Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qulançar (lat. Asparagus) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin qulançarkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Qulançar | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Qulançar | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
Onlardan yalnız bir növü Asparaqus officinalis (Dərman qulançarı) mədəni halda geniş surətdə əkilib becərilir. Qulançar və ya Mərəçüyüd cinsi "Azərbaycan florası" -nda (1952, II cild səh. 193) Quşüzümü kimi getmişdir. Azərbaycanda apardığımız çoxillik tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu bitkini Qazax-Gəncə bölgəsində və Abşeronda xalq arasında Qulançar, Qarabağda, Naxçıvan MR-nın rayonlarında və ona yaxın digər regionlarda yaşamış azərbaycanlılar isə bu bitkini "Mərəçüyüd", "Mərəçöyüd", "Mərəvçə" və s. adlandırırlar. Bütün bunları nəzərə alaraq 1973-cü ildən başlayaraq bitkinin iki adla adlandırılması qəbul edilmişdir.
AMEA MNB-da 1968-ci ildən aparılan tədqiqatlar bizə bunu deməyə imkan verir ki, Azərbaycan florasında əvvəllər tədqiq olunmuş 6 növ əvəzinə 9 növ müəyyən vardır. Bunlar "Qafqaz geofitlərinin konspekti" (1983) və "Qafqazın geofitləri" (2002) monoqrafiyasında öz əksini tapmışdır.
Bitki latın dilində "Asparaqus" adlanır. Bu söz fransızca formakope olub lüğəti mənası "dərman hazırlamaq" deməkdir. Yunan dilində isə "bərk", "bərk yapışan", yaxud "bərk cıran" mənası verir ki, bu ad ona cinsin bir çox növlərinin zoğlarında hər şeyə ilişən iti tikanlarına görə verilib.
Qulançar və ya Mərəçüyüd 4000 il bundan əvvəl qədim Misirdə, daha sonra isə qədim Romada məlum idi. Azərbaycanda Qulançar və Mərəçüyüdün 9 növünün yayılmasına baxmayaraq, onların bir neçə növü qidalılıq əhəmiyyətinə malik olub, xalq arasında yeyilir.
Dərman qulançarı Qafqaz xalqları arasında geniş istifadə olunur. Bitkiyə gürcü dilində – "kamamuri", rus dilində "sparja", qırğız dilində -"kumı-sakkızı" deyirlər. Bitki ilk vegetasiyaya başlayan vaxtdan 10-15 gün sonra zoğları inkişaf etməyə başlayır. Elə bu vaxt onun tər, yumşaq, cavan zoğları əksər rayonlarda əhali tərəfindən toplanır və yeyilir. Bundan əlavə onun budaqlarını duzlu suda pörtür, sonra bir balaca sıxıb suyunu çıxarır, yağ-soğanla qızardırlar. Dadına, ləzzətinə və qidalılığına görə çox qiymətlidır. Kökümsovu, kökləri, çiçəkləri, giləmeyvəsi və toxumu bir çox xəstəliklərin-böyrək, ürək, vərəm, və s. müalicəsində geniş istifadə edilir, qandayandırıcı, sidikqovucu xüsusiyyətlərinə malikdir.
Qidalılıq və dərman əhəmiyyətinə görə dərman, topayarpaq Qulançar və ya Mərəçüyüd ən geniş istifadə olunur. Bitki respublikamızda ən çox Naxçıvan MR-nın bütün rayonlarında, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl rayonlarında, Şuşa-Laçın,Gəncə-Qazax, Lənkəran-Astara, Quba–Xaçmaz, Şəki-Zaqatala və s. bölgələrdə ən çox quru, daşlı-çınqıllı yamaclarda, qaratikan kollarının ətrafında bitir. Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl və s. rayonlarda yerli əhali Mərəçüyüdü "ağıllı" və "dəli" Mərəçüyüd kimi tanıyır və onları asanlıqla bir-birindən fərqləndirirlər.
