Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məhəmmədtağı xan Püsyan (7 avqust 1892, Təbriz – 3 oktyabr 1921, Məşhəd) — polkovnik, Xorasan əyalətinin rəisi, şair
| Məhəmmədtağı xan Püsyan | |
|---|---|
| Məhəmmədtağı xan Məhəmmədbağır xan oğlu Sultanzadə | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Təbriz , |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Məşhəd , Xorasan |
| Fəaliyyəti | hərbi qulluqçu |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Məhəmmədtağı xan Məhəmmədbağır xan oğlu Soltanzadə-Püsyan 7 avqust 1891-ci ildə Təbriz şəhərində hərbi mülkədar ailəsində doğulmuşdu. Atası mayor Məhəmmədbağır xan Inayət üs-sultanın nəsli XIX yüzilin I yarısında Şimali Azərbaycanın Qarabağ vilayətindəki Püsyan mahalından (indiki Qubadlı rayonundan) köçüb Qaradağa, ordan da Təbrizə getmişdi. Tağı xanın familiyası (soyadı) Soltanzadə olsa da, elinin adı ilə Püsyan çağrılırdı.
Məhəmmədtağı xan 1899–1905-ci illərdə Təbrizin "Loğmaniyyə" mədrəsəsində dərs oxumuş, Fars və Ərəb dillərini öyrənmışdı. Bundan başqa o, məntiq, yeni elmlər, ev şəraitində isə ailə ənənəsinə görə Fİransız, Rus dillərinə, riyaziyyata, tarixə, ədəbiyyata da yiyələnmışdı. Bundan sonra o, təhsilini artırmaq məqsədilə 1906-cı ildə Tehrana üz tutmuş, 5 il "Mədrəsə-yi nizami" adlı hərbi zabitlik məktəbində oxumuşdu. 1911-ci ildə "Mədrəsə-yi nizami"ni bitirib leytenant rütbəsilə hərbi qulluğa girərək, kapitanlıq dərəcəsinədək yüksəlmışdı.
Məhəmmədtağı xan Tehranda ikən həmyerlisi, məşrutəçi və oğlu, inqilabçı amallarından xeyli təsirlənmışdı. Şübhə yoxdur ki, Tehranda gözləri qarşısında cərəyan edən hadisələr, xüsusən də əhval ruhiyyəsini inqilabi səmtə yönəltmışdı. O, hərbi məktəbdə oxuyarkən altı ay muəllim və tərcüməçi vəzifəsində də işləmiş, sonra adyutant mütərcim vəzifəsini saxlamaqla, Sirab (Həmədanda) hərbi dəstəsinin komandiri olmuşdur.
O dövrdə Qacar səltənətinin zəifliyi üzündən ölkənin bir sıra əyalətləri ilə paytaxt arasında əlaqələr yox dərəcəsində idi. Yollarda ağalıq edən feodal hərbi dəstələrini və quldurları təmizləməkdən ötrü Amerikalı polkovnik Merilin komandirliyi ilə göndərilmiş batalyon da bir iş görə bilməmışdı. Gənc Məhəmmədtağı xan isə öz dəstəsi ilə 1914-cü ildə Tehran-Həmədan-Kirmanşah yolunu açmışdı. Bu ağır və mürəkkəb əməliyyata görə onun üçün mayor rütbəsi, elecə də qızıl medal istənilsə də, hərbi nazirlik gənc komandirin yaşının azlığını bəhanə gətirib, mayorluq rütbəsini əsirgədi və yalnız qızıl medal verdi. O dövrdə nəşr olunan "Tehran", "Həmədan", "Kirmanşah" qəzetləri onu "ən cəsarətli zabit", "kəndlilərin dadına çatan" adlandırmışdı.
M. Püsyan sonra başçılıq etdiyi jandarm eskodronu ilə Luristana getmiş, Burucerd döyüşlərində quldurları dağıtmış, bəzi mürtace xanları həbs etməklə əmin-amanlıq yarada bilmışdı. Bu çarpışmalarda yaralanan komandir sağaldıqdan sonra mayor rütbəsi almış və Həmədan batalyonunun rəisi təyin ədilərək 1915-ci ilin 14 dəkabrina dək həmin vəzifədə çalışmışdı.
O, Həmədanda ikən Kirmanşahda təşkil olunmuş İran milli hökuməti silahlı qüvvələrinin bu hissəsinə komandir qoyulur. Bu müddətdə gənc Türk zabiti Bidsərx, Qəzvin, Kəngavər, Kirmanşah cəbhələrinin komandiri vəzifəsini daşımış, ixtiyarindakı 1500 nəfərlik atlı və piyada hissələrlə Rus və İngilis qoşunlarına qarşı müvəffəqiyyətli yürüş əməliyyatları aparmışdı.
Bu azömürlü hökumət üzvləri mühacirətə məcbur olduqda, o da onlarla birlikdəİstanbula və sonradan 1917-ci ildə Berlinə getmişdi. Orada əvvəl müalicə kursu geçmiş, sonra Almaniya ordusunun təyyarəçilik məktəbinə daxil olmuşdur. Gənc hərbçi yorulmadan öyrənir, aviasiya texnikasına yiyələnirdi. Qısa müddət ərzində o, 33 dəfə uçuş geçirmişdi. Lakin yenidən ciddi şəkildə xəstələndiyindən, piyada qoşunlarına dəyişilmişdi. Azərbaycan diyasporasının bu gənc üzvü Almaniya ordusundakı xidmət zamanı millətinin hərb sahəsində nəyə qadir olduğunu Alman hərbçilərinə göstərmişdi.
Ölkədə gedən inqilabi hərəkat zamanı Məhəmmədtağı xan Leypsiq şəhərinə gedib riyaziyyat və musiqi təhsili almağa başlayır. Təhsil aldığı dövrdə bu Azərbaycan oğlu muəllimlərinin ailəsində elə xoş təəssürat yaratmışdı ki, muəllimi və müəlliminin qadını Knayr sonralar, onun haqqında kitab yazmış, Məhəmmədtağı xanı "Ən nəcib iranlı" adlandırmışdı.
M. Püsyan Alman imperiyalizminin qoşunlarında xidmət etsə də, imperiyalizm əleyhinə üsyanları öz gözləri ilə görür və şübhəsiz, özü üçün, vətənin azadlığı üçün nəticə çıxarırdı.
