Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Lütfəli xan Zənd (1769-1794) — 1789–1794-cü illərdə hakimiyyətdə olmuş Zənd hakimi.
| Lütfəli xan Zənd | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Şiraz, İran |
| Vəfat tarixi | (24 yaşında) |
| Vəfat yeri | Şiraz, İran |
| Vəfat səbəbi | Öldürülüb |
| Dəfn yeri | |
| Atası | Cəfər xan Zənd |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Hakimiyyət uğrunda Zəndlərlə uzun savaşlar aparan Ağaməhəmməd şah 1785-in yanvarından mühasirədə saxladığı Tehran qalası önündə müəyyən qədər qoşun saxlamaqla 1785-in martında Qum şəhərinə yürüş etdi və oranı tutdu. Elə o vaxt onun sərkərdəsi Məcnun xan da Tehranı aldı və şah bu kiçik şəhəri Əstərabaddan sonra ikinci paytaxta çevirdi (1785).
İsfahanı tutaraq (2.1786) Zəndləri oradan qovan və 40 gün həmin şəhərdə qaldıqdan sonra Tehrana qayıdan Ağaməhəmməd şah 11 cəmadiyül-əvvəl 1200-də (12 mart 1786) Tehranda səltənət taxtına əyləşdi və elə o gün Tehranın şahlığın paytaxtı olmasına fərman verdi. (Mazandarandan sonra ikinci yol taxta əyləşən Ağaməhəmməd şah tacqoyma mərasimini bu dəfə düz 10 il gecikdirdi). 21 mart 1786-da Ağaməhəmməd şah Qacarın adına Aslan və Günəş (Şirü Xurşid) təsvirli qızıl sikkə kəsildi, onun adına xütbələr oxundu.
Şah 1786-da özünü "İran şahı" adlandıran Cəfər xan Zənd üzərində parlaq qələbə qazandı. (Şiraza qaçan Cəfər xan orada sui-qəsdlə öldürüldü). Beləliklə, həmin il o, gündoğandan Bəstam və Şahrudu, günbatandan Gilan, Talış və Kirmanşahı, quzeydən İsfahan, Əstərabad və Mazandaranı bütünlüklə öz ağalığı altına keçirdi. Qardaşı Murtuzaqulu xan Qacarı Gilan və Əstərabad hakimi qoydu.
Bu vaxt Rusiya çoxbaşlı oyun oynayırdı – o, Ağaməhəmməd xanın qardaşı Murtuzaqulu xanla əlaqə saxlayır, onu hakimiyyətə ruhlandırırdı. Qardaşına xəyanət etmiş, Qacarların düşməni Şeyx Veys xan Zəndə itaət edərək mənsəb almış Murtuzaqulu xan bu Zənd xanının məğlubiyyətindən sonra qardaşının qorxusundan didərgin düşdü – öncə Talışa getdi, orada onu himayəyə alması üçün II Yekaterinaya müraciət etdi. Bir il sonra rus donanmasının dəstəyiylə Gilana yürüş etsə də Ağaməhəmməd şahın böyük qoşunla gəldiyini eşidən Murtuzaqulu xan yenə Rusiyaya qaçdı və 1798-də ömrünü Sankt-Peterburqda başa vurdu. (Murtuzaqulu xanı himayə etdiklərinə görə Ağaməhəmməd şah Qafqaza 1795-dəki yürüşündə talışlıları cəzalandırdı).
Azərbaycanın güneyində – Xoy, Təbriz, Meşkin, Ərdəbil, Marağa, Urmiyə və b. iri məntəqələrdə XVIII yüzilin 80-ci illərində güclü xanlar yetişmişdi və onlar öz aralarında daimi savaşlardaydı. Ağaməhəmməd şah onları Qacar mərkəzi hakimiyyəti altında birləşdirməkçün Tehrandan Azərbaycan üzərinə yeridi. Ona ən şiddətli müqavimət göstərən Sadıq xan Şəqaqi oldu, ancaq bu xanın dayağı Sərab darmadağın edildikdən sonra Qaradağ, Xoy, Urmiyə və ardınca başqa yerlər Ağaməhəmməd şaha tabe oldu və 1790-da o, Azərbaycanın güneyini bütünlüklə öz əlinə keçirə bildi. Azərbaycanın paytaxtı Təbriz Qacar vəliəhdlərinin oturduğu "darüssəltənə" oldu.