"Ağıllı" Mərəçüyüdün zoğları tünd qırmızımtıl, "dəli" Mərəçüyüdünkü isə açıq-yaşıl, solğun-yaşıl rənglidir. Amma uzunmüddətli tədqiqatlar göstərdi ki, bir çox rayonlarda "dəli" Mərəçüyüd də yeyilir. Bitkinin təzə, tər budaq və zoğlarından konserv məhsulları da hazırlanır. Bu bitkidən hazırlanan göy soğanla qulançar və ya mərəçüyüd salatı, pomidor və kələmlə çox dadlı və qidalıdır. Qidalılıq dərəcəsinə görə qulançar və ya mərəçüyüd bir sıra tərəvəz bitkilərini əvəz edir. Onun cavan zoğlarının tərkibində müxtəlif mineral maddələr (kalium, natrium, manqan), fosfor turşusu, 60-80% azot birləşməri vardır.
Azərbaycan MEA Botanika İnstitutunun və Mərkəzi Nəbatat Bağının əməkdaşlarından – S.M.Aslanov, E.N.Novruzov, O.V.İbadlı, L.Ə.Şəmsizadənin apardığı tədqiqatlar əsasında Mərkəzi Nəbatat Bağının kolleksiya sahəsində becərilən Qulançar və ya Mərəçüyüd bitkisindən müxtəlif metodlar əsasında karotinoid maddəsi almışlar. Həmin tədqiqat işi "Müəlliflik şəhadətnaməsinə" layiq görülmüşdür. Tədqiqat işi nəticəsində qulançar və mərəçüyüdün tərkibində insan orqanizmi üçün daha çox xeyirli olan bir çox maddələr, o cümlədən karotinoid (85% Mq) aşkar olunmuşdur. Bu böyük göstərici olub bir çox bitkilərdən alınan karotinoidin miqdarından qat-qat çoxdur.
Botaniki təsviri
Bu cins Qulançar və ya Mərəçüyüd – Asparaqaceae Juss. fəsiləsinə aiddir. Çiçəkləri bircinsli, ikievli olub, əsasən qoltuqda qınşəkilli yarpaqların (kladodi) qoltuğunda yerləşir. Çiçəkyanlığı düz olub, sərbəstdir. Yumurtalıq üçyuvalıdır. Meyvəsi giləmeyvədir. Gövdəsi çoxsaylı budaqlıdır. Budaqlar üzərində sap və ya iynəvarı nazik yarpaqlar (kladodilər) yerləşir. Çoxillik ot bitkisi olub qısa, ətli kökümsovlara malikdir. Qulançar və ya Mərəçüyüdün xalq arasında ən çox istifadə edilən növləri Topayarpaq Q. və ya M. -A. verticillatus L., Dərman Q. və ya M.-Asparaqus officinalis L. növüdür. Topayarpaq Qulançar və ya Məvəçüyüd çoxillik bitkidir. Yeraltı orqanı güçlü kökümsovlara malikdir. Gövdəsi çox hündür olub, becərmə şəraitindən asılı olaraq 1,5-2 metrə qədər olur. Gövdəsi çoxlu sayda budaqlarla zəngin olub, dırmaşandır. Yarpaqları şəkilini dəyişmiş formada olur ki, buna kladodi deyilir. Kladodilərin uzunluğu 2 sm olub gövdənin qoltuğunda dəstələrlə yerləşir. Sap və ya iynə formalıdır. Çiçəklər əksərən budaqların yuxarı hissələrində yerləşirlər. Meyvələri giləmeyvə olub, qırmızı və ya qırmızımtıl-qara rənglidir. Bu növün əkin materialları 1972-ci ildə Füzuli rayonunun Dövlətkarlı, Dilağarda kəndləri ətrafında yerləşən Yelli -dədikdən, Daş yellidən, Torpaq yellinin aşağı , orta yamaclarından, ən çox qaratikan kollarının ətrafından toplanmışdır. Təbii sahələrlə ən çox çiriş, qaratikan, qozqurab, yemlik, danaayağı və s. bitkilərlə birlikdə təsadüf edilir. Gövdəsi çoxlu hamar budaqlardan ibarət çoxillikdir. Gövdəsinin hündürlüyü 160 sm-dir. Kökümsovları dəstə şəklində olmaqla hər il təzələnir. Təzə kökümsovları ağımtıl rəngdə olur. Keçən ildən qalan köklər isə qaralmış və nisbətən yoğunlaşaraq ehtiyat qida maddəsinə çevirilir. Ehtiyat qida maddələri sərf olunub qurtardıqdan sonra köhnə köklər təbii gübrəyə çevrilir. Növün bu xüsusiyyəti onu 50-100 il yaşamasına imkan verir. İynəşəkilli yarpaqlar və yaxud kladodilər xeyli uzun, nazik yumşaq və sapşəkilli olub, uzunluğu 10–14 mm-dir. Topayarpaq Qulançar və ya Mərəçüyüd ilə təbii şəraitdə aparılan müşahidələr göstərdi ki, bitkidə vegetasiyaya fevralın əvvəllərində, qönçələmə aprelin başlanğıcında, çiçəkləmə isə maym ortalarında başlayır və 14-16 gün davam edir. Çiçəklər açıq–sarı rəngli, uzunluğu 3–7 mm-dir. Çiçəkləmə dövründə bitkidə 200-230-a qədər çiçək əmələ gəlir. Toxumları iyunun axırı və iyulun əvvəllərində yetişməyə başlayır. Giləmeyvələrin rəngi parlaq-qırmızı olub, içərisində 3-4 hamar, qara rəngli toxumlar əmələ gəlir. Bitkinin gövdəsi iynəşəkilli, yarpaqları, giləmeyvələri bəzək bağçılıqda çox qiymətlidir. Təbii şəraitdən toplanmış toxumları bioloji cəhətdən sağlam olub, 85% cücərti verir. Toxumlarının 1000 ədədinin quru çəkisi 12,3 qramdır.
