəzi növlər müstəsna olmaqla) kutikulanın rütubət keçirməyən xarici qatı - epikutikula olmur. Bədən ölçüləri 2 mm-ə qədər, nəhəng skolopendralar 26,5 sm, tropik ikicütayaqlılar (Graphidostreptus didas) daha iri – 28 sm uzunluqda ola bilər.
Çoxayaqlıların bədəni iki hissədən – baş və buğumlu gövdədən ibarətdir. Baş akrondan və 4 gövdə buğumunun birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Başda bir cüt bığcıq və üç cüt ətraf vardır.Bu ətraflar ağızın yaında yerləşərək bir cüt üst çənə və iki cüt alt çənələrdən ibarətdir. İkicütayaqlılarda (Kivsyak ) ağız aparatı birinci cüt alt çənələrdən məhrumdur, alt çənələrin ikinci cütü isə birləşərək, qnatoxilyariya adlanan mürəkkəb quruluşlu tək lövhə əmələ gətirmişdir.
Gövdə buğumları müxtəlif sayda olub, 10-170 arasında dəyişir. Əksər növlərdə buğumlar homonomdur, bəzi çoxayaqlılarda (skolopendra) arxa buğumlar müstəsna olmaqla buğumlar homonomdur. Bəzilərində özünəməxsus heteronomluq müşahidə olunur. Belə ki, sümükcədə (19 buğum) nisbətən uzun buğumlar qısa buğumlarla növbələşir. Gövdədə olan ətraflar birşaxəlidir, buğumludur. Bu ətraflar yürüş ətrafları olub, əksər növlərdə 8 buğumdan təşkil olunmuşdur və caynaqla nəhayətlənir. Dodaqayaqlılarda anal buğumu müstəsna olmaqla, hər buğuma bir cüt ətraf birləşmişdir. Müəyyən funksiyanı yerinə yetirmək üçün ətraflardan bəziləri şəklini dəyişmişdir. Belə ki, gövdənin birinci buğumunun ətrafları şəklini dəyişərək qarmaqşəkilli forma almış və ucunda iti caynağı vardır. Bu ətraflar güclü əzələyə malik olub, çənəayaqlar adlanır,şikarın tutulması və öldürülməsinə xidmət edir.Çənəayaqlarda zəhər vəzi də vardır ki, onun da axarı caynaq olan sahəyə açılır.Dal buğumların ətrafları da bəzən şəklini dəyişərək, cinsi törəmələrə və uzun toxunma hiss çıxıntılarına (sümükcə) çevrilmişdir. Çoxayaqlıların həzm sistemi boruşəkilli bağırsaqdan ibarətdir, orta bağırsaq daha uzundur. Xərçəngkimilərdən və hörümçəkkimilərdən fərqli olaraq, çoxayaqlılarda qaraciyər yoxdur. Bir və ya iki ədəd ağızsuyu vəziləri vardır.
Tənəffüs sistemi
Traxeyalar vasitəsilədir.Traxeya boruları bəzi buğumlarda yerləşən stiqmalarda başlanır.Çoxayaqlıların əksəriyyətində hər buğumda bir cüt stiqma yerləşir.İkicütayaqlılarda,demək olar ki, bütün buğumlarda iki cüt stiqma vardır ki,bunlar şaxələnməmiş traxeyalara açılır.Dodaqayaqlılarda traxeya sistemi daha güclü inkişaf etmişdir.Stiqmalar iri traxeya borularına açılır ki, onlar da bütün orqanlara daxil olan daha kiçik traxeyalara qədər şaxələnirlər.Traxeya borularının divarları daxildən xitinlə döşənmiş birqatlı epiteli ilə örtülmüşdür.