Geri qayıdanbaş gənc Azərbaycan zabiti İsveçə gəlmiş, ora ilə tanış olmuş, sonra Petroqrada yollanmışdı. Bu zaman Petroqrad Oktyabr çevrilişindən sonrakı təlatümlər içərisində idi. Ona da söz yoxdur ki, Rusiya bolşeviklərinin sinfi bərabərlik, imperiyalizm, müstəmləgeçilik, milli zülm əleyhinə yaydıqları şüarlar, apardıqları təbliğat 28 yaşlı alovlu azadlıq aşiqinə təsirsiz qala bilməzdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Petroqraddakı 1917-ci il oktyabr çevrilişində M. Püsyanın bir sıra həmyerililəri, o cümlədən məşhur inqilabçı Heydər Əmioğlu və onun qardası Süleyman Tarıverdiyev də fəal iştirak edirdilər.
Avropanı gəzib dolaşmış, bir neçə sahədə təhsil almış və gözü bir çox həqiqətlərə açılmış Məhəmmədtağı xan 1920-ci ildə Ənzəli yolu ilə İrana qayıtdı. Deyilənlərə görə, 1915-ci ildə Qacarlar dövlətinin qərbindəki Türkiyə əsgərləri marş oxuyarkən ölkənin bütövlükdə onların olacağını söylədiklərini eşidən zabit M. Püsyan əvvəl məktubla, sonra şəxsən Türkiyə komandanına müraciət etmiş, qəti etirazını bildirmişdi. Marşın sözlərini dəyişib qardaşlıq ruhuna salındığını eşidən və sevinən komandir sonrakı '"var olsun qeyrətli, qəhrəman oğlu Məhəmmədtağı xan Püsyan!" cümlsinə yenə etiraz etmişdi.
Onun vətənpərvərliyini və qəhrəmanlığını hətta ölümündə böyük rol oynamış gizli polis rəisi Bağır Amili və Nasir Səskər də yazmışdır. Tarixçi M. Müctəhidi isə yazır: "Təvazökarlıq, utanmaq və həyalılıq, iffət, alicənablıq, özünün tərifinə yol verməmək, xidmətlərini və hünərlərini başqası izah edərkən narahat olmaq kolonelin (Fransizca "polkovnik" deməkdir) bariz sifətlərindən idi". "Məlik üş-şüara" Bahar Məhəmmədtağı xanın qaldırdığı üsyanın əleyhinə olsa da, şəxsiyyətini, cəsarətini, vətənpərvərliyini tərif etmişdi. Şair Bahar keçmiş dostunun həyat yolundan bəhs edərək yazırdı ki, Məhəmmədtağı xan mühacirət dövründə Şeyx Həsən Tehrani ilə dost idi. Mən və Tehrani Demokrat Firqəsindən idik. Məhəmmədtağı xan da bu firqəyə meyilli idi və ona inanırdı. Tehraninin evində onunla görüşüb Xorasanda bir hərbi-milli cəmiyyətin mərkəzinin yaradılması barədə gedirdi. Əslində onun bu işlərdən ötrü ürəyi gedirdi. O, kəmal-i məmnuniyyətlə bizim izahatımızı qabul etdi…
O zaman ölkədə gedən mürəkkəb ictimai-siyasi proseslər mərkəzi hakimiyyəti xeyli zəiflətmişdi. Əyalətlərin mərkəzdən qaçma meyilləri, xüsusən də davam edən Şeyx Məhəmməd Xiyabani (Azərbaycan) və Gilan hərəkatı Tehranı sarsıtmışdı. Lakin, eyni zamanda bəzi yerdə xanlıq, feodalların özbaşınalığı kimi mürtəce pıroses də inkişafda idi. O cümlədən Xorasanda başıpozuqluq, quldurluğun əl-ayaq açması iqtisadi-ticarət əlaqələrinin gediş-gəlişin pozulması və ziyarət yollarının qorxulu şəkil alması liberal burjuaziyasının hökumətə təzyiq göstərməyə vadar edirdi. Nəticədə Müşur üd-dövlə hökuməti bu əyalətdə jandarm qüvvələrini gücləndirir, özbaşınalığı aradan qaldırmaq üçün Məhəmmədtağı xanı ora jandarm rəisi göndərmək məcburiyyətində qaldı. 1920-ci ilin oktyabrında polkovnik Məşhədə göndərildi. Bu Demokratik qüvvələrin qələbəsi demək idi.
Kolonel M. Püsyan Məşhədə gəldikdən sonra Demokrat Firqəsinin üzvləri ilə yaxınlaşır, onlarla iş aparmağa başlayır. O, yerli irticanın vali Qəvam üs-səltənəyə və İngilis konsuluna arxalandığını bilirdi. İrticaya qarşı mübarizə aparmaqda isə ona firqənin görkəmli üzvlərindən Haci Məhəmməd ağa Tahbaz, Məhəmməd Haşım Mirzə Ənsər, Haci Hüseyn ağa Malik kimi liberal burjua-mülkədar nümayəndələri, mütərəqqi fikirli ruhanilər, Məşhəddə yaşayan Azərbaycan tacirləri, sənaye sahibləri, əsnaf və qəsbkarlar kömək edirdilər. Məşhədin görkəmli sənaye sahiblərindən Əli xan, Məhəmməd xan, Əmioğlu qardaşları Kolonelin maarif, mədəniyyət sahəsində islahat tədbirlərini həyata geçirilməsindən ötrü maddi yardım etməyi öhdələrinə götürmüşdülər. Əyalətin yeni jandarm rəisi "Milli komitə" adlı təşkilat yaradaraq onun şö’bələrini başqa şəhələrə də yayırdı. Tezliklə təşkilatın 3000-nə yaxın üzvü oldu.
M. Püsyan rəisliyə geçən kimi jandarmeriyanın büdcəsini Qəvam üs-səltənənin cibinə axmaqdan azad ədib, idarənin xərclərinə yönəltdi. Bu, Qəvam üs-səltənə ilə onun ilk toqquşması idi. Lakin Məhəmmədtağı xan azadlıq düşməni Əhməd Qəvam üs-səltənə və İngilis konsulunun nümayişkəranə şəkildə cəzalandırmaq istədikləri siyasi məhbusları da azad edib irticaya ikinci zərbə vurdu. Üçüncü zərbə daha ağır idi: Məhəmmədtağı xan yüz illər boyu Xorasanda özbaşınalıq edən, indi də vali və İngilis konsulu tərəfindən bir çox məqsədlər üçün istifadə olunan feodal hərbi qüvvələrini dağıtmışdı.
