Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Musiqi məcəlləsi risaləsi (ərəbcə "Məcəllə fil musiqa", yəni "Musiqi məcmuəsi, toplusu") — Azərbaycanın ХV əsr böyük ensiklopedik alimi Fətullah Şirvaninin musiqiyə aid yeganə əsəri.
Tarixçəsi
Əsərin yalnız bir tam nüsxəsi tapılmışdır. Alman alimi bu əsəri tədqim etmiş, isə 1986-cı ildə, alimin ölümündən düz 500 il sonra Frankturt-Mayn şəhərində əsərin faksimilesini alman şərqşünasın tədqiqatı ilə birlikdə nəşr etmişdir. Nəşr edilmiş müqəddimədə Ekhard Nöybauer Şirvaninin adının saxlanmasına, onun Şamaxıda anadan olduğunu göstərməsinə baxmayaraq, alimin əslən iranlı olduğunu iddia edirdi.
Əsərin cəmi 29 vərəqdən ibarət digər əlyazma nüsxəsi Rampur kitabxanasında qeydə alınmışdır ki, Nöybauer onu qüsurlu sayır.
Şirvaninin "Məcəllə" risaləsi dövrünün çox qiymətli əsəri olub, Ekhard Nöybauerin dediyi kimi, bütünlükdə musiqi nəzəriyyəsinə ətraflı və istiqamətlənmiş bir baxışdır.
Məzmun
Fətullah Şirvaninin musiqi təhsili aldığı vaxt onun hansısa bir musiqi alətində çaldığı haqqında məlumat yoxdur. O dövrün mükəmməl musiqi aləti olan udun araşdırılmasına alimin nə "Məcəllə"sində, nə də digər əsərlərində rast gəlirik.
"Məcəllə" risaləsi müqəddimə, iki hissə və yekundan ibarətdir. Hər hissə beş fəsildir.
Müqəddimə forma və məzmunca digər orta əsr risalələrindən xeyli fərqlidir. Allah-təalaya və Məhəmməd peyğəmbərə xeyir-dua və salavat hissəsindən sonra, risalənin ithaf edildiyi şəxsə, yəni Sultan Muradın oğlu II Sultan Məhəmmədə həsr olunmuş tərif hissəsi gəlir.
Bütün bu hissə səc, yəni qafiyəli nəsrlə yazılmışdır. Risalənin müxtəlif səhifələrində ərəb və fars dillərində yazılmış şeirlər vardır. Bu şeirlər F. Şirvaninin həm də istedadlı şair olduğundan xəbər verir.
Müəllif əsərdə musiqinin yaranmasından, onun mənasından, başqa elmlərlə əlaqəsindən, xüsusilə riyaziyyat və astranomiya elmləri ilə bağlılığından danışır. Alim elmin bu bağlılıqdan yaranan bir sıra şübhələrini göstərir: misahə (sahə, coğrafiya, geodeziya) elmi, hiyəl (mehanika) elmi, yüklərin qaldırılması və dartılması elmi, çəkilər (ağırlıqlar) və tərəzilər elmi, hərbi alətlər vja mənazir (müşahidəçilik) elmi, jeczjecljar (optika) vja meliorasija elmi, zizhljar (astronomik cədvəllər) və təgvimlər elmi, təfriq, cəbr və müqabilə (məhsulların islahı) elmi, alətlərin və ljashhnljarin sechilmjasi elmi vja sair.
F. Şirvani «ləhn» sözünün terminoloji mənasını «müəyyən bir qayda ilə tərtib edilən, mənalara malik sözlərin qoshulduğu tonların məcmusu» kimi başa salır. O deyir ki, Quran oxuyanların və xütbə söyləyənlərin öz səslərinə verdikləri rövnəg avaz adlanır, onlara «iqa» adlanan vəznlərə bölünmüş zamanlarda şeir goşulduğu səslsr də deyilir.
Müqəddimədə böyük alim Pifaqorun yuxusundan və onun ixtirasından, Ərəstunun ərğənun (organ) alətini icad etməsindən, Əflatunun mahnını kamil şəkildə dinlənməsi ilə əlaqədar fəlsəfi fikirlərindən bəhs edilir. Daha sonra müəllif musiqi sözü və musiqi elmi haqqında öz mülahizələrini irəli sürür. «Görünür, bu elm ona görə «musigi» adlanır ki, öz lüğəti mənasına əsasən elmi əhəmiyyət kəsb edir. Belə də deyilmişdir ki, insana zövq verən vəznli melodiyalar ona görə «musiqi» adlandırılmışdır ki, «musiqi» sözü onların (yunanların) dilində melodiyalar mənasında olan «musi» və «vəznlərə bölünmüş zövq verən» mənasında olan «qa» və ya «qı» sözlərinin birləşməsindən yaranmışdr. Belə də deyilmişdir ki, «musiqagiya» ən böyük fələyin adı ilə, onların ikisinin (melodiya və vəznin) mütənasibliyinə görə belə adlandırılmışdır. Sonralar ondan bir neçə hərf düşmüşdür».