Qan-damar sistemi
Boruşəkilli ürəkdən və qan damarlarından ibarət olub ,açıqdır.Ürək bel tərəfdə yerləşmişdir.O,demək olar ki, bədən boyu uzanır və bir cüt ostiy dəliyi olan metamer quruluşlu kameralardan ibarətdir.Ostiy dəlikləri və ürəyin kameralarının arası qapaqla təchiz olunmuşdur.Qan dal tərəfdən önə doğru hərəkət edir.Ürəyin altında xüsusi qanadşəkilli əzələlər vardır.Müxtəlif çoxayaqlılarda ürəkdən çıxan damarlar eyni dərəcədə inkişaf etməmişdir.
İfrazat sistemi
Malpigi boruları vasitəsilədir.Malpigi boruları nazikdir,bir və ya iki cütdür.Malpigi boruları bədən boyu uzanaraq orta bağırsaqla dal bağırsağın sərhəddində bağırsağa açılır.İfrazat funksiyasının yerinə yetirilməsində piy cisimciyi və bəzi vəzilər də iştirak edir.Piy cisimciyi qeyri-müəyyən quruluşa malik olub,özündə piy şəklində ehtiyat qida maddələri toplayan bir çox hüceyrələrədn təşkil olunmuşdur.Bu hüceyrələr ,eyni zamanda ifrazat funksiyasını da yerinə yetirir.
Sinir sistemi
Çoxayaqlılarda sinir sistemi udlaqüstü və udlaq altı sinir düyünlərindən ibarət olan baş beyindən,udlaq ətrafı sinir həlqəsindən və qarın sinir zəncirindən ibarətdir.
Hiss orqanları
Çoxayaqlılarda toxunma, iybilmə və görmə orqanları vardır.Çoxayaqlılarda bağırsaqlar,bəzilərində (kivsyak) bəzilərində isə dal buğumların ətrafıları da toxunma hiss orqanlarıdır.İybilmə orqanları kiçik borucuqlar şəklində bığcıqlarda yerləşir.Çoxayaqlıların bir qismində sadə quruluşlu tək göz ,bir qismində (sümükcə) çoxlu gözcüklər qrupundan ibarət fasetli gözə oxşar gözlər ,bir qismində isə tipik fasetli gözlər olur.
Cinsi orqanlar sistemi
Çoxayaqlılar müxtəlif cinslidirlər.Dodaqayaqlılarda erkək və dişi cinsi dəliklər anal buğumundan əvvəlki buğumda yerləşir. Erkək fərdlərdə bu buğumun ətrafı şəklini dəyişərək kopulyativ orqana çevrilmişdir.İkicütayaqlılarda və digər çoxayaqlılarda cüt cinsi dəliklər üçüncü gövdə buğumunda yerləşir.Mayalanmış yumurtalarını kiçik yuvalara qoyurlar.
İnkişafı
Çoxayaqlıların yumurtaları sarılıqla zəngindir.ayrı-ayrı qrupların postembrional inkişafı müxtəlifdir.Bəzilərində yumurtadan buğumların sayı az olan fərdlər çıx ır.Sonra qabıq dəyişməklə buğumların sayını bərpa edirlər.Yeni buğumlar anal buğumlardan əvvəlki buğumdan əmələ gəlir.Məsələn,bəzi dördayaqlılarda yumurtadan yeddi buğumlu,yeddi cüt ətrafa malik fərd çıxır.İkicütayaqlılarda isə yumurtadan çıxam yeddi buğumlu “sürfənin” ancaq üç buğumu ətraflara malik olur.Bu tip postembrional inkişaf yəni anal buğumundan əvvəlki buğumda yeni buğumların əmələ gəlməsi ilə gedən inkkişaf anamorfoz adlanır.Kivsyaklarda (Julidae) bəədn buğumlarının sayı qeyri-sabit olduğu üçün böyümə bütün ömrü boyu davam edir (daimi anamorfoz).
Bəzi dodaqayaqlılarda (skolopendralar, geofillər və s.) inkişaf düzünədir, yəni yumurtadan bütün buğumları olan fərd əmələ gəlir. Postembrional inkişaf zamanı çoxayaqlıların bədən quruluşu formalaşır və böyüyür.