Kolonel Məşhədə gələrkən Tehrandan özü ilə bir dəstə zabıt gətirmişdi. Əksəriyyəti türklər olan bu dəstənin tərkibinə mayor İsmayil xan Bahadır, mayor Əlirza xan Vəziri, sultan (kapitan) , Sultan , Sultan , Sultan , sultan , Sultan Mirzə Əli xan İyzədi, Naib (leytenant) Ağa xan Xoşgin, Naib Haci xan Təfrisi, Naib Məhəmməd xan, Naib Cəlal xan Zəmani, Sultan Nur Əlinəqi xan Həkimi, Naib Əlisəfər xan Musar, Naib Davud xan Sinaqi, Naib Tağı xan Tavus, Sultan Qulam Hüseyn xan Pedər, Sultan Ehsanulla xan Azərəxiş və b. daxil idi.
Polkovnikin ilk gördüyü islərdən biri vali Qəvam üs-səltənəni həbs etmək oldu. Məşrutə hərəkatından üzü bəri çirkin əməlləri, azadlıq əleyhinə gördüyü işlərlə özünü ləkələmiş bu siyasi fitnəkarın hərbi qaragüruhu sarsıtmaqla yanaşı mütərəqqi qüvvələrə qol-qanad verdi. Qəvam üs-səltənə ilə bərabər 40 qatı irticacı da həbsə alınıb, əmlakı müsadirə edildi. Bunları görən Xorasan əhalisi şənlik içində idi.
Lakin atasının yaxın dostu, demokrat fikirli Haci Məhəmməd Tahbaz, Gilan Respublikasının Xarici İşlər naziri M. C. ilə görüşlərdən aldığı təəssüratla Məhəmmədtağı xan daha dərin, içtimai-siyasi, iqtisadi islahatlara əl atırdı. O, zabit Qulam hüsəyn xan Pedərin başçılığı ilə "Milli xəzinə" adlı fond yaratmışdı. Soyqunçu, zülmkar feodallardan müsadirə edilənlər bə’zi liberal dövlətlilərin, xəyriyyəçilərin verdikləri ianə, həmçinin, Türküstandan mühacirlərin Aşqabaddan göndərdikləri qızıllar bu fondda saxlanılırdı.
Şübhəsiz ki, irtica da əlini əli üzərinə qoyub oturmamışdı. Həbs olunub Tehrana göndərilən Qəvam üs-səltənə Seyid Ziyanın devrilməsindən sonra baş nazir postunu ələ geçirib, geçmiş cinayət şəriki Nəcd ül-səltənəni Xorasana vali göndərdi. Lakin əyalətdə anti-demokratik əhval-ruhiyyəni qızışdırdığına görə o da həbsə alınıb mülki müsadirə edilərək "Milli xəzinə"yə verildi. 1921-ci il 25 aprel tarixli Məşhəd zəhmətkeşlərinin əzəmətli nümayişi sabahısı gün aprelin 26-da Məhəmmədtağı xanı qəti tələblə Xorasan valiliyinə gətirdi.
Yeni vali dərhal daha dərin islahatlara əl atdı. Belə ki, gündüzlər "qoruyub", gecələr quldurluq edən Qəvam üs-səltənə tüfəngçiləri, həmçinin müstəbid məmurlar işdən uzaqlaşdırılıb əvəzində o dövrün rəsmi sənədlərində "Dəmir dəstə", "Fədayi", "Kolonelin fədayisi" adlandırılan "Xüsusi qıvardiya təşkilatı" yaradıldı. "Xüsusi qıvardiya"nı səciyyələndirən çağdaş müəlliflərdən biri yazırdı: "Dəmir dəstə" mərhum Kolonelin rəşadətli və şücaətli, cavan Azərbaycanlı fədayilərdən təşkil olunmuşdu. Çox az ordularda belə nəfərlər ola bilər. Çünki neçə yüz nəfərlik bu dəstə Kolonellə münasibətdə neçə yüz bədəndə olan bir ruh kimi idi və öz imtahanlarını da belə verdilər".
Xorasan jandarmeriyasının əsasını təşkil edən quruplardan biri də "Kavə partizan ordusu" idi. Əliqulu xan Püsyana (general Həmzə xan Püsyanın oğlu) tapşırmışdı. O isə bu sahədə yüksək təcrübəli hərbçi idi.
Xorasanın gənc valisi, Azərbaycan diyasporasının fəal uzvu, yaxın gələcəkdə üzləşəcəyi irtica qüvvələrinin nəhəngliyini, döyüşlərin amansızlığını nəzərə alıb Məşhəddə serjant, leytənant yetişdirən hərbi məktəb açdırmışdı. Oranı qurtaranların bir hissəsi sonradan baş qaldıran irticaya qarşı döyüşlərdə qəhrəmanlıqlar göstərdilər. M. Püsyan özü də həmin məktəbdə müxtəlif ixtisaslardan dərs deyirdi. Tələbələrindən polkovnik Səfapur vətənpərvərliyi, fədakarlığı döyüş qabiliyyətini müəllimindən öyrəndiyini yazırdı. Kolonel Sultanzadə mərkəzin Xorasandakı arxa-dayağını sarsıtmaq, yerli irticanı sındırmaq üçün 5 min silahlı döyüşçüyə malik başçısı, böyük feodal Şüca ül-mülkü məğlub edib, Əfqanıstana qaçırmış, heç kimi tanımayan Salar xana zərbələr vurub istəhkamını almış, Xanların illərdən bəri vermədikləri vergiləri toplamışdı.
Dərəbəyliyin ortadan qaldırılmasının həm İmam Riza ziyarətgahının canlanmasına, həm ticarətin artmasına, həm də yerli sənayenin genişlənməsinə mühüm köməyi var idi. Ölkənin "Aftab-e Şərq", "Minu", "Ruh ul-qüds" adlı qəzetləri gənc valinin bu hərəkətlərini İmam Rizaya dərin məhəbbəti ilə izah edirdilər. Məhəmmədtağı xan sankı vaxtın azlığını irticanın bütün azqınlığı ilə hücuma geçəcəyini başa düşüb tələsir, eyni vaxtda bir neçə ağır işi görürdü. Vali bir yandan sənaye yüksəlişi üçün məsləhətləşmələr aparır, bir yandan yetimxanalar açaraq sahibsiz uşaqları dövlət himayəsinə alır, bir yandan Xorasanı məktəblər şəbəkəsinə bürüməyə çalışır, Məşhəddə, Nişapurda və bəzi kəndlərdə ibtidai, peşə, orta, hətta ali məktəblər açdırırdı. Məşhəd məktəblərində tarix, coğrafiya, həndəsə, musiqi, hesab fənləri geçirilirdi, jandarmların uşaqlarının ayrıca təhsil pıroqramı hazırlanmışdı. Həmçinin, xəstəxanaların açılmasında kənd və qəsəbələrə 2–3 nəfərlik səyyar tibb dəstələrinin göndərilməsində həkim və Kolonelin xidmətləri misilsiz idi.
