Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası — Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin əlifbası.Latın əlifbasının bir modifikasiyasıdır, Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında 1991-ci ildə qəbul olunmuş qanun ilə Azərbaycan dilində yazı latın qrafikası ilə aparılır.
Yaranma tarixi
Əlyazmalar İnstitutunda Mirzə Fətəli Axundovun (1812–1878) çap olunmuş və çap olunmamış əlyazmalarının arxivi var. Axundov teatr və dram əsərləri yazmasına baxmayaraq onun əlifba düzəlişinə böyük təsiri olmuşdur.
Axundov Tiflisdə tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmiş və əlifba düzəlişi işinə 1850-ci ildən başlamışdır. Onun ilk cəhdi ərəb yazısının dəyişdirilməsi üzərində cəmlənmişdir ki, bu, Azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə daha uyğun olacaqdı.
Əvvəlcə Axundov hər bir səsin ayrı hərf tərəfindən ifadə (ikiləşdirmə və məhəl qoymama olmaması şərti ilə) olunması fikri üzərində dayandı. Belə ki, ərəb əlifbasında 3 sait səs olduğu halda Azərbaycan əlifbasında 9 sait səs olmalı idi. Daha sonra Axundov yazını onun sürətini aşağı salan nöqtələrdən və ilmələrdən azad eləmək istəyirdi. Üçüncüsü, əgər yazı davamlı olaraq hərflər qırılmadan yazılsa yazı yazmaq asanlaşar. Bu oxuculara sözün harada başlanıb harada bitməsini tapmağı asanlaşdırar.
1863-cü ildə Axundov İstanbulda Osmanlı Elm Cəmiyyətində öz fikrini irəli sürmüşdür. Onun təklifi türk mətbuatında yeni mübahisələrə səbəb oldu. Türk mətbuatı və alimləri bu islahatın əleyhinə oldu, lakin şair Namiq Kamal bu islahatı dəstəklədi.
Türk dilini saflaşdırmaq və türk leksikonunu ərəb, fars sözlərindən təmizləmək istəməyənlər mübahisələri qızışdırırdılar. Köhnə əlifba tərəfdarları təkcə Azərbaycanda deyil, Osmanlıda da sonda qalib gəldilər. Ən böyük müqavimət isə müqəddəs Quran ərəb dilində yazıldlğı üçün ərəb dilini müqəddəs hesab edənlər tərəfindən oldu. Sonda Axundov başa düşdü ki, ərəb əlifbasında hətta cüzi dəyişikliklər eləmək mümkünsüzdür. İnstitutdakı arxiv materialları göstərir ki, İran da bu layihənin qəti əleyhinə olmuşdur.
1878-ci ildən Axundov ərəb yazısını dəyişmək cəhdindən əl çəkdi və diqqətini bir neçə kiril əlifbası ilə dəyişilmiş latın əlifbasının üzərində mərkəzləşdirdi. Axundov deyirdi: "Kim istəyirsə ənənəvi ərəb yazısından, qalanları isə yeni əlifbadan istifadə edə bilər". Bununla belə, təklif olunmuş yazıya bir neçə kiril hərfləri daxil edilməsinə baxmayaraq Rusiya hökuməti onun tətbiqinə icazə vermədi. Yenə də layihə rədd edildi.
Bununla belə o bu layihələri ictimai arenaya gətirdi və bəzi alimlər bu barədə müzakirəyə başladılar. 1886-cı ildə Axundovun ölümündən 7 il sonra "Qafqaz" qəzetində Mirzə Əliməhəmmədin ərəb yazısının dəyişdirilməsi barəsinədə məqaləsi dərc edildi. 1898-ci ildə mətbuatda Firidun bəy Köçərli tərəfindən yazılmış "Ərəb əlifbası və onun çatışmazlıqları" adlı məqalə işıq üzü gördü.
"Molla Nəsrəddin" (1906–1931) jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə ərəb yazısı və əlifba islahatları ilə bağlı fikirlərini belə bildirdi: "Bu heroqlifləri latın əlifbası ilə əvəzləmək vacibdir".
XX əsrin əvvəllərində hökumətin fəal üzvlərindən biri olan Nəriman Nərimanov da ərəb yazısını tənqid etdi. N. Nərimanov həll yolunu kiril əlifbasının qəbulunda görürdü. O özü bu dəyişilmiş yazı ilə bir neçə əsərini yazmış, Azərbaycan fonetikasının səciyyəvi cəhətlərini daha da dəqiqləşdirmişdir.