Təsnifatı
Yarımtipə 4 sinif daxildir:
- Dodaqayaqlılar (Chilopoda)
- İkicütayaqlılar (Diplopoda)
- Pauropodlar (Pauropoda)
- Simfillər (Symphyla)
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2013.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Coxayaqlilar lat Myriapoda Bugumayaqlilar tipine aid yarimtip CoxayaqlilarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip CoxayaqlilarBeynelxalq elmi adiMyriapoda Pierre Andre Latreille 1802Sekil axtarisiITIS 563885NCBI 61985EOL 2631567FW 291092 Coxayaqlilarin 10500 e qeder novu vardir Butun coxayaqlilar rutubet bol olan yerlerde mese doseneyinde daslarin altinda torpaqda ve curumus oduncaqda yasayirlar Onlarda bezi novler mustesna olmaqla kutikulanin rutubet kecirmeyen xarici qati epikutikula olmur Beden olculeri 2 mm e qeder neheng skolopendralar 26 5 sm tropik ikicutayaqlilar Graphidostreptus didas daha iri 28 sm uzunluqda ola biler Coxayaqlilarin bedeni iki hisseden bas ve bugumlu govdeden ibaretdir Bas akrondan ve 4 govde bugumunun birlesmesinden emele gelmisdir Basda bir cut bigciq ve uc cut etraf vardir Bu etraflar agizin yainda yerleserek bir cut ust cene ve iki cut alt cenelerden ibaretdir Ikicutayaqlilarda Kivsyak agiz aparati birinci cut alt cenelerden mehrumdur alt cenelerin ikinci cutu ise birleserek qnatoxilyariya adlanan murekkeb quruluslu tek lovhe emele getirmisdir Govde bugumlari muxtelif sayda olub 10 170 arasinda deyisir Ekser novlerde bugumlar homonomdur bezi coxayaqlilarda skolopendra arxa bugumlar mustesna olmaqla bugumlar homonomdur Bezilerinde ozunemexsus heteronomluq musahide olunur Bele ki sumukcede 19 bugum nisbeten uzun bugumlar qisa bugumlarla novbelesir Govdede olan etraflar birsaxelidir bugumludur Bu etraflar yurus etraflari olub ekser novlerde 8 bugumdan teskil olunmusdur ve caynaqla nehayetlenir Dodaqayaqlilarda anal bugumu mustesna olmaqla her buguma bir cut etraf birlesmisdir Mueyyen funksiyani yerine yetirmek ucun etraflardan bezileri seklini deyismisdir Bele ki govdenin birinci bugumunun etraflari seklini deyiserek qarmaqsekilli forma almis ve ucunda iti caynagi vardir Bu etraflar guclu ezeleye malik olub ceneayaqlar adlanir sikarin tutulmasi ve oldurulmesine xidmet edir Ceneayaqlarda zeher vezi de vardir ki onun da axari caynaq olan saheye acilir Dal bugumlarin etraflari da bezen seklini deyiserek cinsi toremelere ve uzun toxunma hiss cixintilarina sumukce cevrilmisdir Coxayaqlilarin hezm sistemi borusekilli bagirsaqdan ibaretdir orta bagirsaq daha uzundur Xercengkimilerden ve horumcekkimilerden ferqli olaraq coxayaqlilarda qaraciyer yoxdur Bir ve ya iki eded agizsuyu vezileri vardir Teneffus sistemiTraxeyalar vasitesiledir Traxeya borulari bezi bugumlarda yerlesen stiqmalarda baslanir Coxayaqlilarin ekseriyyetinde her bugumda bir cut stiqma yerlesir Ikicutayaqlilarda demek olar ki butun bugumlarda iki cut stiqma vardir ki bunlar saxelenmemis traxeyalara acilir Dodaqayaqlilarda traxeya sistemi daha guclu inkisaf etmisdir Stiqmalar iri traxeya borularina acilir ki onlar da butun orqanlara daxil olan daha kicik traxeyalara qeder saxelenirler Traxeya