Təbrizdə olarkən Ağaməhəmməd şaha sui-qəsd hazırlandı, ancaq iştirakçılardan birinin xəbərdarlığı sayəsində şahı öldürmək istəyən 15 nəfər 6 dekabr 1790-da tutularaq zərərsizləşdirildi.
1790-cı illərin başlanğıcında, demək olar ki, artıq bütün "İran"ı öz hakimiyyəti altına almış Ağaməhəmməd şah 12 fevral 1790-da qardaşı Hüseynqulu Cahansuz şahın oğlu Baba xanı (Xanbaba Cahanbani; sonrakı Fətəli şah) özünə vəliəhd (naibüssəltənə) etdi.
Fars hakimi Lütfəli xan Zənd Ağaməhəmməd şahın hakimiyyətini tanımayan yeganə qüvvəydi. Şah öz vəliəhdi Xanbaba Cahanbanini onunla vuruşmağa göndərdi və Xanbaba xan 1791-in yanvarında Semiromda Lütfəli xanın ordusunu tədbirlə darmadağın etdi, özünüsə qaçmağa məcbur etdi. Bu çox mühüm qələbə Şirazla birgə Fars əyalətinin mühüm hissəsini Qacarların nüfuzu altına keirdi.
Şah partizan müharibəsi aparan Lütfəli xan Zəndlə birdəfəlik üzülüşməkçün 1792-in yazında Farsa hücum etdi və Əbrəc çəmənində onu məğlub etdi. Lütfəli xan bu dəfə də qaçıb aradan çıxa bildi. Şah Şirazın hasarlarını uçurtdu.
Tarixçilər Ağaməhəmməd şahla Lütfəli xan Zəndin Kirmandakı müharibəsinə daha çox diqqət yetirir, şahı gözdən salmaqçün bu hadisədən geniş yararlanırlar.
Vəliəhd Xanbaba Cahanbanini Lütfəli xan Zəndlə savaşmaqçün göndərdikdən sonra Ağaməhəmməd şahın özü də 17 mart 1794-də Tehrandan yola düşdü və Kirman şəhərinə çataraq onu hər tərəfdən mühasirəyə aldı. Dünya hərb tarixində ilk dəfə olaraq Ağaməhəmməd şah, əsgərlərinin qışın soyuğundan əziyyət çəkməməsindən ötrü Kirmanın ətrafında yaşayış evləri tikdirərək hərbi şəhərcik saldırdı. İngilis yazıçısı Robert Uotson sonralar göstərirdi ki, Napoleon da Ağaməhəmməd şahın üsulundan yararlansaydı onun ordusu Rusiyanın soyuğunda məhv olmazdı.
Şahın əmriylə hazırlanmış gəzəri bürclər şəhər hasarına yaxınlaşdırıldı və bürcün içindəki qəhrəman qacar tüfəngçiləri bürclə hasar arasına körpü qoyaraq şəhərə girməyə başladılar. Şah göstəriş verdi ki, Lütfəli xanı yalnız diri tutun, bu üzdən də onu heç kəs öldürmədi və Zənd xanı yenidən qaçıb aradan çıxdı.
