Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kriptoiudaizm və ya Gizli yəhudilik — gizlincə yəhudiliyi tətbiq edərək, lakin cəmiyyətdə fərqli bir dini tətbiq edirmiş kimi görünməkdir.
XV əsrin sonunda inkvizisiya tərəfindən İspaniyadan qovulan minlərlə yəhudi Portuqaliyaya sığındı. Kral I Manuel onları müdafiə edəcəyinə dair söz verdi. Ancaq bir müddət sonra yəhudilər burada da təqiblərə məruz qalmağa başladılar. Ölüm təhdidi ilə Xristianlığı qəbul etməyə məcbur oldular, balaca uşaqlar ailələrinin əlindən alındı. Təxminən iki mini öldürüldü, yüzlərlə yəhudi isə ölkədən qovuldu. Təqib və ölümdən qurtulmaq üçün çoxu formal olaraq katolikliyi qəbul etdi, ancaq gizli şəkildə İudaizmə etiqad bəsləyirdilər. Onları kriptoyəhudilər (gizli yəhudilər) adlandırırlar.
Uzun müddət hesab olunurdu ki, Portuqaliyada artıq yəhudi qalmayıb. Yalnız XX əsrin sonunda Belmonte şəhərciyində öz ənənələrinə sadiq qalan yəhudilərin gizli icması aşkarlandı. Onlar özlərini elə aparırdılar ki, guya donuz əti yeyirlər. Şənbə günləri işləyirdilər, müqəddəs simvollarını isə evlərinin divarlarında gizlədirdilər. (Portuqaliyada şəhər tipli qəsəbə) yəhudiləri bu yolla düz beş əsr öz inanclarını qoruyub saxlaya bilmişlər. Və bu müddət ərzində dünyada yaşayan yeganə yəhudilərin özləri olduğunu düşünmüşlər.
Hazırda bu icmanın yüzdən çox üzvü var.
Onlar heç vaxt öz ənənələrinə xəyanət etməmişdir. Formal olaraq xristianlığı qəbul etsələr də, bağlı qapı-pəncərələr arxasında əcdadlarının inancını qoruyublar. Onları "marranlar" da adlandırırlar. Ancaq bu termini özləri üçün təhqir hesab edirlər. Çünki ispan dilindən tərcümədə "marrano" "donuz" deməkdir.
İspaniyadan qovulduqda əcdadları ladino dilində danışırdılar, bu dil ispan və yəhudi dilinin qarışığıdır. Vaxt keçdikcə portuqal dili ladinonu sıxışdırdı, ancaq dualarında indiyədək o dövrə aid olan sözlərdən istifadə olunur.
İnkvizisiya qorxusu ilə bir çox adət-ənənələrindən imtina etməli olurlar. Diqqət çəkməmək üçün uşaqları sünnət etmirlər, bir çox dini bayramı keçirmirdilər. Hamı bilirdi ki, yəhudi olublar və xristianlığı yeni qəbul ediblər, buna görə də onlara etibar etmirdilər. Həmişə nəzarət altında idilər. Yəhudi bayramları yaxınlaşdıqda qonşu xristianlar işləyib-işləməyəcəklərini bilmək üçün onları izləyirdilər. Buna görə də, əcdadları daha az əhəmiyyətli bayramlardan imtina etməli oldular, ancaq Pasxa, , , kimi böyük bayramları bir gün gec və ya tez keçirdirdilər. Bu, 1986-cı ilədək, yəni rəsmi olaraq yəhudiliyə qayıtmaqlarına qədər belə davam etdi.
Gizli mərasimlərə yalnız ailə üzvləri buraxılırdı. Buna görə də, onlar üçün indinin özündə belə, yəhudi, məsələn, İsraildə yaşayanlar, yalnız qohumlar hesab olunur.
İnkvizisiya dövründə kişilərin əksəriyyəti mərasimlərə qatılmırdı, evin kandarında dayanır və yadların ora daxil olmamasına nəzarət edirdilər. Buna görə də, İudaizm onlarda bir növ matriarxal xarakter daşımışdır. Anaları ələ keçməsin deyə, duaları heç vaxt kağıza köçürmürdülər. Qadınlar yüzlərlə duanı əzbər bilir və indiyədək sözbəsöz öz qızlarına ötürürlər.