I hissə «Nəğmənin (tonun) tərifi və onu əhatə etdikləri haqqında fəsil» adlanır. Şirvani tonu hiss olunan bir zaman kəsiyində çıxan səs kimi xarakterizə edir və ona «hiss olunan qədər uzunluqda olan» ifadəsini artırır. O qeyd edir ki, səsin tərifə ehtiyacı yoxdur, ancaq onların (yəqin ki, ondan əvvəl gələn alimlərin) səsə havada sərt toxunulmasından olan zərbə, yaxud sərt qopma nəticəsində suyun çırpınnması və nazik parçanyn cırılması zamanı olduğu kimi, vurulanın vurana, qopulanın qopana mügavimət göstərilməsi sayəsində havanın dağılması səbəbi ilə baş verən keyfiyyət kimi tərif verməsini göstərmişdir. Sonra Şirvani insan boğazından yaranan səslər və simli alətlərdən çıxan tonlar haqqında danışır və bəzi şərhçilərin «Kitabül-ədvar»da tona verdiyi tərifə münasibətlərini, həm də etirazlarını bildirir, ancaq alimin digər əsəri «Şərəfiyyə»də bu haqqda deyilənlərlə razılaşdıqlarını qeyd edir. Ümumiyyətlə, Fətullah Şirvaninin «Məcəlləsi»ndə əsas qaynag əsərləri S. Urməvinin «Kitabül-ədvar» və «Şərəfiyə» risalələridir. Alim əsərindja bu risalələrə dəfələrlə müraciət etmiş və bəzi məsələlərdə onları təkrar etmişdir.
I hissənin ikinci fəsli intervallar («bud», cəmdə «əbad») haqqındadır. F. Şirvani intervalı öz jüksəkliyinə və ağırlığına (bəmliyinə) görə müxtəlif olan iki tonun məcmmusu kimi xarakterizə edir və göstərir ki, sanki onların ikisinin arasında aşağıdan yuxarıya qədər bir məsafə (ara) vardır. F. Şirvani S. Urməvinin «Kitabül-ədvar»ının bəzi şərhçilərinin intervallar haqqında təriflərini və həmçinin İbn Sinanın «Əş-Şifa» əsərində intervallara verilən tərifləri və təsnifatı sitat göstərir. Məsələn, burada deyilir ki, tonların birləşmələrinin toplusu «cins» ady ilə xüsusiləşir. Cinsin intervallarının sayı birdən az olmur. Cəmin tonlarının sayının uyğun düzümdə, uyğun keçid (modulyasiya) və ritmlər üzrə idarə olunmasına gəlincə, o, «təlhin» - kompozisiya, mahnı adlanır. Cəmin iki növ vardır: mülayim (konsonans) və mütənafir (dissonans). Mülayim cəm «ləhn» - melodiya, təranə adlanyr.
Sonra müəllif ikili oktava, oktava, kvinta, kvarta və kiçik intervallar haqqında danışır, tənini intervalını cingiltili, rezonans verən interval kimi xarakterizə edir.
F. Şirvani də S. Urməvi kimi, simi 17 dastana, yəni pərdəyə bölərək, onu müvafiq hərflərə ayırır. S. Urməvinin cədvəlindən başqa, Şirvani digər iki cədvəli də göstərir: biri aşağy tonlar, öz ekvivalentləri ilə, yəni öz bənzərləri ilə və digəri də yuxarı oktavada – jüksəkliklərin öz ekvivalentləri, öz jüksəklikdə bənzərləri ilə olan cədvəllərdir.
III fəsil intervalların toplanması, çıxılması, yarıya bölünməsi və ikiyə vurulması haqqındadır. Bu hesablamalar «Şərəfiyyə» risaləsində əhatəli şəkildə şərh edilmişdir. Bu hesabın daha çox rijaziyyat elminə aidiyyatı vardır.
IV fəsil «cəm»in, yəni səslər sisteminin və kompozisiyanın uyumsuzluğunun (dissonanslığının) səbəbləri haqqındadır. Bu fəsli Fətullashh Şirvani orta əsr risalələrinin çohları üçün xarakterik olan xitabdan, ənənəvi «bil ki» müraciətindən başlayır. Şirvani yazır: «Bil ki, intervalların qarşılıqlı əlaqəsini yaratmag və onları bir-birinin üstünə gəlmək sonucunda mülayim (konsonans) səslər də alınır, mütənafir (dissonans) səslər də; «əl-Ədvar» kitabında yazıldığına görə, dissonanslığın dörd səbəbi var». Burada F. Şirvani S. Urməvinin gətirtirdiyi dörd səbəbi göstərir.