Kirmanın fars əhalisi bütün mühasirə günlərində Ağaməhəmməd şahın ünvanına aramsız təhqirlər yağdırdığına, xüsusən onun xədimliyinə sataşdığına görə (bu cismani şikəstliyi şahın ən ağrılı yeri olduğuyçün o, bu təhqiri heç vaxt heç kimə bağışlamayıb) hökmdar şəhəri ələ keçirəndən sonra özünün şahlığı çağında ilk dəfə olaraq əhalinin malının qarət edilməsinə, can və namusunun təcavüzə uğradılmasına icazə verdi, sonrasa şəhərin bütün kişilərinin gözünü çıxartdırdı. Ruslara satılmış gürcüləri "ağıllandırmaq"çün bir neçə il sonra Tiflislə çox sərt davranması da həm Şərqdə olan (xüsusən farslar, ruslar və gürcülər), həm də Qərbdə olan (xüsusən ingilislər və fransızlar) düşmənlərinin bu şahı rəhmsiz, amansız, qaniçən şəxs kimi tanıtmasına bəhanə qazandırdı. Onun "İran" adlandırılan ölkəni Nadir şah Əfşardan sonra vahid dövlətdə birləşdirməyi bacarmış yeganə şah olduğunu etiraf etmək əvəzinə, bədxahlar buna göz yumur, "Kirman!" və "Tiflis!" hayqırmağa üstünlük verərək bu ədalətli və vətənpərvər dövlət başçısını bütün dünyaya vampir kimi təqdim etməkçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər, indi də əsirgəmirlər; təəssüf ki, onların arasında, gürcü Stalinə xoş gəlməkçün tarixi baş-ayaq yazan rus alimləriylə yanaşı, Səməd Vurğun kimi yerli qələm yiyələri də var.
Lütfəli xan Zəndi 1794-də Kirmanda ağır məğlubiyyətə uğradan Ağaməhəmməd şah, nəhayət, 8 illik çarpışmadan sonra onu ələ keçirdi. Nadir şahın Hindistandan gətirdiyi, onun ölümündən sonra Kərim xan Zəndə qismət olmuş "İşıq dənizi" ("Dəryayi-nur") almazı və başqa cəvahiratlar Lütfəli xandan tapıldı. Bu Zənd xanını işgəncələrlə öldürdən Ağaməhəmməd şah zəndlərin ağalığına biryolluq son qoydu və imperatorluğun tək ağasına çevrildi. Tehrana qayıdan kimi qəhrəman vəliəhdi Xanbaba Cahanbanini bütün Fars əyalətinin (Kirman, Şiraz və Yəzd) hakimi təyin etdi.
Mənbə
- Ədalət Tahirzadə, Ağaməhəmməd şah Qacar, "Çıraq" nəşriyyatı, Bakı, 2005, səh. 21-24.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Lutfeli xan Zend 1769 1794 1789 1794 cu illerde hakimiyyetde olmus Zend hakimi Lutfeli xan ZendDogum tarixi 21 iyul 1769Dogum yeri Siraz IranVefat tarixi 1 mart 1794 24 yasinda Vefat yeri Siraz IranVefat sebebi OldurulubDefn yeri TehranAtasi Cefer xan ZendFealiyyeti siyasetci Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiHakimiyyet ugrunda Zendlerle uzun savaslar aparan Agamehemmed sah 1785 in yanvarindan muhasirede saxladigi Tehran qalasi onunde mueyyen qeder qosun saxlamaqla 1785 in martinda Qum seherine yurus etdi ve orani tutdu Ele o vaxt onun serkerdesi Mecnun xan da Tehrani aldi ve sah bu kicik seheri Esterabaddan sonra ikinci paytaxta cevirdi 1785 Isfahani tutaraq 2 1786 Zendleri oradan qovan ve 40 gun hemin seherde qaldiqdan sonra Tehrana qayidan Agamehemmed sah 11 cemadiyul evvel 1200 de 12 mart 1786 Tehranda seltenet taxtina eylesdi ve ele o gun Tehranin sahligin paytaxti olmasina ferman verdi