Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Komendant idarə sistemi - XVIII əsrin I yarısında Rusiya tərəfindən işğal olunan Azərbaycanda mövcud olmuş idarə sistemi.
Tarixi
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istila edilməsinin gedişində yeni inzibati sistemi yaradılmağa başladı. Rus qoşunlarına müqavimət göstərən xanlar hakimiyyətdən məhrum edilir, xanlıqlar isə başda komendant olmaqla dairə və əyalətlərə çevrilirdilər. Komendantlar Qafqazdakı rus ordusunun baş komandanı tərəfindən mayor və daha yüksək rütbəli rus zabitlərindən təyin olunurdu.İlk növbədə, Gəncə və Bakı xanlıqları hərbi cəhətdən tabe edilən kimi, ləğv edildi; onların yerində başında rus zabiti dayanan hərbi dairə yaradıldı.
Bəzi hallarda komendant idarə sistemi tətbiq edilməzdən əvvəl qısa müddətə keçid sistemi yaradıldı. Quba xanlığı 1806-cı ildə işğal edildikdən sonra rus hərbi dairələrinin nəzarəti altında yerli bəylərdən – naiblərdən təşkil olunmuş müvəqqəti orqan tərəfindən idarə olunan əyalətə çevrildi. Yalnız 1810-cu ildə hakimiyyət komendanta verildi.
Ölkənin yerdə qalan hissəsində - Qarabağ, Şəki, Şirvan və Lənkəran xanlıqlarında işğalın birinci mərhələsində əvvəlki sistemi və idarə aparatı saxlanılmışdı. Bu xanlıqlar Rusiyaya ikitərəfli (dövlətlərarası) müqavilə əsasında, silahlı qüvvə tətbiq edilmədən ilhaq edilmişdi. Məhz buna görə də onlar özlərinin siyasi statusları ilə fərqlənirdilər: adları çəkilən xanlıqlar Rusiya imperiyası sistemində asılı dövlət qurumları vəziyyətində idilər. Xanların daxili idarəçilikdə hüquqları əvvəlki həcmdə saxlanılsa da, onların səlahiyyət və hakimiyyətləri xeyli dəyişikliyə məruz qalmaqla məhdudlaşdırıldı. Belə ki, xanlıqlarınm ərazisində rus hərbi qüvvələri yerləşdirilir, hakim vassaların özləri isə çar generalları siyahısına daxil edilir və Qafqazdakı hərbi məsələlər üzrə baş komandanın tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Bununla belə, XIX əsrin 20-ci illərinə yaxın çarizm öz vassalarının xidmətin dən imtina etməyi lazım bildi və bütün xanlıqlar ləğv edildi. Şəki xanlığında 1819-cu ildə, Şamaxı xanlığında 1820-ci ildə, Qarabağ xanlığında 1822-ci ildə, Talış xanlığında 1826-cı ildə köhnə idarəçilik ləğv edilərək, komendantlıqlarla əvəz edildi.
Şimali Azərbaycan ərazisində altı əyalət – Lənkəran, Şirvan, Şəki, Qarabağ, Bakı və Quba əyalətləri, Yelizavetpol dairəsi, əyaləti (1830-cu ildə yaradılmışdı) və iki distansiya: Qazax və Şəmşəddil distansiyaları yaradıldı. Naxçıvan və İrəvan torpaqlarını rus çarizmi "Erməni vilayəti"nin tərkibinə daxil etdi.
Əyalətlər iki dairədə birləşdirildi. Şəki, Şirvan, Qarabağ və Lənkəran əyalətləri Şuşada yerləşən hərbi dairəyə tabe olan, ―Müsəlman dairəsi‖ adlandırılan dairəyə daxil idilər.
Komendantların qeyri-məhdud səlahiyyətləri
Faktiki olaraq əyalətlərdə bütün hakimiyyət komendantların əlində cəmlənmişdi. Onun ən mühüm vəzifələrindən biri dövlət əmlakına rəhbərlik etmək idi. Xan hakimiyyəti ləğv edildikcə, xanların və düşmən əhvali-ruhiyyəli bəylərin bütün əmlakı-məskunlaşmış və məskunlaşmamış torpaqlar, otlaqlar, bağlar, balıq vətəgələri, duz mədənləri, neft quyuları və s. dövlətin ixtiyarına keçirdi. Bu əmlakın bir hissəsini dövlətin özü istismar edir, digər hissəsini isə iltizama verirdi. Hər iki halda komendant təsərrüfat hissəsinin başçısı kimi çıxış edirdi. Dövlətə məxsus əmlakı yoxlamaq və dəqiq müəyyənləşdirmək, dövlətin gəlirini artırmaq üçün vasitələr axtarmaq onun vəzifəsinə daxil idi. Komendant xəzinə torpaqlarından vergilərin vaxtında toplanmasına, həmçinin sahibkar kəndlilərinin dövlət mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirməsinə göz qoyurdu. Gömrük pulu (rəhdari) və qapan pulu (mizan) vergilərin verilməsinə nəzarət və komendantın səlahiyyətinə daxil idi.