Üsyan rəhbəri başqa işlərlə yanaşı mədəniyyət, incəsənət və ədəbiyyat sahəsində də tədbirlərə əl atırdı. Bu işdə, şübhəsiz ki, əyalətdəki çoxsaylı Azərbaycan diyasporası üzvləri ona kömək edirdilər. O, bir insan qüvvəsinin və şüurunun verdiyi imkan daxilində hər bir işi görürdü. İngiltərənin Məşhəddəki konsulluğunda toplanmış silahların müsadirəsi bu qəbildən idi. Lakin başda Qəvam üs-səltənə olmaqla, Tehran hökuməti nə Fars şovinizmi, nə yerli qaragüruh, nə də ölkəni soyub-dağıdan xaricilər bu Azərbaycan oğlunun Xorasanda, gələcəkdə isə bəlkə də bütün İranda hakimliyinə dözə bilməzdilər. Onlar təsadüflərə ümid bağlamadan hər cür təxribat işləri aparırdılar". Qəvam üs-səltənə vilayətə tez-tez casuslar göndərir, onları valilikdə, jandarm, polis idarələrində, müxtəlif müəssisələrdə, təşkilatlarda vəzifələrə düzəltdirirdi. Belə təxribatçıları zabitlər arasında yerləşdirməyə də müvəffəq olmuşdu. Ətrafda isə milli-azadlıq hərəkatlarına, demokratik qüvvələrə ağır zərbələr vurulmaqda idi. Vaxtilə Məhəmmədtağı xanı Xiyabani hərəkatı əleyhinə döndərmək istəyənlər bu arzuya çatmasalar da, 1920-ci il sentyabrin 14-də üsyanı qan içində boğmuşdular. 1921-ci il oktyabrın əvvəllərində Gilan Rəspublikası da yıxıldı. Əvvəlcə Mirzə Kiçik Xan, dalınca məşhur inqilabçi Heydər Əmioğlu öldürüldü. Bu qanlı aksiyalarda Qəvam üs-səltənə ilə yanaşı hərbi nazir Rza xan Pəhləvini və dinsiz Ehsanulla xanın rolu az deyildi. Dinsiz hərəkatları ilə hərəkatı laxladan inqilabçı Ehsanulla xan qaçıb Aşqabaddan Xorasan üsyançılarına öz köməyini təklif etdikdə, vəziyyəti ağırlasan üsyan rəhbəri belə cavab vermişdi: "Sizin yaxşılığınızı istəmirəm, pislik eləməyin".
Rza xanın isə qəhrəman Azərbaycan oğlu ilə ayrı haqq-hesabı var idi. Hələ 1915-ci ildə Həmədana jandarm rəisi göndərilmiş M. Püsyan şəhərdə özbaşınalıqlar törədən qazaqların qarşısını almaq üçün komandirləri Rza xana tələb göndərmişdi. Tələb cavabsız qaldıqda Məhəmmədtağı xan Rza xanın qərargahına girib qazaqları tərksilah etmiş, komandiri həbsə almışdı. Üç gün həbsdə yatan Rza xan azğınlıqlara son qoyan fərmanı imzalamağa məcbur olmuşdu.
İndi Tehran hökumətindən əmr alan Rza xan Pəhləvi 5 min qoşun, çoxlu top, pulemyot və başqa silahlarla Məşhəd üzərinə yürüyürdü. Yerli Zəfəranlı, Şadlı tayfalarının hərbi qüvvəsi də dövlət Qazaq ordusuna qoşuldu. Qəvam üs-səltənənin 700 nəfərlik təxribat dəstəsi artıq öz işini görmüşdü. Gürgan jandarm dəstəsi və Qoçan xanları da üsyançılar əleyhinə çıxırdılar. Xain jandarmlar, o cümlədən, təxribatçılar tərəfindən camaatın soyulması, xalqdan zorla vergi alınması, üsyançıların yerlərinin dəyişdirilməsi, jandarmların bilə-bilə əsir vərilməsi hərəkəti zəiflədir, müdafiəni boşaldır, Məşhəddə olacaq hücumun yollarını açırdı. Bunun əsl baiskarları arasında kürdlər mühüm rol oynayırdı.
Məhəmmədtağı xan dörd tərəfdən mühasirəyə alınmışdı. Xəyanətlərin isə ardı-arası kəsilmirdi. Üsyan rəhbəri Cəfərabaddan kömək gözlədiyi zaman oradakı jandarm başçıları və Məşhədə göndəriləcək mərminin, güllənin qarşısını aldı. Üsyanın son dayaq məntəqəsi rabitəsiz, sursatsız qaldı.
Vaxtilə Oktyabr çevrilişini alqışlayan, RSFSR-in Tehrana göndərdiyi səlahiyyətli səfiri F. A. Rotşteyni qabul edib, şərəfinə ziyafət verən, Leninin sağlığına badə qaldıran, səfiri paytaxta aparmaq üçün bir vzvod jandarm ayıran və onları mükafatlandıran kolonel M. Püsyan Aşqabada, Bakıya teleqramlar göndərib kömək istədiyi zaman ümidsiz vəziyyətə düşmüşdü. Bolşeviklərə inanan Məhəmmədtağı xan onları yalnız son anda tanımışdı. RSFSR Xalq Xarici İşlər komisari Tehrana F. A. Rotşteynə göndərdiyi 5 oktyabr 1921-ci il tarixli, 8348/8 saylı teleqramında yazırdı: "Bizim İrandakı siyasətimiz şahla şahlıq əleyhinə çıxanlar arasındakı mübarizədə son dərəcə ehtiyatlı olmaq, bitərəfliyi saxlamaq, daxili işlərə qoşulmamaqdır. Ümid edirik ki, Kirov və hərbi komisiya anlaşılmazlığı aradan götürəcək".
Bu kiçik teleqramın arxasında Gilan və Xorasan üsyanlarının fəlakətli sonluğu gizlənirdi. Bunu həmin sənədlər məcmuəsinin arxasında verilmiş qeyd açıq-aydın bəlləndirir. Qeyddə göstərilir ki, Sovət hökuməti 1920–21-ci illərdə Gilan və qonşu şimali İran (cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur) əyalətlərində üsyançı dəstələrlə şah orduları arasındakı döyüşlərə qarışmağın qarşısını qəti şəkildə almaq üçün S. M. Kirova göstəriş verib.
Bu nəzarətin həyata geçirilməsi üçün Sovet hökuməti 1921-ci ilin oktyabrında Bakıya S. M. Kirovun sərəncamına Hərbi İnqilab Şurasının xüsusi hərbi komisiyasını göndərib.