Azərbaycan rəsmi olaraq 1923-cü il oktyabrın 20-də latın qrafikalı əlifbaya keçdi. Əvvəllər hər iki əlifba istifadə olunurdu. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayın qərarına əsasən RSFSR tərkibində olan bütün türk dilli respublikalar latın qrafikalı əlifbaya keçməli idilər. 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu. İri kitab yandırma kampaniyası da bu yazını yaddan çıxartmaq məqsədi güdürdü.
Azərbaycan SSR latın qrafikalı əlifbaya keçəndən 5-il sonra Türkiyə də bu əlifbaya keçdi, lakin 10 il sonra Stalin türklərin bu addımına qarşı kiril əlifbasını Sovet İttifaqının bütün müsəlman ölkələrində tətbiq etdi.
1990-cı ildən Azərbaycanda yenidən latın qrafikalı əlifbaya keçidlə bağlı təşəbbüslər irəli sürülməyə başlanılmışdır. Yeni müstəqil əlifbaya keçməyin zəruriliyini elmi faktlarla əsaslandıran ilk alim Afad Qurbanov olmuşdur. 1 avqust 1990-cı il tarixində onun təşəbbüsü ilə Azərbaycan Əlifba Komissiyası yaradılmış və əlifba mütəxəssisi kimi bilik və bacarığı nəzərə alınaraq o, komissiyanın sədri təyin edilmişdir. Məhz Azərbaycan Əlifba Komissiyasının tərtib etdiyi yeni əlifba 1992-ci ildə təsdiq edilmiş və tətbiq edilməyə başlanılmışdır.
İstinadlar
- (PDF). 2014-09-02 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-19.
- Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasinin Qanunu Dövlət dilinin əlifbası. Maddə 14 [ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Latın və ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası 2012-02-09 at the Wayback Machine
- [1]
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Latin qrafikali Azerbaycan elifbasi Azerbaycan Respublikasinin dovlet dili olan Azerbaycan dilinin elifbasi Latin elifbasinin bir modifikasiyasidir Azerbaycan oz musteqilliyini elde etdikden sonra latin qrafikali Azerbaycan elifbasinin berpasi haqqinda 1991 ci ilde qebul olunmus qanun ile Azerbaycan dilinde yazi latin qrafikasi ile aparilir Muxtelif elifba layihelerinin muqayiseli tesnifatiYaranma tarixiElyazmalar Institutunda Mirze Feteli Axundovun 1812 1878 cap olunmus ve cap olunmamis elyazmalarinin arxivi var Axundov teatr ve dram eserleri yazmasina baxmayaraq onun elifba duzelisine boyuk tesiri olmusdur Axundov Tiflisde tercumeci kimi fealiyyet gostermis ve elifba duzelisi isine 1850 ci ilden baslamisdir Onun ilk cehdi ereb yazisinin deyisdirilmesi uzerinde cemlenmisdir ki bu Azerbaycan dilinin fonetik teleblerine daha uygun olacaqdi Evvelce Axundov her bir sesin ayri herf terefinden ifade ikilesdirme ve mehel qoymama olmamasi serti ile olunmasi fikri uzerinde dayandi Bele ki ereb elifbasinda 3 sait ses oldugu halda Azerbaycan elifbasinda 9 sait ses olmali idi Daha sonra Axundov yazini onun suretini asagi salan noqtelerden ve ilmelerden azad elemek isteyirdi Ucuncusu eger yazi davamli olaraq herfler qirilmadan yazilsa yazi yazmaq asanlasar Bu oxuculara sozun harada baslanib harada bitmesini tapmagi asanlasdirar 1863 cu ilde Axundov Istanbulda Osmanli Elm Cemiyyetinde oz fikrini ireli surmusdur Onun teklifi turk metbuatinda yeni mubahiselere sebeb oldu Turk metbuati ve alimleri bu islahatin eleyhine oldu lakin sair Namiq Kamal bu islahati destekledi Turk dilini saflasdirmaq ve turk leksikonunu ereb fars sozlerinden temizlemek istemeyenler