Növləri
- Asparagus acutifolius
- Asparagus albus
- Qırıqküncvari qulançar (Asparagus angulofractus)
- Asparagus arborescens
- Asparagus asparagoides
- Qısayarpaqlı qulançar (Asparagus brachyphyllus)
- Bresler qulançarı (Asparagus breslerianus)
- Koxinxin qulançarı (Asparagus cochinchinensis (Lour.) Merr.)
- Daur qulançarı (Asparagus dauricus)
- Asparagus densiflorus
- Asparagus fallax
- Asparagus horridus
- Dərman qulançarı (Asparagus officinalis L.)
- Asparagus pastonianus
- İran qulançarı (Asparagus persicus)
- Asparagus plocamoides
- Çoxyarpaqlı qulançar (Asparagus polyphyllus)
- Asparagus racemosus
- Asparagus setaceus
- Asparagus sprengeri
- Asparagus umbellatus
- Dəstəvari qulançar (Asparagus verticillatus)
İstinadlar
- CHASE M. W., REVEAL J. L., FAY M. F., Reveal J. L., Fay M. F. A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae (ing.). // Botanical Journal of the Linnean Society / M. F. Fay Wiley-Blackwell, Linnean Society of London, OUP, 2009. Vol. 161, Iss. 2. P. 132–136. ISSN 0024-4074; 1095-8339 doi:10.1111/J.1095-8339.2009.00999.X
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 147. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qulancar lat Asparagus bitkiler aleminin qulancarcicekliler destesinin qulancarkimiler fesilesine aid bitki cinsi QulancarElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad BirlepelilerDeste QulancarciceklilerFesile QulancarkimilerYarimfesile Cins QulancarBeynelxalq elmi adiAsparagus L 1753 Sekil axtarisiITIS 42782NCBI 4685 Onlardan yalniz bir novu Asparaqus officinalis Derman qulancari medeni halda genis suretde ekilib becerilir Qulancar ve ya Merecuyud cinsi Azerbaycan florasi nda 1952 II cild seh 193 Qusuzumu kimi getmisdir Azerbaycanda apardigimiz coxillik tedqiqatlar neticesinde melum olmusdur ki bu bitkini Qazax Gence bolgesinde ve Abseronda xalq arasinda Qulancar Qarabagda Naxcivan MR nin rayonlarinda ve ona yaxin diger regionlarda yasamis azerbaycanlilar ise bu bitkini Merecuyud Merecoyud Merevce ve s adlandirirlar Butun bunlari nezere alaraq 1973 cu ilden baslayaraq bitkinin iki adla adlandirilmasi qebul edilmisdir AMEA MNB da 1968 ci ilden aparilan tedqiqatlar bize bunu demeye imkan verir ki Azerbaycan florasinda evveller tedqiq olunmus 6 nov evezine 9 nov mueyyen vardir Bunlar Qafqaz geofitlerinin konspekti 1983 ve Qafqazin geofitleri 2002 monoqrafiyasinda oz eksini tapmisdir Bitki latin dilinde Asparaqus adlanir Bu soz fransizca formakope olub lugeti menasi derman hazirlamaq demekdir Yunan dilinde ise berk berk yapisan yaxud berk ciran menasi verir ki bu ad ona cinsin bir cox novlerinin zoglarinda her seye ilisen iti tikanlarina gore verilib Qulancar ve ya Merecuyud 4000 il bundan evvel qedim Misirde daha sonra ise qedim Romada melum idi Azerbaycanda Qulancar ve Merecuyudun 9 novunun yayilmasina baxmayaraq onlarin bir nece novu qidaliliq ehemiyyetine malik olub xalq arasinda yeyilir Derman qulancari Qafqaz xalqlari arasinda genis istifade olunur Bitkiye gurcu dilinde kamamuri rus dilinde