İstinadlar
- Zemfira Səfərova. Fətullah Şirvani və onun "Musiqi məcəlləsi" risaləsi 2013-11-03 at the Wayback Machine. "Qobustan" jurnalı.
- Zemfira Səfərova. XV əsr Şirvan aliminin "Musiqi məcəlləsi" 2016-03-05 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" jurnalı.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Musiqi mecellesi risalesi erebce Mecelle fil musiqa yeni Mu si qi mec mue si top lu su Azerbaycanin HV esr boyuk ensiklopedik alimi Fetullah Sirvaninin musiqiye aid yegane eseri TarixcesiEse rin yal niz bir tam nus xe si ta pil mis dir Al man ali mi bu ese ri ted qim et mis ise 1986 ci il de ali min olu mun den duz 500 il son ra Frank turt Mayn se he rin de ese rin fak si mi le si ni al man serq su na sin ted qi qa ti ile bir lik de nesr et mis dir Nesr edil mis mu qed di me de Ek hard Noy bauer Sir va ni nin adi nin sax lan ma si na onun Sa ma xi da ana dan ol du gu nu gos ter me si ne bax ma ya raq ali min es len iran li ol du gu nu id dia edir di Ese rin ce mi 29 ve req den iba ret di ger el yaz ma nus xe si Ram pur ki tab xa na sin da qey de alin mis dir ki Noy bauer onu qu sur lu sa yir Sir va ni nin Me cel le ri sa le si dov ru nun cox qiy met li ese ri olub Ek hard Noy baue rin de di yi ki mi bu tun luk de mu si qi ne ze riy ye si ne et raf li ve is ti qa met len mis bir ba xis dir MezmunFe tul lah Sir va ni nin mu si qi teh si li al di gi vaxt onun han si sa bir mu si qi ale tin de cal di gi haq qin da me lu mat yox dur O dov run mu kem mel mu si qi ale ti olan udun aras di ril ma si na ali min ne Me cel le sin de ne de di ger eser le rin de rast ge li rik Me cel le ri sa le si mu qed di me iki his se ve ye kun dan iba ret dir Her his se bes fe sil dir Muqeddime forma ve mezmunca diger orta esr risalelerinden xeyli ferqlidir Allah tealaya ve Mehemmed peygembere xeyir dua ve salavat hissesinden sonra risalenin ithaf edildiyi sexse yeni Sul tan Mu ra din og lu II Sultan Mehemmede hesr olunmus terif hissesi gelir Butun bu hisse sec yeni qafiyeli nesrle yazilmisdir Risalenin muxtelif sehifelerinde ereb ve fars dillerinde yazilmis seirler vardir Bu seirler F Sirvaninin hem de istedadli sair oldugundan xeber verir Muellif eserde musiqinin yaranmasindan onun menasindan basqa elmlerle elaqesinden xususile riyaziyyat ve astranomiya elmleri ile bagliligindan danisir Alim elmin bu bagliliqdan yaranan bir sira subhelerini gosterir misahe sahe cografiya geodeziya elmi hiyel mehanika elmi yuklerin qaldirilmasi ve dartilmasi elmi cekiler agirliqlar ve tereziler elmi herbi aletler vja menazir musahidecilik elmi jeczjecljar optika vja meliorasija elmi zizhljar astronomik cedveller ve tegvimler elmi tefriq cebr ve muqabile mehsullarin islahi elmi aletlerin ve ljashhnljarin sechilmjasi elmi vja sair F Sirvani lehn sozunun terminoloji menasini mueyyen bir qayda ile tertib edilen menalara malik sozlerin qoshuldugu tonlarin mecmusu kimi basa salir O deyir ki Quran oxuyanlarin ve xutbe soyleyenlerin oz seslerine verdikleri rovneg avaz adlanir onlara iqa adlanan veznlere bolunmus zamanlarda seir gosuldugu seslsr de deyilir Muqeddimede boyuk alim Pifaqorun yuxusundan ve onun ixtirasindan Erestunun ergenun organ aletini icad etmesinden Eflatunun mahnini kamil sekilde dinlenmesi ile elaqedar felsefi fikirlerinden behs edilir Daha sonra muellif musiqi sozu ve musiqi elmi haqqinda oz mulahizelerini ireli surur Gorunur bu elm ona gore musigi adlanir ki oz lugeti menasina esasen elmi ehemiyyet kesb edir Bele de deyilmisdir ki insana zovq veren veznli melodiyalar ona gore musiqi adlandirilmisdir ki musiqi sozu onlarin yunanlarin dilinde melodiyalar menasinda olan musi ve veznlere bolunmus zovq veren