Komendant cəza orqanlarının – polisin və məhkəmənin də fəaliyyətinə rəhbərlik edirdi. O, hərbi nökərlərə və yerli atlı polisə (çaparlara) başçılıq edir, mülki və əhəmiyyətli cinayət işlərinə baxan şəhər və yaxud əyalət məhkəmələrinə sədrlik edirdi. Məhkəmə kollegial orqan olsa da (belə ki, onun tərkibinə yerli əyanların nümayəndələrindən seçilən daha dörd üzv daxil olurdu), əslində iş komendant tərəfindən təkbaşına həll edirdi. O, adətən heç bir qanuna əsaslanmadan qərar çıxarır və bu da hökm üçün əsas olurdu.
Ağır cinayətlərinə hərbi məhkəmə və yaxud hərbi məhkəmə komissiyası baxırdı. Hərbi məhkəmə prosesləri qısamüddətli olması ilə fərqlənirdi. Məhkəmə üç gün ərzində qərar çıxarır, sonra baxılmaq və təsdiq edilmək üçün Qafqazdakı baş komandana göndərilirdi. Hərbi məhkəmə çar müstəmləkələrinin əlində sosial və müstəmləkə zülmünə qarşı çıxış edənlərə divan tutmaq üçün əlverişli cəza orqanı idi.
Nəhayət, komendant həmçinin hərbi qarnizonun rəisi idi. Beləliklə, onun əlində çox böyük hakimiyyət-icraedici, məhkəmə və hərbi hakimiyyət toplanmışdı. Yüz minlərlə əhalinin hüququ, namusu və əmlakı komendantın özbaşınalığından asılıdır. XIX əsrin 20-ci illərin sonu 30-cu illərinin əvvəllərində Cənubi Qafqaz diyarını təftiş edən senatorlar Meçnikov və Kutaytsev belə nəticəyə gəlmişdilər.
Mənbə
- Azərbaycan tarixi. XIX əsr 7 cilddə, IV cild, Bakı.2007
- Хаджи Мурад Ибрагимбейли. Россия и Азербайджан в первой трети XIX века. Москва, 1969.
- Колониальная политика Российского царизма в Азербайджане. Т.I, М.-Л., 1936,
İstinadlar
- И.П.Петрушевский. Колониальная политика. Ч. II, стр. 10.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Komendant idare sistemi XVIII esrin I yarisinda Rusiya terefinden isgal olunan Azerbaycanda movcud olmus idare sistemi TarixiSimali Azerbaycanin Rusiya terefinden istila edilmesinin gedisinde yeni inzibati sistemi yaradilmaga basladi Rus qosunlarina muqavimet gosteren xanlar hakimiyyetden mehrum edilir xanliqlar ise basda komendant olmaqla daire ve eyaletlere cevrilirdiler Komendantlar Qafqazdaki rus ordusunun bas komandani terefinden mayor ve daha yuksek rutbeli rus zabitlerinden teyin olunurdu Ilk novbede Gence ve Baki xanliqlari herbi cehetden tabe edilen kimi legv edildi onlarin yerinde basinda rus zabiti dayanan herbi daire yaradildi Bezi hallarda komendant idare sistemi tetbiq edilmezden evvel qisa muddete kecid sistemi yaradildi Quba xanligi 1806 ci ilde isgal edildikden sonra rus herbi dairelerinin nezareti altinda yerli beylerden naiblerden teskil olunmus muveqqeti orqan terefinden idare olunan eyalete cevrildi Yalniz 1810 cu ilde hakimiyyet komendanta verildi Olkenin yerde qalan hissesinde Qarabag Seki Sirvan ve Lenkeran xanliqlarinda isgalin birinci merhelesinde evvelki sistemi ve idare aparati saxlanilmisdi Bu xanliqlar Rusiyaya ikiterefli dovletlerarasi muqavile esasinda silahli quvve tetbiq edilmeden ilhaq edilmisdi Mehz buna gore de onlar ozlerinin siyasi statuslari ile ferqlenirdiler adlari cekilen xanliqlar Rusiya imperiyasi sisteminde asili dovlet qurumlari veziyyetinde idiler Xanlarin daxili idarecilikde huquqlari evvelki hecmde saxlanilsa da onlarin selahiyyet ve hakimiyyetleri xeyli deyisikliye meruz qalmaqla mehdudlasdirildi Bele ki xanliqlarinm erazisinde rus herbi quvveleri yerlesdirilir hakim vassalarin ozleri ise car generallari siyahisina daxil edilir ve Qafqazdaki