Doğrudan da, Bakıdan Xorasan hərəkatına köməyə gedən cənubi Azərbaycanlı fəhlə dəstələrinin qarşısı türk xalqlarının qəddar düşməni S. M. Kirov tərəfindən alınmışdı. Yaranışının ilk günlərində cəlbedici, parlaq bəyannamələr, şüarlarla dünya xalqlarına müraciət edən Sovət hökumətinə heç də bərabərhuquqlu, azad, müttəfiq Şərq dövlətləri deyil, müstəmləkələr lazım idi. Belə olmasaydı, Bolşevik S. Orconikidzə Məşrutə hərəkətını dağıtmaz, Xiyabani üsyanı təklənməz, erməni Mikael Avatesyan (Sultanzadə) adı ilə İran KP-nin rəhbərliyinə soxulmazdı. Heydər Əmioğlu isə öldürülməz, Məhəmmədtağı xan qaragüruh əlində qalmazdı.
Təmamilə təklənib mühasirəyə düşən Məhəmmədtağı xan türklərin "Dəmir dəstə"dən olan son üzvləri də sıradan çıxdıqdan sonra bir neçə yerindən yaralandı və öldürüldü. Düşmənlər onun başını kəsib Qəvam üs-səltənə və Rza xan kimi cəlladlardan mükafat almaq istəyirdilər. Lakin, bu qəhrəmanın ölümü də geniş azadlıq nümayişinə çevrildi. Azərbaycanın mərd oğlu Məhəmmədtağı xan Sultanzadə Püsyan əbədi olaraq Xorasan tarixində azadlıq, demokratiya yolunun qəhrəmanlıq simvolu kimi qaldı və öz xalqına, vətəninə də şöhrət abidəsi qoydu.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu, Məşrutə ensiklopediyası, Bakı, 2011. 624 səh.
İstinadlar
- Əli azəri ، Məhəmmədtağı xan Püsyan qiyamı xorasanda , ikinci çap -1950 – farsca
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mehemmedtagi xan Pusyan 7 avqust 1892 Tebriz 3 oktyabr 1921 Meshed polkovnik Xorasan eyaletinin reisi sairMehemmedtagi xan PusyanMehemmedtagi xan Mehemmedbagir xan oglu SultanzadeDogum tarixi 7 avqust 1891Dogum yeri Tebriz Vefat tarixi 1921Vefat yeri Meshed XorasanFealiyyeti herbi qulluqcu Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiMehemmedtagi xan Mehemmedbagir xan oglu Soltanzade Pusyan 7 avqust 1891 ci ilde Tebriz seherinde herbi mulkedar ailesinde dogulmusdu Atasi mayor Mehemmedbagir xan Inayet us sultanin nesli XIX yuzilin I yarisinda Simali Azerbaycanin Qarabag vilayetindeki Pusyan mahalindan indiki Qubadli rayonundan kocub Qaradaga ordan da Tebrize getmisdi Tagi xanin familiyasi soyadi Soltanzade olsa da elinin adi ile Pusyan cagrilirdi Mehemmedtagi xan 1899 1905 ci illerde Tebrizin Logmaniyye medresesinde ders oxumus Fars ve Ereb dillerini oyrenmisdi Bundan basqa o mentiq yeni elmler ev seraitinde ise aile enenesine gore FIransiz Rus dillerine riyaziyyata tarixe edebiyyata da yiyelenmisdi Bundan sonra o tehsilini artirmaq meqsedile 1906 ci ilde Tehrana uz tutmus 5 il Medrese yi nizami adli herbi zabitlik mektebinde oxumusdu 1911 ci ilde Medrese yi nizami ni bitirib leytenant rutbesile herbi qulluga girerek kapitanliq derecesinedek yukselmisdi Mehemmedtagi xan Tehranda iken hemyerlisi mesruteci ve oglu inqilabci amallarindan xeyli tesirlenmisdi Subhe yoxdur ki Tehranda gozleri qarsisinda cereyan eden hadiseler xususen de ehval ruhiyyesini inqilabi semte yoneltmisdi O herbi mektebde oxuyarken alti ay muellim ve tercumeci vezifesinde de islemis sonra adyutant mutercim vezifesini saxlamaqla Sirab Hemedanda herbi destesinin komandiri olmusdur O dovrde Qacar seltenetinin zeifliyi uzunden olkenin bir sira eyaletleri ile paytaxt arasinda elaqeler yox derecesinde idi Yollarda agaliq eden feodal herbi destelerini ve quldurlari temizlemekden otru Amerikali polkovnik Merilin komandirliyi ile gonderilmis batalyon da bir is gore bilmemisdi Genc Mehemmedtagi xan ise oz destesi ile 1914 cu ilde Tehran Hemedan Kirmansah yolunu acmisdi Bu agir ve murekkeb emeliyyata gore onun ucun mayor rutbesi elece de qizil medal istenilse de herbi nazirlik genc komandirin yasinin azligini behane getirib mayorluq rutbesini esirgedi ve yalniz qizil medal verdi O dovrde nesr olunan Tehran Hemedan Kirmansah qezetleri onu en cesaretli zabit kendlilerin dadina catan adlandirmisdi M Pusyan sonra basciliq etdiyi jandarm eskodronu ile Luristana getmis Burucerd doyuslerinde quldurlari dagitmis bezi murtace xanlari hebs etmekle emin amanliq yarada bilmisdi Bu carpismalarda yaralanan komandir sagaldiqdan sonra mayor rutbesi almis ve Hemedan batalyonunun reisi teyin edilerek 1915 ci ilin 14 dekabrina dek hemin vezifede calismisdi O Hemedanda iken Kirmansahda teskil olunmus Iran milli hokumeti silahli quvvelerinin bu hissesine komandir qoyulur Bu muddetde genc Turk zabiti Bidserx Qezvin Kengaver Kirmansah cebhelerinin komandiri vezifesini dasimis ixtiyarindaki 1500 neferlik atli ve piyada hisselerle Rus ve Ingilis qosunlarina qarsi muveffeqiyyetli yurus emeliyyatlari aparmisdi Bu azomurlu hokumet uzvleri muhacirete mecbur olduqda o da onlarla birlikdeIstanbula ve sonradan 1917 ci ilde Berline getmisdi Orada evvel mualice kursu gecmis sonra Almaniya ordusunun teyyarecilik mektebine daxil olmusdur Genc herbci yorulmadan oyrenir aviasiya texnikasina yiyelenirdi Qisa muddet erzinde o 33 defe ucus gecirmisdi Lakin yeniden ciddi sekilde xestelendiyinden piyada qosunlarina deyisilmisdi Azerbaycan diyasporasinin bu genc uzvu Almaniya ordusundaki xidmet zamani milletinin herb sahesinde neye qadir oldugunu Alman herbcilerine