menasinda olan qa ve ya qi sozlerinin birlesmesinden yaranmisdr Bele de deyilmisdir ki musiqagiya en boyuk feleyin adi ile onlarin ikisinin melodiya ve veznin mutenasibliyine gore bele adlandirilmisdir Sonralar ondan bir nece herf dusmusdur I hisse Negmenin tonun terifi ve onu ehate etdikleri haqqinda fesil adlanir Sirvani tonu hiss olunan bir zaman kesiyinde cixan ses kimi xarakterize edir ve ona hiss olunan qeder uzunluqda olan ifadesini artirir O qeyd edir ki sesin terife ehtiyaci yoxdur ancaq onlarin yeqin ki ondan evvel gelen alimlerin sese havada sert toxunulmasindan olan zerbe yaxud sert qopma neticesinde suyun cirpinnmasi ve nazik parcanyn cirilmasi zamani oldugu kimi vurulanin vurana qopulanin qopana mugavimet gosterilmesi sayesinde havanin dagilmasi sebebi ile bas veren keyfiyyet kimi terif vermesini gostermisdir Sonra Sirvani insan bogazindan yaranan sesler ve simli aletlerden cixan tonlar haqqinda danisir ve bezi serhcilerin Kitabul edvar da tona verdiyi terife munasibetlerini hem de etirazlarini bildirir ancaq alimin diger eseri Serefiyye de bu haqqda deyilenlerle razilasdiqlarini qeyd edir Umumiyyetle Fetullah Sirvaninin Mecellesi nde esas qaynag eserleri S Urmevinin Kitabul edvar ve Serefiye risaleleridir Alim eserindja bu risalelere defelerle muraciet etmis ve bezi meselelerde onlari tekrar etmisdir I hissenin ikinci fesli intervallar bud cemde ebad haqqindadir F Sirvani intervali oz juksekliyine ve agirligina bemliyine gore muxtelif olan iki tonun mecmmusu kimi xarakterize edir ve gosterir ki sanki onlarin ikisinin arasinda asagidan yuxariya qeder bir mesafe ara vardir F Sirvani S Urmevinin Kitabul edvar inin bezi serhcilerinin intervallar haqqinda teriflerini ve hemcinin Ibn Sinanin Es Sifa eserinde intervallara verilen terifleri ve tesnifati sitat gosterir Meselen burada deyilir ki tonlarin birlesmelerinin toplusu cins ady ile xususilesir Cinsin intervallarinin sayi birden az olmur Cemin tonlarinin sayinin uygun duzumde uygun kecid modulyasiya ve ritmler uzre idare olunmasina gelince o telhin kompozisiya mahni adlanir Cemin iki nov vardir mulayim konsonans ve mutenafir dissonans Mulayim cem lehn melodiya terane adlanyr Sonra muellif ikili oktava oktava kvinta kvarta ve kicik intervallar haqqinda danisir tenini intervalini cingiltili rezonans veren interval kimi xarakterize edir F Sirvani de S Urmevi kimi simi 17 dastana yeni perdeye bolerek onu muvafiq herflere ayirir S Urmevinin cedvelinden basqa Sirvani diger iki cedveli de gosterir biri asagy tonlar oz ekvivalentleri ile yeni oz benzerleri ile ve digeri de yuxari oktavada juksekliklerin oz ekvivalentleri oz jukseklikde benzerleri ile olan cedvellerdir III fesil intervallarin toplanmasi cixilmasi yariya bolunmesi ve ikiye vurulmasi haqqindadir Bu hesablamalar Serefiyye risalesinde ehateli sekilde serh edilmisdir Bu hesabin daha cox rijaziyyat elmine aidiyyati vardir IV fesil cem in yeni sesler sisteminin ve kompozisiyanin uyumsuzlugunun dissonansliginin sebebleri haqqindadir Bu fesli Fetullashh Sirvani orta esr risalelerinin cohlari ucun xarakterik olan xitabdan enenevi bil ki muracietinden baslayir Sirvani yazir Bil ki intervallarin qarsiliqli elaqesini yaratmag ve onlari bir birinin ustune gelmek sonucunda mulayim konsonans sesler de alinir mutenafir dissonans sesler de el Edvar kitabinda yazildigina gore dissonansligin dord sebebi var Burada F Sirvani S Urmevinin getirtirdiyi dord sebebi gosterir IstinadlarZemfira Seferova Fetullah Sirvani ve onun Musiqi mecellesi risalesi 2013 11 03 at the Wayback Machine Qobustan jurnali Zemfira Seferova XV esr Sirvan aliminin Musiqi mecellesi 2016 03 05 at the Wayback Machine Musiqi dunyasi jurnali