mubahiseleri qizisdirirdilar Kohne elifba terefdarlari tekce Azerbaycanda deyil Osmanlida da sonda qalib geldiler En boyuk muqavimet ise muqeddes Quran ereb dilinde yazildlgi ucun ereb dilini muqeddes hesab edenler terefinden oldu Sonda Axundov basa dusdu ki ereb elifbasinda hetta cuzi deyisiklikler elemek mumkunsuzdur Institutdaki arxiv materiallari gosterir ki Iran da bu layihenin qeti eleyhine olmusdur 1878 ci ilden Axundov ereb yazisini deyismek cehdinden el cekdi ve diqqetini bir nece kiril elifbasi ile deyisilmis latin elifbasinin uzerinde merkezlesdirdi Axundov deyirdi Kim isteyirse enenevi ereb yazisindan qalanlari ise yeni elifbadan istifade ede biler Bununla bele teklif olunmus yaziya bir nece kiril herfleri daxil edilmesine baxmayaraq Rusiya hokumeti onun tetbiqine icaze vermedi Yene de layihe redd edildi Bununla bele o bu layiheleri ictimai arenaya getirdi ve bezi alimler bu barede muzakireye basladilar 1886 ci ilde Axundovun olumunden 7 il sonra Qafqaz qezetinde Mirze Elimehemmedin ereb yazisinin deyisdirilmesi baresinede meqalesi derc edildi 1898 ci ilde metbuatda Firidun bey Kocerli terefinden yazilmis Ereb elifbasi ve onun catismazliqlari adli meqale isiq uzu gordu Molla Nesreddin 1906 1931 jurnalinin redaktoru Celil Memmedquluzade ereb yazisi ve elifba islahatlari ile bagli fikirlerini bele bildirdi Bu heroqlifleri latin elifbasi ile evezlemek vacibdir XX esrin evvellerinde hokumetin feal uzvlerinden biri olan Neriman Nerimanov da ereb yazisini tenqid etdi N Nerimanov hell yolunu kiril elifbasinin qebulunda gorurdu O ozu bu deyisilmis yazi ile bir nece eserini yazmis Azerbaycan fonetikasinin seciyyevi cehetlerini daha da deqiqlesdirmisdir Azerbaycan resmi olaraq 1923 cu il oktyabrin 20 de latin qrafikali elifbaya kecdi Evveller her iki elifba istifade olunurdu 1926 ci ilde Bakida kecirilen Birinci Turkoloji Qurultayin qerarina esasen RSFSR terkibinde olan butun turk dilli respublikalar latin qrafikali elifbaya kecmeli idiler 1929 cu il yanvarin 1 den Sovet hokumeti ereb elifbasinin istifadesine qadaga qoydu Iri kitab yandirma kampaniyasi da bu yazini yaddan cixartmaq meqsedi gudurdu Azerbaycan SSR latin qrafikali elifbaya kecenden 5 il sonra Turkiye de bu elifbaya kecdi lakin 10 il sonra Stalin turklerin bu addimina qarsi kiril elifbasini Sovet Ittifaqinin butun muselman olkelerinde tetbiq etdi 1990 ci ilden Azerbaycanda yeniden latin qrafikali elifbaya kecidle bagli tesebbusler ireli surulmeye baslanilmisdir Yeni musteqil elifbaya kecmeyin zeruriliyini elmi faktlarla esaslandiran ilk alim Afad Qurbanov olmusdur 1 avqust 1990 ci il tarixinde onun tesebbusu ile Azerbaycan Elifba Komissiyasi yaradilmis ve elifba mutexessisi kimi bilik ve bacarigi nezere alinaraq o komissiyanin sedri teyin edilmisdir Mehz Azerbaycan Elifba Komissiyasinin tertib etdiyi yeni elifba 1992 ci ilde tesdiq edilmis ve tetbiq edilmeye baslanilmisdir Istinadlar PDF 2014 09 02 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 19 Azerbaycan Respublikasinda dovlet dili haqqinda Azerbaycan Respublikasinin Qanunu Dovlet dilinin elifbasi Madde 14 olu kecid Xarici kecidlerLatin ve ereb qrafikali Azerbaycan elifbasi 2012 02 09 at the Wayback Machine 1 Hemcinin baxAzerbaycan elifbasi Ereb qrafikali Azerbaycan elifbasi