gostermisdi Olkede geden inqilabi herekat zamani Mehemmedtagi xan Leypsiq seherine gedib riyaziyyat ve musiqi tehsili almaga baslayir Tehsil aldigi dovrde bu Azerbaycan oglu muellimlerinin ailesinde ele xos teessurat yaratmisdi ki muellimi ve muelliminin qadini Knayr sonralar onun haqqinda kitab yazmis Mehemmedtagi xani En necib iranli adlandirmisdi M Pusyan Alman imperiyalizminin qosunlarinda xidmet etse de imperiyalizm eleyhine usyanlari oz gozleri ile gorur ve subhesiz ozu ucun vetenin azadligi ucun netice cixarirdi Geri qayidanbas genc Azerbaycan zabiti Isvece gelmis ora ile tanis olmus sonra Petroqrada yollanmisdi Bu zaman Petroqrad Oktyabr cevrilisinden sonraki telatumler icerisinde idi Ona da soz yoxdur ki Rusiya bolseviklerinin sinfi beraberlik imperiyalizm mustemlegecilik milli zulm eleyhine yaydiqlari suarlar apardiqlari tebligat 28 yasli alovlu azadliq asiqine tesirsiz qala bilmezdi Yeri gelmisken qeyd edek ki Petroqraddaki 1917 ci il oktyabr cevrilisinde M Pusyanin bir sira hemyerilileri o cumleden meshur inqilabci Heyder Emioglu ve onun qardasi Suleyman Tariverdiyev de feal istirak edirdiler Avropani gezib dolasmis bir nece sahede tehsil almis ve gozu bir cox heqiqetlere acilmis Mehemmedtagi xan 1920 ci ilde Enzeli yolu ile Irana qayitdi Deyilenlere gore 1915 ci ilde Qacarlar dovletinin qerbindeki Turkiye esgerleri mars oxuyarken olkenin butovlukde onlarin olacagini soylediklerini esiden zabit M Pusyan evvel mektubla sonra sexsen Turkiye komandanina muraciet etmis qeti etirazini bildirmisdi Marsin sozlerini deyisib qardasliq ruhuna salindigini esiden ve sevinen komandir sonraki var olsun qeyretli qehreman oglu Mehemmedtagi xan Pusyan cumlsine yene etiraz etmisdi Onun vetenperverliyini ve qehremanligini hetta olumunde boyuk rol oynamis gizli polis reisi Bagir Amili ve Nasir Sesker de yazmisdir Tarixci M Muctehidi ise yazir Tevazokarliq utanmaq ve heyaliliq iffet alicenabliq ozunun terifine yol vermemek xidmetlerini ve hunerlerini basqasi izah ederken narahat olmaq kolonelin Fransizca polkovnik demekdir bariz sifetlerinden idi Melik us suara Bahar Mehemmedtagi xanin qaldirdigi usyanin eleyhine olsa da sexsiyyetini cesaretini vetenperverliyini terif etmisdi Sair Bahar kecmis dostunun heyat yolundan behs ederek yazirdi ki Mehemmedtagi xan muhaciret dovrunde Seyx Hesen Tehrani ile dost idi Men ve Tehrani Demokrat Firqesinden idik Mehemmedtagi xan da bu firqeye meyilli idi ve ona inanirdi Tehraninin evinde onunla gorusub Xorasanda bir herbi milli cemiyyetin merkezinin yaradilmasi barede gedirdi Eslinde onun bu islerden otru ureyi gedirdi O kemal i memnuniyyetle bizim izahatimizi qabul etdi O zaman olkede geden murekkeb ictimai siyasi prosesler merkezi hakimiyyeti xeyli zeifletmisdi Eyaletlerin merkezden qacma meyilleri xususen de davam eden Seyx Mehemmed Xiyabani Azerbaycan ve Gilan herekati Tehrani sarsitmisdi Lakin eyni zamanda bezi yerde xanliq feodallarin ozbasinaligi kimi murtece piroses de inkisafda idi O cumleden Xorasanda basipozuqluq quldurlugun el ayaq acmasi iqtisadi ticaret elaqelerinin gedis gelisin pozulmasi ve ziyaret yollarinin qorxulu sekil almasi liberal burjuaziyasinin hokumete tezyiq gostermeye vadar edirdi Neticede Musur ud dovle hokumeti bu eyaletde jandarm quvvelerini guclendirir ozbasinaligi aradan qaldirmaq ucun Mehemmedtagi xani ora jandarm reisi gondermek mecburiyyetinde qaldi 1920 ci ilin oktyabrinda polkovnik Meshede gonderildi Bu Demokratik quvvelerin qelebesi demek idi Kolonel M Pusyan Meshede geldikden sonra Demokrat Firqesinin uzvleri ile yaxinlasir onlarla is aparmaga baslayir O yerli irticanin vali Qevam us selteneye ve Ingilis konsuluna arxalandigini bilirdi Irticaya qarsi mubarize aparmaqda ise ona firqenin gorkemli uzvlerinden Haci Mehemmed aga Tahbaz Mehemmed Hasim Mirze Enser Haci Huseyn aga Malik kimi liberal burjua mulkedar numayendeleri mutereqqi fikirli ruhaniler Meshedde yasayan Azerbaycan tacirleri senaye sahibleri esnaf ve qesbkarlar komek edirdiler Meshedin gorkemli senaye sahiblerinden Eli xan Mehemmed xan Emioglu qardaslari Kolonelin maarif medeniyyet sahesinde islahat tedbirlerini heyata gecirilmesinden otru maddi yardim etmeyi ohdelerine goturmusduler Eyaletin yeni jandarm reisi Milli komite adli teskilat yaradaraq onun so belerini basqa sehelere de yayirdi Tezlikle teskilatin 3000 ne yaxin uzvu oldu M Pusyan reisliye gecen kimi jandarmeriyanin budcesini Qevam us seltenenin cibine axmaqdan azad edib idarenin xerclerine yoneltdi Bu Qevam us seltene ile onun ilk toqqusmasi idi Lakin Mehemmedtagi xan azadliq dusmeni Ehmed Qevam us seltene ve Ingilis konsulunun numayiskerane sekilde cezalandirmaq istedikleri siyasi mehbuslari da azad edib irticaya ikinci zerbe vurdu Ucuncu zerbe daha agir idi Mehemmedtagi xan yuz iller boyu Xorasanda ozbasinaliq eden indi de vali ve Ingilis konsulu terefinden bir cox meqsedler ucun istifade olunan feodal herbi quvvelerini dagitmisdi Kolonel Meshede gelerken Tehrandan ozu ile bir deste zabit getirmisdi Ekseriyyeti turkler olan bu destenin terkibine mayor Ismayil