Müasir kitabları, əsasən, portuqal və ya ivrit dilində, ancaq latın şriftləri ilə yazılıb. Lakin onlar ivrit dilini bilmirlər. Çox vaxt ravvinin bu dildə söylədiyi müqəddəs mətnləri təkrarlasalar da, onların mənasını başa düşmürlər.
Yalnız öz qohumları ilə evlənirdilər. Toyları da gizli keçirilirdi. Bəzən diqqəti yayındırmaq məqsədilə katolik qaydası ilə toy edir, sonra isə bağlı qapılar arxasında yəhudi toyu keçirdirdilər.
Ənənəyə görə, hər bir yəhudinin evinin girişində "mezuza" (Toradan müqəddəs mətnlərin yazıldığı lülə halında bükülmüş heyvan dərisi) asılmalıdır. Hazırda bu "mezuza"lar əsasında yəhudilərin hansı evlərdə yaşadığını, hansı mağazaların onlara aid olduğunu bilmək mümkündür. Ancaq dünyaya açılmazdan əvvəl təbii ki, "mezuza"ları gizlətmək məcburiyyətində idilər. Onlar qapının yanındakı divarda deşik açır və onları orada yad gözlərdən gizlədirdilər.
Hər birinin evində divarda gizli taxça – "heyhal" var idi. Burada onlar bayram və dualarda istifadə etdikləri müqəddəs əşyaları saxlayırdı. Bəzi evlərdə hətta arxasında gizli otaqlar olan yalançı divarlar da vardı. Hətta qonşu kriptoyəhudilər belə, "heyhal"ın harada yerləşdiyini bilməyə bilərdilər.
1917-ci ildə - inkvizisiya dövründən bu yana ilk dəfə - icma "öz qan qardaşı" ilə ünsiyyətə girə bildi. Onlardan birinin qədim yəhudi dilində söylədiyi bir söz təsadüfən Belmontedə geoloq işləyən polşalı Samuel Şvarsın diqqətini çəkir. Məlum olur ki, o da yəhudidir. Bununla da, onlar icmalarının dünyadakı yeganə yəhudi icması olmadığını öyrənirlər. Lakin bu tanışlığa baxmayaraq, hələ bir neçə on il ərzində sirrlərini açmırlar. Yalnız 1947-ci il Portuqaliya inqilabından, Salazarın faşist rejimi dağıdıldıqdan sonra onlar digər yəhudilərlə tədricən əlaqə qurmağa başlayırlar. Və yalnız 1986-cı ildə əksəriyyəti klassik yəhudiliyə geri qayıdır.
Ənənəvi yeməklərimizdən biri "alheira"dır. O, çörək xəmiri qatılaraq toyuq, dovşan və ya ördək ətindən hazırlanmış kolbasa növüdür. Portuqaliyada yeməklərin əksəriyyətində donuz ətindən istifadə olunur. Buna görə də, guya donuz ətini yediklərini göstərmək üçün çıxış yolu tapmalı idilər. Bunun üçün "alheira"nı hisə verir və onu evlərinin qapı-pəncərəsindən asırdılar ki, xristianlar o tərəf-bu tərəfə keçəndə onların guya donuz əti yediyini və həqiqətən yəhudi ənənələrindən imtina etdiklərini düşünsünlər. Bu gün "alheira" Portuqaliyada ən məşhur yeməklərdən biridir.
Demək olar ki, Belmontedəki bütün yəhudilərin geyim mağazası var. Onlar kostyum, bölgə üçün ənənəvi olan qış üst geyimləri tikirlər. Çoxları suvenirlər hazırlayırlar. Yerli bayramlar zamanı bazar və yarmarkalara gedir, məhsullarını satırlar.
Hər bir yəhudi kimi, şənbə günü onlar üçün xüsusi gündür. Cümə günü səhər Şənbə üçün yemək hazırlayırlar, nahardan sonra mağazaları bağlayır və sinaqoqa gedirlər. Sinaqoq öz torpağını ianə vermiş yəhudilərin ərazisində tikilib. 20-25 nəfəri təşkil edən gənclər ənənələrə olduqca sadiqdir. Demək olar ki, icmanın hər bir qız və oğlan üzvü sinaqoqa gəlir. Çoxları İsrailə oxumağa gedib. Bəzi ailələr indiyədək klassik İudaizmə qayıtmayıblar. Onlar hələ də bağlı qapılar arxasında dua edir və sinaqoqa gəlmirlər. Xarici görünüşdən onları digər portuqaliyalılardan ayırmaq mümkün deyil.