sparja qirgiz dilinde kumi sakkizi deyirler Bitki ilk vegetasiyaya baslayan vaxtdan 10 15 gun sonra zoglari inkisaf etmeye baslayir Ele bu vaxt onun ter yumsaq cavan zoglari ekser rayonlarda ehali terefinden toplanir ve yeyilir Bundan elave onun budaqlarini duzlu suda portur sonra bir balaca sixib suyunu cixarir yag soganla qizardirlar Dadina lezzetine ve qidaliligina gore cox qiymetlidir Kokumsovu kokleri cicekleri gilemeyvesi ve toxumu bir cox xesteliklerin boyrek urek verem ve s mualicesinde genis istifade edilir qandayandirici sidikqovucu xususiyyetlerine malikdir Qidaliliq ve derman ehemiyyetine gore derman topayarpaq Qulancar ve ya Merecuyud en genis istifade olunur Bitki respublikamizda en cox Naxcivan MR nin butun rayonlarinda Agdam Fuzuli Cebrayil rayonlarinda Susa Lacin Gence Qazax Lenkeran Astara Quba Xacmaz Seki Zaqatala ve s bolgelerde en cox quru dasli cinqilli yamaclarda qaratikan kollarinin etrafinda bitir Agdam Fuzuli Cebrayil ve s rayonlarda yerli ehali Merecuyudu agilli ve deli Merecuyud kimi taniyir ve onlari asanliqla bir birinden ferqlendirirler Agilli Merecuyudun zoglari tund qirmizimtil deli Merecuyudunku ise aciq yasil solgun yasil renglidir Amma uzunmuddetli tedqiqatlar gosterdi ki bir cox rayonlarda deli Merecuyud de yeyilir Bitkinin teze ter budaq ve zoglarindan konserv mehsullari da hazirlanir Bu bitkiden hazirlanan goy soganla qulancar ve ya merecuyud salati pomidor ve kelemle cox dadli ve qidalidir Qidaliliq derecesine gore qulancar ve ya merecuyud bir sira terevez bitkilerini evez edir Onun cavan zoglarinin terkibinde muxtelif mineral maddeler kalium natrium manqan fosfor tursusu 60 80 azot birlesmeri vardir Azerbaycan MEA Botanika Institutunun ve Merkezi Nebatat Baginin emekdaslarindan S M Aslanov E N Novruzov O V Ibadli L E Semsizadenin apardigi tedqiqatlar esasinda Merkezi Nebatat Baginin kolleksiya sahesinde becerilen Qulancar ve ya Merecuyud bitkisinden muxtelif metodlar esasinda karotinoid maddesi almislar Hemin tedqiqat isi Muelliflik sehadetnamesine layiq gorulmusdur Tedqiqat isi neticesinde qulancar ve merecuyudun terkibinde insan orqanizmi ucun daha cox xeyirli olan bir cox maddeler o cumleden karotinoid 85 Mq askar olunmusdur Bu boyuk gosterici olub bir cox bitkilerden alinan karotinoidin miqdarindan qat qat coxdur Botaniki tesviriBu cins Qulancar ve ya Merecuyud Asparaqaceae Juss fesilesine aiddir Cicekleri bircinsli ikievli olub esasen qoltuqda qinsekilli yarpaqlarin kladodi qoltugunda yerlesir Cicekyanligi duz olub serbestdir Yumurtaliq ucyuvalidir Meyvesi gilemeyvedir Govdesi coxsayli budaqlidir Budaqlar uzerinde sap ve ya iynevari nazik yarpaqlar kladodiler yerlesir Coxillik ot bitkisi olub qisa etli kokumsovlara malikdir Qulancar ve ya Merecuyudun xalq arasinda en cox istifade edilen novleri Topayarpaq Q ve ya M A verticillatus L Derman Q ve ya M Asparaqus officinalis L novudur Topayarpaq Qulancar ve ya Mevecuyud coxillik bitkidir Yeralti orqani guclu kokumsovlara malikdir Govdesi cox hundur olub becerme seraitinden