xan Bahadir mayor Elirza xan Veziri sultan kapitan Sultan Sultan Sultan sultan Sultan Mirze Eli xan Iyzedi Naib leytenant Aga xan Xosgin Naib Haci xan Tefrisi Naib Mehemmed xan Naib Celal xan Zemani Sultan Nur Elineqi xan Hekimi Naib Elisefer xan Musar Naib Davud xan Sinaqi Naib Tagi xan Tavus Sultan Qulam Huseyn xan Peder Sultan Ehsanulla xan Azerexis ve b daxil idi Polkovnikin ilk gorduyu islerden biri vali Qevam us selteneni hebs etmek oldu Mesrute herekatindan uzu beri cirkin emelleri azadliq eleyhine gorduyu islerle ozunu lekelemis bu siyasi fitnekarin herbi qaraguruhu sarsitmaqla yanasi mutereqqi quvvelere qol qanad verdi Qevam us seltene ile beraber 40 qati irticaci da hebse alinib emlaki musadire edildi Bunlari goren Xorasan ehalisi senlik icinde idi Lakin atasinin yaxin dostu demokrat fikirli Haci Mehemmed Tahbaz Gilan Respublikasinin Xarici Isler naziri M C ile goruslerden aldigi teessuratla Mehemmedtagi xan daha derin ictimai siyasi iqtisadi islahatlara el atirdi O zabit Qulam huseyn xan Pederin basciligi ile Milli xezine adli fond yaratmisdi Soyquncu zulmkar feodallardan musadire edilenler be zi liberal dovletlilerin xeyriyyecilerin verdikleri iane hemcinin Turkustandan muhacirlerin Asqabaddan gonderdikleri qizillar bu fondda saxlanilirdi Subhesiz ki irtica da elini eli uzerine qoyub oturmamisdi Hebs olunub Tehrana gonderilen Qevam us seltene Seyid Ziyanin devrilmesinden sonra bas nazir postunu ele gecirib gecmis cinayet seriki Necd ul selteneni Xorasana vali gonderdi Lakin eyaletde anti demokratik ehval ruhiyyeni qizisdirdigina gore o da hebse alinib mulki musadire edilerek Milli xezine ye verildi 1921 ci il 25 aprel tarixli Meshed zehmetkeslerinin ezemetli numayisi sabahisi gun aprelin 26 da Mehemmedtagi xani qeti teleble Xorasan valiliyine getirdi Yeni vali derhal daha derin islahatlara el atdi Bele ki gunduzler qoruyub geceler quldurluq eden Qevam us seltene tufengcileri hemcinin mustebid memurlar isden uzaqlasdirilib evezinde o dovrun resmi senedlerinde Demir deste Fedayi Kolonelin fedayisi adlandirilan Xususi qivardiya teskilati yaradildi Xususi qivardiya ni seciyyelendiren cagdas muelliflerden biri yazirdi Demir deste merhum Kolonelin resadetli ve sucaetli cavan Azerbaycanli fedayilerden teskil olunmusdu Cox az ordularda bele neferler ola biler Cunki nece yuz neferlik bu deste Kolonelle munasibetde nece yuz bedende olan bir ruh kimi idi ve oz imtahanlarini da bele verdiler Xorasan jandarmeriyasinin esasini teskil eden quruplardan biri de Kave partizan ordusu idi Eliqulu xan Pusyana general Hemze xan Pusyanin oglu tapsirmisdi O ise bu sahede yuksek tecrubeli herbci idi Xorasanin genc valisi Azerbaycan diyasporasinin feal uzvu yaxin gelecekde uzleseceyi irtica quvvelerinin nehengliyini doyuslerin amansizligini nezere alib Meshedde serjant leytenant yetisdiren herbi mekteb acdirmisdi Orani qurtaranlarin bir hissesi sonradan bas qaldiran irticaya qarsi doyuslerde qehremanliqlar gosterdiler M Pusyan ozu de hemin mektebde muxtelif ixtisaslardan ders deyirdi Telebelerinden polkovnik Sefapur vetenperverliyi fedakarligi doyus qabiliyyetini muelliminden oyrendiyini yazirdi Kolonel Sultanzade merkezin Xorasandaki arxa dayagini sarsitmaq yerli irticani sindirmaq ucun 5 min silahli doyuscuye malik bascisi boyuk feodal Suca ul mulku meglub edib Efqanistana qacirmis hec kimi tanimayan Salar xana zerbeler vurub istehkamini almis Xanlarin illerden beri vermedikleri vergileri toplamisdi Derebeyliyin ortadan qaldirilmasinin hem Imam Riza ziyaretgahinin canlanmasina hem ticaretin artmasina hem de yerli senayenin genislenmesine muhum komeyi var idi Olkenin Aftab e Serq Minu Ruh ul quds adli qezetleri genc valinin bu hereketlerini Imam Rizaya derin mehebbeti ile izah edirdiler Mehemmedtagi xan sanki vaxtin azligini irticanin butun azqinligi ile hucuma gececeyini basa dusub telesir eyni vaxtda bir nece agir isi gorurdu Vali bir yandan senaye yukselisi ucun meslehetlesmeler aparir bir yandan yetimxanalar acaraq sahibsiz usaqlari dovlet himayesine alir bir yandan Xorasani mektebler sebekesine burumeye calisir Meshedde Nisapurda ve bezi kendlerde ibtidai pese orta hetta ali mektebler acdirirdi Meshed mekteblerinde tarix cografiya hendese musiqi hesab fenleri gecirilirdi jandarmlarin usaqlarinin ayrica tehsil piroqrami hazirlanmisdi Hemcinin xestexanalarin acilmasinda kend ve qesebelere 2 3 neferlik seyyar tibb destelerinin gonderilmesinde hekim ve Kolonelin xidmetleri misilsiz idi Usyan rehberi basqa islerle yanasi medeniyyet incesenet ve edebiyyat sahesinde de tedbirlere el atirdi Bu isde subhesiz ki eyaletdeki coxsayli Azerbaycan diyasporasi uzvleri ona komek edirdiler O bir insan quvvesinin ve suurunun verdiyi imkan daxilinde her bir isi gorurdu Ingilterenin Mesheddeki konsullugunda toplanmis silahlarin musadiresi bu qebilden idi Lakin basda Qevam us seltene olmaqla Tehran hokumeti ne Fars sovinizmi ne yerli qaraguruh ne de olkeni soyub dagidan xariciler bu Azerbaycan oglunun Xorasanda gelecekde ise belke de butun Iranda hakimliyine doze bilmezdiler Onlar