Mənbə
- Güney Namazova. Kriptoyəhudilər kimdir?. "Cəmiyyət və Din" qəzeti. 5-11 iyun 2014, № 19 (252). səh. 12. (az.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kriptoiudaizm ve ya Gizli yehudilik gizlince yehudiliyi tetbiq ederek lakin cemiyyetde ferqli bir dini tetbiq edirmis kimi gorunmekdir XV esrin sonunda inkvizisiya terefinden Ispaniyadan qovulan minlerle yehudi Portuqaliyaya sigindi Kral I Manuel onlari mudafie edeceyine dair soz verdi Ancaq bir muddet sonra yehudiler burada da teqiblere meruz qalmaga basladilar Olum tehdidi ile Xristianligi qebul etmeye mecbur oldular balaca usaqlar ailelerinin elinden alindi Texminen iki mini olduruldu yuzlerle yehudi ise olkeden qovuldu Teqib ve olumden qurtulmaq ucun coxu formal olaraq katolikliyi qebul etdi ancaq gizli sekilde Iudaizme etiqad besleyirdiler Onlari kriptoyehudiler gizli yehudiler adlandirirlar Uzun muddet hesab olunurdu ki Portuqaliyada artiq yehudi qalmayib Yalniz XX esrin sonunda Belmonte seherciyinde oz enenelerine sadiq qalan yehudilerin gizli icmasi askarlandi Onlar ozlerini ele aparirdilar ki guya donuz eti yeyirler Senbe gunleri isleyirdiler muqeddes simvollarini ise evlerinin divarlarinda gizledirdiler Portuqaliyada seher tipli qesebe yehudileri bu yolla duz bes esr oz inanclarini qoruyub saxlaya bilmisler Ve bu muddet erzinde dunyada yasayan yegane yehudilerin ozleri oldugunu dusunmusler Hazirda bu icmanin yuzden cox uzvu var Onlar hec vaxt oz enenelerine xeyanet etmemisdir Formal olaraq xristianligi qebul etseler de bagli qapi pencereler arxasinda ecdadlarinin inancini qoruyublar Onlari marranlar da adlandirirlar Ancaq bu termini ozleri ucun tehqir hesab edirler Cunki ispan dilinden tercumede marrano donuz demekdir Ispaniyadan qovulduqda ecdadlari ladino dilinde danisirdilar bu dil ispan ve yehudi dilinin qarisigidir Vaxt kecdikce portuqal dili ladinonu sixisdirdi ancaq dualarinda indiyedek o dovre aid olan sozlerden istifade olunur Inkvizisiya qorxusu ile bir cox adet enenelerinden imtina etmeli olurlar Diqqet cekmemek ucun usaqlari sunnet etmirler bir cox dini bayrami kecirmirdiler Hami bilirdi ki yehudi olublar ve xristianligi yeni qebul edibler buna gore de onlara etibar etmirdiler Hemise nezaret altinda idiler Yehudi bayramlari yaxinlasdiqda qonsu xristianlar isleyib islemeyeceklerini bilmek ucun onlari izleyirdiler Buna gore de ecdadlari daha az ehemiyyetli bayramlardan imtina etmeli oldular ancaq Pasxa kimi boyuk bayramlari bir gun gec ve ya tez kecirdirdiler Bu 1986 ci iledek yeni resmi olaraq yehudiliye qayitmaqlarina qeder bele davam etdi Gizli merasimlere yalniz aile uzvleri buraxilirdi Buna gore de onlar ucun indinin ozunde bele yehudi meselen Israilde yasayanlar yalniz qohumlar hesab olunur Inkvizisiya dovrunde kisilerin ekseriyyeti merasimlere qatilmirdi evin kandarinda dayanir ve yadlarin ora daxil olmamasina nezaret edirdiler Buna gore de Iudaizm onlarda bir nov matriarxal xarakter dasimisdir Analari ele kecmesin deye dualari hec vaxt kagiza kocurmurduler Qadinlar yuzlerle duani ezber bilir ve indiyedek sozbesoz oz qizlarina otururler Muasir kitablari esasen portuqal ve ya ivrit dilinde ancaq latin sriftleri