asili olaraq 1 5 2 metre qeder olur Govdesi coxlu sayda budaqlarla zengin olub dirmasandir Yarpaqlari sekilini deyismis formada olur ki buna kladodi deyilir Kladodilerin uzunlugu 2 sm olub govdenin qoltugunda destelerle yerlesir Sap ve ya iyne formalidir Cicekler ekseren budaqlarin yuxari hisselerinde yerlesirler Meyveleri gilemeyve olub qirmizi ve ya qirmizimtil qara renglidir Bu novun ekin materiallari 1972 ci ilde Fuzuli rayonunun Dovletkarli Dilagarda kendleri etrafinda yerlesen Yelli dedikden Das yelliden Torpaq yellinin asagi orta yamaclarindan en cox qaratikan kollarinin etrafindan toplanmisdir Tebii sahelerle en cox ciris qaratikan qozqurab yemlik danaayagi ve s bitkilerle birlikde tesaduf edilir Govdesi coxlu hamar budaqlardan ibaret coxillikdir Govdesinin hundurluyu 160 sm dir Kokumsovlari deste seklinde olmaqla her il tezelenir Teze kokumsovlari agimtil rengde olur Kecen ilden qalan kokler ise qaralmis ve nisbeten yogunlasaraq ehtiyat qida maddesine cevirilir Ehtiyat qida maddeleri serf olunub qurtardiqdan sonra kohne kokler tebii gubreye cevrilir Novun bu xususiyyeti onu 50 100 il yasamasina imkan verir Iynesekilli yarpaqlar ve yaxud kladodiler xeyli uzun nazik yumsaq ve sapsekilli olub uzunlugu 10 14 mm dir Topayarpaq Qulancar ve ya Merecuyud ile tebii seraitde aparilan musahideler gosterdi ki bitkide vegetasiyaya fevralin evvellerinde qonceleme aprelin baslangicinda cicekleme ise maym ortalarinda baslayir ve 14 16 gun davam edir Cicekler aciq sari rengli uzunlugu 3 7 mm dir Cicekleme dovrunde bitkide 200 230 a qeder cicek emele gelir Toxumlari iyunun axiri ve iyulun evvellerinde yetismeye baslayir Gilemeyvelerin rengi parlaq qirmizi olub icerisinde 3 4 hamar qara rengli toxumlar emele gelir Bitkinin govdesi iynesekilli yarpaqlari gilemeyveleri bezek bagciliqda cox qiymetlidir Tebii seraitden toplanmis toxumlari bioloji cehetden saglam olub 85 cucerti verir Toxumlarinin 1000 ededinin quru cekisi 12 3 qramdir NovleriAsparagus acutifolius Asparagus albus Qiriqkuncvari qulancar Asparagus angulofractus Asparagus arborescens Asparagus asparagoides Qisayarpaqli qulancar Asparagus brachyphyllus Bresler qulancari Asparagus breslerianus Koxinxin qulancari Asparagus cochinchinensis Lour Merr Daur qulancari Asparagus dauricus Asparagus densiflorus Asparagus fallax Asparagus horridus Derman qulancari Asparagus officinalis L Asparagus pastonianus Iran qulancari Asparagus persicus Asparagus plocamoides Coxyarpaqli qulancar Asparagus polyphyllus Asparagus racemosus Asparagus setaceus Asparagus sprengeri Asparagus umbellatus Destevari qulancar Asparagus verticillatus IstinadlarCHASE M W REVEAL J L FAY M F Reveal J L Fay M F A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae ing Botanical Journal of the Linnean Society M F Fay Wiley Blackwell Linnean Society of London OUP 2009 Vol 161 Iss 2 P 132 136 ISSN 0024 4074 1095 8339 doi 10 1111 J 1095 8339 2009 00999 X Linney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 147 doi 10 5962 BHL TITLE 746Hemcinin bax