Mazandarandan sonra ikinci yol taxta eylesen Agamehemmed sah tacqoyma merasimini bu defe duz 10 il gecikdirdi 21 mart 1786 da Agamehemmed sah Qacarin adina Aslan ve Gunes Siru Xursid tesvirli qizil sikke kesildi onun adina xutbeler oxundu Sah 1786 da ozunu Iran sahi adlandiran Cefer xan Zend uzerinde parlaq qelebe qazandi Siraza qacan Cefer xan orada sui qesdle olduruldu Belelikle hemin il o gundogandan Bestam ve Sahrudu gunbatandan Gilan Talis ve Kirmansahi quzeyden Isfahan Esterabad ve Mazandarani butunlukle oz agaligi altina kecirdi Qardasi Murtuzaqulu xan Qacari Gilan ve Esterabad hakimi qoydu Bu vaxt Rusiya coxbasli oyun oynayirdi o Agamehemmed xanin qardasi Murtuzaqulu xanla elaqe saxlayir onu hakimiyyete ruhlandirirdi Qardasina xeyanet etmis Qacarlarin dusmeni Seyx Veys xan Zende itaet ederek menseb almis Murtuzaqulu xan bu Zend xaninin meglubiyyetinden sonra qardasinin qorxusundan didergin dusdu once Talisa getdi orada onu himayeye almasi ucun II Yekaterinaya muraciet etdi Bir il sonra rus donanmasinin desteyiyle Gilana yurus etse de Agamehemmed sahin boyuk qosunla geldiyini esiden Murtuzaqulu xan yene Rusiyaya qacdi ve 1798 de omrunu Sankt Peterburqda basa vurdu Murtuzaqulu xani himaye etdiklerine gore Agamehemmed sah Qafqaza 1795 deki yurusunde talislilari cezalandirdi Azerbaycanin guneyinde Xoy Tebriz Meskin Erdebil Maraga Urmiye ve b iri menteqelerde XVIII yuzilin 80 ci illerinde guclu xanlar yetismisdi ve onlar oz aralarinda daimi savaslardaydi Agamehemmed sah onlari Qacar merkezi hakimiyyeti altinda birlesdirmekcun Tehrandan Azerbaycan uzerine yeridi Ona en siddetli muqavimet gosteren Sadiq xan Seqaqi oldu ancaq bu xanin dayagi Serab darmadagin edildikden sonra Qaradag Xoy Urmiye ve ardinca basqa yerler Agamehemmed saha tabe oldu ve 1790 da o Azerbaycanin guneyini butunlukle oz eline kecire bildi Azerbaycanin paytaxti Tebriz Qacar veliehdlerinin oturdugu darusseltene oldu Tebrizde olarken Agamehemmed saha sui qesd hazirlandi ancaq istirakcilardan birinin xeberdarligi sayesinde sahi oldurmek isteyen 15 nefer 6 dekabr 1790 da tutularaq zerersizlesdirildi 1790 ci illerin baslangicinda demek olar ki artiq butun Iran i oz hakimiyyeti altina almis Agamehemmed sah 12 fevral 1790 da qardasi Huseynqulu Cahansuz sahin oglu Baba xani Xanbaba Cahanbani sonraki Feteli sah ozune veliehd naibusseltene etdi Fars hakimi Lutfeli xan Zend Agamehemmed sahin hakimiyyetini tanimayan yegane quvveydi Sah oz veliehdi Xanbaba Cahanbanini onunla vurusmaga gonderdi ve Xanbaba xan 1791 in yanvarinda Semiromda Lutfeli xanin ordusunu tedbirle darmadagin etdi ozunuse qacmaga mecbur etdi Bu cox muhum qelebe Sirazla birge Fars eyaletinin muhum hissesini Qacarlarin nufuzu altina keirdi Sah partizan muharibesi aparan Lutfeli xan Zendle birdefelik uzulusmekcun 1792 in yazinda Farsa hucum etdi ve Ebrec cemeninde onu meglub etdi Lutfeli xan bu defe de qacib aradan cixa bildi Sah