ile yazilib Lakin onlar ivrit dilini bilmirler Cox vaxt ravvinin bu dilde soylediyi muqeddes metnleri tekrarlasalar da onlarin menasini basa dusmurler Yalniz oz qohumlari ile evlenirdiler Toylari da gizli kecirilirdi Bezen diqqeti yayindirmaq meqsedile katolik qaydasi ile toy edir sonra ise bagli qapilar arxasinda yehudi toyu kecirdirdiler Eneneye gore her bir yehudinin evinin girisinde mezuza Toradan muqeddes metnlerin yazildigi lule halinda bukulmus heyvan derisi asilmalidir Hazirda bu mezuza lar esasinda yehudilerin hansi evlerde yasadigini hansi magazalarin onlara aid oldugunu bilmek mumkundur Ancaq dunyaya acilmazdan evvel tebii ki mezuza lari gizletmek mecburiyyetinde idiler Onlar qapinin yanindaki divarda desik acir ve onlari orada yad gozlerden gizledirdiler Her birinin evinde divarda gizli taxca heyhal var idi Burada onlar bayram ve dualarda istifade etdikleri muqeddes esyalari saxlayirdi Bezi evlerde hetta arxasinda gizli otaqlar olan yalanci divarlar da vardi Hetta qonsu kriptoyehudiler bele heyhal in harada yerlesdiyini bilmeye bilerdiler 1917 ci ilde inkvizisiya dovrunden bu yana ilk defe icma oz qan qardasi ile unsiyyete gire bildi Onlardan birinin qedim yehudi dilinde soylediyi bir soz tesadufen Belmontede geoloq isleyen polsali Samuel Svarsin diqqetini cekir Melum olur ki o da yehudidir Bununla da onlar icmalarinin dunyadaki yegane yehudi icmasi olmadigini oyrenirler Lakin bu tanisliga baxmayaraq hele bir nece on il erzinde sirrlerini acmirlar Yalniz 1947 ci il Portuqaliya inqilabindan Salazarin fasist rejimi dagidildiqdan sonra onlar diger yehudilerle tedricen elaqe qurmaga baslayirlar Ve yalniz 1986 ci ilde ekseriyyeti klassik yehudiliye geri qayidir Enenevi yemeklerimizden biri alheira dir O corek xemiri qatilaraq toyuq dovsan ve ya ordek etinden hazirlanmis kolbasa novudur Portuqaliyada yemeklerin ekseriyyetinde donuz etinden istifade olunur Buna gore de guya donuz etini yediklerini gostermek ucun cixis yolu tapmali idiler Bunun ucun alheira ni hise verir ve onu evlerinin qapi penceresinden asirdilar ki xristianlar o teref bu terefe kecende onlarin guya donuz eti yediyini ve heqiqeten yehudi enenelerinden imtina etdiklerini dusunsunler Bu gun alheira Portuqaliyada en meshur yemeklerden biridir Demek olar ki Belmontedeki butun yehudilerin geyim magazasi var Onlar kostyum bolge ucun enenevi olan qis ust geyimleri tikirler Coxlari suvenirler hazirlayirlar Yerli bayramlar zamani bazar ve yarmarkalara gedir mehsullarini satirlar Her bir yehudi kimi senbe gunu onlar ucun xususi gundur Cume gunu seher Senbe ucun yemek hazirlayirlar nahardan sonra magazalari baglayir ve sinaqoqa gedirler Sinaqoq oz torpagini iane vermis yehudilerin erazisinde tikilib 20 25 neferi teskil eden gencler enenelere olduqca sadiqdir Demek olar ki icmanin her bir qiz ve oglan uzvu sinaqoqa gelir Coxlari Israile oxumaga gedib Bezi aileler indiyedek klassik Iudaizme qayitmayiblar Onlar hele de bagli qapilar arxasinda dua edir ve sinaqoqa gelmirler Xarici gorunusden onlari diger portuqaliyalilardan ayirmaq mumkun deyil MenbeGuney Namazova Kriptoyehudiler kimdir Cemiyyet ve Din qezeti 5 11 iyun 2014 19 252 seh 12 az