tesaduflere umid baglamadan her cur texribat isleri aparirdilar Qevam us seltene vilayete tez tez casuslar gonderir onlari valilikde jandarm polis idarelerinde muxtelif muessiselerde teskilatlarda vezifelere duzeltdirirdi Bele texribatcilari zabitler arasinda yerlesdirmeye de muveffeq olmusdu Etrafda ise milli azadliq herekatlarina demokratik quvvelere agir zerbeler vurulmaqda idi Vaxtile Mehemmedtagi xani Xiyabani herekati eleyhine dondermek isteyenler bu arzuya catmasalar da 1920 ci il sentyabrin 14 de usyani qan icinde bogmusdular 1921 ci il oktyabrin evvellerinde Gilan Respublikasi da yixildi Evvelce Mirze Kicik Xan dalinca meshur inqilabci Heyder Emioglu olduruldu Bu qanli aksiyalarda Qevam us seltene ile yanasi herbi nazir Rza xan Pehlevini ve dinsiz Ehsanulla xanin rolu az deyildi Dinsiz herekatlari ile herekati laxladan inqilabci Ehsanulla xan qacib Asqabaddan Xorasan usyancilarina oz komeyini teklif etdikde veziyyeti agirlasan usyan rehberi bele cavab vermisdi Sizin yaxsiliginizi istemirem pislik elemeyin Rza xanin ise qehreman Azerbaycan oglu ile ayri haqq hesabi var idi Hele 1915 ci ilde Hemedana jandarm reisi gonderilmis M Pusyan seherde ozbasinaliqlar toreden qazaqlarin qarsisini almaq ucun komandirleri Rza xana teleb gondermisdi Teleb cavabsiz qaldiqda Mehemmedtagi xan Rza xanin qerargahina girib qazaqlari terksilah etmis komandiri hebse almisdi Uc gun hebsde yatan Rza xan azginliqlara son qoyan fermani imzalamaga mecbur olmusdu Indi Tehran hokumetinden emr alan Rza xan Pehlevi 5 min qosun coxlu top pulemyot ve basqa silahlarla Meshed uzerine yuruyurdu Yerli Zeferanli Sadli tayfalarinin herbi quvvesi de dovlet Qazaq ordusuna qosuldu Qevam us seltenenin 700 neferlik texribat destesi artiq oz isini gormusdu Gurgan jandarm destesi ve Qocan xanlari da usyancilar eleyhine cixirdilar Xain jandarmlar o cumleden texribatcilar terefinden camaatin soyulmasi xalqdan zorla vergi alinmasi usyancilarin yerlerinin deyisdirilmesi jandarmlarin bile bile esir verilmesi hereketi zeifledir mudafieni bosaldir Meshedde olacaq hucumun yollarini acirdi Bunun esl baiskarlari arasinda kurdler muhum rol oynayirdi Mehemmedtagi xan dord terefden muhasireye alinmisdi Xeyanetlerin ise ardi arasi kesilmirdi Usyan rehberi Ceferabaddan komek gozlediyi zaman oradaki jandarm bascilari ve Meshede gonderilecek merminin gullenin qarsisini aldi Usyanin son dayaq menteqesi rabitesiz sursatsiz qaldi Vaxtile Oktyabr cevrilisini alqislayan RSFSR in Tehrana gonderdiyi selahiyyetli sefiri F A Rotsteyni qabul edib serefine ziyafet veren Leninin sagligina bade qaldiran sefiri paytaxta aparmaq ucun bir vzvod jandarm ayiran ve onlari mukafatlandiran kolonel M Pusyan Asqabada Bakiya teleqramlar gonderib komek istediyi zaman umidsiz veziyyete dusmusdu Bolseviklere inanan Mehemmedtagi xan onlari yalniz son anda tanimisdi RSFSR Xalq Xarici Isler komisari Tehrana F A Rotsteyne gonderdiyi 5 oktyabr 1921 ci il tarixli 8348 8 sayli teleqraminda yazirdi Bizim Irandaki siyasetimiz sahla sahliq eleyhine cixanlar arasindaki mubarizede son derece ehtiyatli olmaq biterefliyi saxlamaq daxili islere qosulmamaqdir Umid edirik ki Kirov ve herbi komisiya anlasilmazligi aradan goturecek Bu kicik teleqramin arxasinda Gilan ve Xorasan usyanlarinin felaketli sonlugu gizlenirdi Bunu hemin senedler mecmuesinin arxasinda verilmis qeyd aciq aydin bellendirir Qeydde gosterilir ki Sovet hokumeti 1920 21 ci illerde Gilan ve qonsu simali Iran cenubi Azerbaycan nezerde tutulur eyaletlerinde usyanci destelerle sah ordulari arasindaki doyuslere qarismagin qarsisini qeti sekilde almaq ucun S M Kirova gosteris verib Bu nezaretin heyata gecirilmesi ucun Sovet hokumeti 1921 ci ilin oktyabrinda Bakiya S M Kirovun serencamina Herbi Inqilab Surasinin xususi herbi komisiyasini gonderib Dogrudan da Bakidan Xorasan herekatina komeye geden cenubi Azerbaycanli fehle destelerinin qarsisi turk xalqlarinin qeddar dusmeni S M Kirov terefinden alinmisdi Yaranisinin ilk gunlerinde celbedici parlaq beyannameler suarlarla dunya xalqlarina muraciet eden Sovet hokumetine hec de beraberhuquqlu azad muttefiq Serq dovletleri deyil mustemlekeler lazim idi Bele olmasaydi Bolsevik S Orconikidze Mesrute hereketini dagitmaz Xiyabani usyani teklenmez ermeni Mikael Avatesyan Sultanzade adi ile Iran KP nin rehberliyine soxulmazdi Heyder Emioglu ise oldurulmez Mehemmedtagi xan qaraguruh elinde qalmazdi Temamile teklenib muhasireye dusen Mehemmedtagi xan turklerin Demir deste den olan son uzvleri de siradan cixdiqdan sonra bir nece yerinden yaralandi ve olduruldu Dusmenler onun basini kesib Qevam us seltene ve Rza xan kimi celladlardan mukafat almaq isteyirdiler Lakin bu qehremanin olumu de genis azadliq numayisine cevrildi Azerbaycanin merd oglu Mehemmedtagi xan Sultanzade Pusyan ebedi olaraq Xorasan tarixinde azadliq demokratiya yolunun qehremanliq simvolu kimi qaldi ve oz xalqina vetenine de sohret abidesi qoydu MenbeEnver Cingizoglu Mesrute ensiklopediyasi Baki 2011 624 seh IstinadlarEli azeri Mehemmedtagi xan Pusyan qiyami xorasanda ikinci cap 1950 farsca