Sirazin hasarlarini ucurtdu Tarixciler Agamehemmed sahla Lutfeli xan Zendin Kirmandaki muharibesine daha cox diqqet yetirir sahi gozden salmaqcun bu hadiseden genis yararlanirlar Veliehd Xanbaba Cahanbanini Lutfeli xan Zendle savasmaqcun gonderdikden sonra Agamehemmed sahin ozu de 17 mart 1794 de Tehrandan yola dusdu ve Kirman seherine cataraq onu her terefden muhasireye aldi Dunya herb tarixinde ilk defe olaraq Agamehemmed sah esgerlerinin qisin soyugundan eziyyet cekmemesinden otru Kirmanin etrafinda yasayis evleri tikdirerek herbi sehercik saldirdi Ingilis yazicisi Robert Uotson sonralar gosterirdi ki Napoleon da Agamehemmed sahin usulundan yararlansaydi onun ordusu Rusiyanin soyugunda mehv olmazdi Sahin emriyle hazirlanmis gezeri burcler seher hasarina yaxinlasdirildi ve burcun icindeki qehreman qacar tufengcileri burcle hasar arasina korpu qoyaraq sehere girmeye basladilar Sah gosteris verdi ki Lutfeli xani yalniz diri tutun bu uzden de onu hec kes oldurmedi ve Zend xani yeniden qacib aradan cixdi Kirmanin fars ehalisi butun muhasire gunlerinde Agamehemmed sahin unvanina aramsiz tehqirler yagdirdigina xususen onun xedimliyine satasdigina gore bu cismani sikestliyi sahin en agrili yeri olduguycun o bu tehqiri hec vaxt hec kime bagislamayib hokmdar seheri ele kecirenden sonra ozunun sahligi caginda ilk defe olaraq ehalinin malinin qaret edilmesine can ve namusunun tecavuze ugradilmasina icaze verdi sonrasa seherin butun kisilerinin gozunu cixartdirdi Ruslara satilmis gurculeri agillandirmaq cun bir nece il sonra Tiflisle cox sert davranmasi da hem Serqde olan xususen farslar ruslar ve gurculer hem de Qerbde olan xususen ingilisler ve fransizlar dusmenlerinin bu sahi rehmsiz amansiz qanicen sexs kimi tanitmasina behane qazandirdi Onun Iran adlandirilan olkeni Nadir sah Efsardan sonra vahid dovletde birlesdirmeyi bacarmis yegane sah oldugunu etiraf etmek evezine bedxahlar buna goz yumur Kirman ve Tiflis hayqirmaga ustunluk vererek bu edaletli ve vetenperver dovlet bascisini butun dunyaya vampir kimi teqdim etmekcun ellerinden geleni esirgemirdiler indi de esirgemirler teessuf ki onlarin arasinda gurcu Staline xos gelmekcun tarixi bas ayaq yazan rus alimleriyle yanasi Semed Vurgun kimi yerli qelem yiyeleri de var Lutfeli xan Zendi 1794 de Kirmanda agir meglubiyyete ugradan Agamehemmed sah nehayet 8 illik carpismadan sonra onu ele kecirdi Nadir sahin Hindistandan getirdiyi onun olumunden sonra Kerim xan Zende qismet olmus Isiq denizi Deryayi nur almazi ve basqa cevahiratlar Lutfeli xandan tapildi Bu Zend xanini isgencelerle oldurden Agamehemmed sah zendlerin agaligina biryolluq son qoydu ve imperatorlugun tek agasina cevrildi Tehrana qayidan kimi qehreman veliehdi Xanbaba Cahanbanini butun Fars eyaletinin Kirman Siraz ve Yezd hakimi teyin etdi MenbeEdalet Tahirzade Agamehemmed sah Qacar Ciraq nesriyyati Baki 2005 seh 21 24 IstinadlarHemcinin baxXarici kecidler