borularinin divarlari daxilden xitinle dosenmis birqatli epiteli ile ortulmusdur Qan damar sistemiBorusekilli urekden ve qan damarlarindan ibaret olub aciqdir Urek bel terefde yerlesmisdir O demek olar ki beden boyu uzanir ve bir cut ostiy deliyi olan metamer quruluslu kameralardan ibaretdir Ostiy delikleri ve ureyin kameralarinin arasi qapaqla techiz olunmusdur Qan dal terefden one dogru hereket edir Ureyin altinda xususi qanadsekilli ezeleler vardir Muxtelif coxayaqlilarda urekden cixan damarlar eyni derecede inkisaf etmemisdir Ifrazat sistemiMalpigi borulari vasitesiledir Malpigi borulari nazikdir bir ve ya iki cutdur Malpigi borulari beden boyu uzanaraq orta bagirsaqla dal bagirsagin serheddinde bagirsaga acilir Ifrazat funksiyasinin yerine yetirilmesinde piy cisimciyi ve bezi veziler de istirak edir Piy cisimciyi qeyri mueyyen qurulusa malik olub ozunde piy seklinde ehtiyat qida maddeleri toplayan bir cox huceyreleredn teskil olunmusdur Bu huceyreler eyni zamanda ifrazat funksiyasini da yerine yetirir Sinir sistemiCoxayaqlilarda sinir sistemi udlaqustu ve udlaq alti sinir duyunlerinden ibaret olan bas beyinden udlaq etrafi sinir helqesinden ve qarin sinir zencirinden ibaretdir Hiss orqanlariCoxayaqlilarda toxunma iybilme ve gorme orqanlari vardir Coxayaqlilarda bagirsaqlar bezilerinde kivsyak bezilerinde ise dal bugumlarin etrafilari da toxunma hiss orqanlaridir Iybilme orqanlari kicik borucuqlar seklinde bigciqlarda yerlesir Coxayaqlilarin bir qisminde sade quruluslu tek goz bir qisminde sumukce coxlu gozcukler qrupundan ibaret fasetli goze oxsar gozler bir qisminde ise tipik fasetli gozler olur Cinsi orqanlar sistemiCoxayaqlilar muxtelif cinslidirler Dodaqayaqlilarda erkek ve disi cinsi delikler anal bugumundan evvelki bugumda yerlesir Erkek ferdlerde bu bugumun etrafi seklini deyiserek kopulyativ orqana cevrilmisdir Ikicutayaqlilarda ve diger coxayaqlilarda cut cinsi delikler ucuncu govde bugumunda yerlesir Mayalanmis yumurtalarini kicik yuvalara qoyurlar InkisafiCoxayaqlilarin yumurtalari sariliqla zengindir ayri ayri qruplarin postembrional inkisafi muxtelifdir Bezilerinde yumurtadan bugumlarin sayi az olan ferdler cix ir Sonra qabiq deyismekle bugumlarin sayini berpa edirler Yeni bugumlar anal bugumlardan evvelki bugumdan emele gelir Meselen bezi dordayaqlilarda yumurtadan yeddi bugumlu yeddi cut etrafa malik ferd cixir Ikicutayaqlilarda ise yumurtadan cixam yeddi bugumlu surfenin ancaq uc bugumu etraflara malik olur Bu tip postembrional inkisaf yeni anal bugumundan evvelki bugumda yeni bugumlarin emele gelmesi ile geden inkkisaf anamorfoz adlanir Kivsyaklarda Julidae beedn bugumlarinin sayi qeyri sabit oldugu ucun boyume butun omru boyu davam edir daimi anamorfoz Bezi dodaqayaqlilarda skolopendralar geofiller ve s inkisaf duzunedir yeni yumurtadan butun bugumlari olan ferd emele gelir Postembrional inkisaf zamani coxayaqlilarin beden qurulusu formalasir ve boyuyur TesnifatiYarimtipe 4 sinif daxildir Dodaqayaqlilar Chilopoda Ikicutayaqlilar Diplopoda Pauropodlar Pauropoda Simfiller Symphyla Integrated Taxonomic Information System ing 2013