herbi meseleler uzre bas komandanin tapsiriqlarini yerine yetirirdiler Bununla bele XIX esrin 20 ci illerine yaxin carizm oz vassalarinin xidmetin den imtina etmeyi lazim bildi ve butun xanliqlar legv edildi Seki xanliginda 1819 cu ilde Samaxi xanliginda 1820 ci ilde Qarabag xanliginda 1822 ci ilde Talis xanliginda 1826 ci ilde kohne idarecilik legv edilerek komendantliqlarla evez edildi Simali Azerbaycan erazisinde alti eyalet Lenkeran Sirvan Seki Qarabag Baki ve Quba eyaletleri Yelizavetpol dairesi eyaleti 1830 cu ilde yaradilmisdi ve iki distansiya Qazax ve Semseddil distansiyalari yaradildi Naxcivan ve Irevan torpaqlarini rus carizmi Ermeni vilayeti nin terkibine daxil etdi Eyaletler iki dairede birlesdirildi Seki Sirvan Qarabag ve Lenkeran eyaletleri Susada yerlesen herbi daireye tabe olan Muselman dairesi adlandirilan daireye daxil idiler Komendantlarin qeyri mehdud selahiyyetleriFaktiki olaraq eyaletlerde butun hakimiyyet komendantlarin elinde cemlenmisdi Onun en muhum vezifelerinden biri dovlet emlakina rehberlik etmek idi Xan hakimiyyeti legv edildikce xanlarin ve dusmen ehvali ruhiyyeli beylerin butun emlaki meskunlasmis ve meskunlasmamis torpaqlar otlaqlar baglar baliq vetegeleri duz medenleri neft quyulari ve s dovletin ixtiyarina kecirdi Bu emlakin bir hissesini dovletin ozu istismar edir diger hissesini ise iltizama verirdi Her iki halda komendant teserrufat hissesinin bascisi kimi cixis edirdi Dovlete mexsus emlaki yoxlamaq ve deqiq mueyyenlesdirmek dovletin gelirini artirmaq ucun vasiteler axtarmaq onun vezifesine daxil idi Komendant xezine torpaqlarindan vergilerin vaxtinda toplanmasina hemcinin sahibkar kendlilerinin dovlet mukellefiyyetlerini yerine yetirmesine goz qoyurdu Gomruk pulu rehdari ve qapan pulu mizan vergilerin verilmesine nezaret ve komendantin selahiyyetine daxil idi Komendant ceza orqanlarinin polisin ve mehkemenin de fealiyyetine rehberlik edirdi O herbi nokerlere ve yerli atli polise caparlara basciliq edir mulki ve ehemiyyetli cinayet islerine baxan seher ve yaxud eyalet mehkemelerine sedrlik edirdi Mehkeme kollegial orqan olsa da bele ki onun terkibine yerli eyanlarin numayendelerinden secilen daha dord uzv daxil olurdu eslinde is komendant terefinden tekbasina hell edirdi O adeten hec bir qanuna esaslanmadan qerar cixarir ve bu da hokm ucun esas olurdu Agir cinayetlerine herbi mehkeme ve yaxud herbi mehkeme komissiyasi baxirdi Herbi mehkeme prosesleri qisamuddetli olmasi ile ferqlenirdi Mehkeme uc gun erzinde qerar cixarir sonra baxilmaq ve tesdiq edilmek ucun Qafqazdaki bas komandana gonderilirdi Herbi mehkeme car mustemlekelerinin elinde sosial ve mustemleke zulmune qarsi cixis edenlere divan tutmaq ucun elverisli ceza orqani idi Nehayet komendant hemcinin herbi qarnizonun reisi idi Belelikle onun elinde cox boyuk hakimiyyet icraedici mehkeme ve herbi hakimiyyet toplanmisdi Yuz minlerle ehalinin huququ namusu ve emlaki komendantin ozbasinaligindan asilidir XIX esrin 20 ci illerin sonu 30 cu illerinin evvellerinde Cenubi Qafqaz diyarini teftis eden senatorlar Mecnikov ve Kutaytsev bele neticeye gelmisdiler MenbeAzerbaycan tarixi XIX esr 7 cildde IV cild Baki 2007 Hadzhi Murad Ibragimbejli Rossiya i Azerbajdzhan v pervoj treti XIX veka Moskva 1969 Kolonialnaya politika Rossijskogo carizma v Azerbajdzhane T I M L 1936 IstinadlarI P Petrushevskij Kolonialnaya politika Ch II str 10