Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Köküyumru günəbaxan (lat. Helianthus tuberosus) — bitkilər aləminin astraçiçəklilər dəstəsinin mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin günəbaxan cinsinə aid bitki növü.
| Köküyumru günəbaxan | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Köküyumru günəbaxan | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Arealı
Vətəni Cənubi Amerikadır.
Haqqında
Gövdələri özəklə dolu və cod tükcükləri olan çoxillik bitkidir. Yarpaqları sallanan, qarşı-qarşıya düzülmüş, ayaları yumurtavari, şişuclu, kənarları dişlidir. Onun stolonlar üzərində əmələ gələn yumru və ya uzunsov gövdə yumrularından 2-3 metrə qədər hündürlükdə olan güclü, çox şaxələnən zoğları inkişaf edir. Diametri 6-10 sm sarı çiçəkləri olan səbət çiçək qrupuda günəbaxanın çiçək qrupuna çox bənzəyir. Gün qısa olan yerlərdə topinambur daha çox çiçəkləyir. XVII-XVIII-ci əsrlərdə bu gövdə yumrulu bitki Avropada geniş sahələrdə becərilirdi. Lakin sonradan onu kartof sıxışdırıb çıxarmışdır. Nisbətən geniş sahələri hazırda Fransada hələ də var. İqlimə və torpaga qarşı az tələbkardır. Becərilməsi demək olar ki, kartofda olduğu kimidir. Lakin ondan fərqli olaraq bir dəfə əkilmiş torpaq bir neçə il məhsul yığmağa imkan verir. Həm yerüstü yaşıl hissələri, həm də gövdə yumruları istifadə olunur. Yaşıl kütləsini ildə iki dəfə kəsmək olar, lakin bu zaman gövdə yumrularının məhsuldarlığı kəskin aşağı düşür. Yaşıl kütləni silos kimi istifadə edirlər. Yumrular elə də yeməli olmadığı üçün əsasən heyvanların yemini təşkil edir. Onların qabığı zəif olduğu üçün az saxlanılır. Buna baxmayaraq onlar karbohidratlarla zəngin yemdirlər. Kartofla müqayisədə köküyumru günəbaxanda nişasta yox, inulin karbohidratı olur. Onlar həmçinin spirtin hazırlanmasında xammal kimi istifadə olunur.
Xalq təsərrüfatı əhəmiyyətɪ
Əsasən texniki məqsədlər üçün becərilir. Köküyumrularında quru maddəyə görə 30- 40% inulin vardır. Hidroliz zamanı inulindən fruktoza alınır. Kök yumrularından spirt, pivə, şərab, çaxır sirkəsi, yem droju (maya) və s. məhsullar alınır. Heyvanlar üçün kökümeyvələri və yaşıl kütləsi yaxşı yemdir. Gövdə və yarpaqlarında çoxlu vitaminlər var. Proteinin tərkibində bütün əvəzsiz amin turşuları var. Yaşıl kütləsində əhəmiyyətli dərəcədə inulin olduğundan heyvan orqanizmində mədə şirəsinin təsirindən asan həzm olunan fruktozaya çevrilir. Yaşıl kütləsi ilə təzə halda heyvanları yemləndirmək olar. Yaşıl kütləsinin hər sentnerində 20-25 yem vahidi vardır. Budaqlarında 25-30% şəkər olur. Silosunun hər sentnerində 18-25 yem vahidi var. Yumrular B qrupu vitaminləri ilə zəngindir. Yumrular bişmiş, pörtmüş və çiy halda istifadə oluna bilər. Yumrular həm də dərman əhəmiyyətlidir. Şəkərli diabet və başqa xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.
Botaniki xarakteristikası
Bitkinin botaniki təsviri ilk dəfə təbiətşünas alim K. Linney tərəfindən verilmişdir. Helianthus cinsinin 100-dən çox növ müxtəlifliyi içərisində yalnız ikisi - Helianthus annuus L. (birillik günəbaxan) və Helianthus tuberosus (köküyumru günəbaxan) təsərrüfat əhəmiyyətinə malikdir. Botanik Kokkerl Şimali Amerikanın müxtəlif ştatlarında yabanı halda yayılan köküyumru günəbaxanın 7 növmüxtəlifliyini aşkar edib, onların botaniki təsvirini vermişdir. Bunlar aşağıdakılardır:
- Var. tupicjus Cock. – gövdəsi çox sayda budaqlanandır, yan budaqların üzərində soxlu çiçək səbətçikləri yerləşmişdir.
- Var. alexandri Cock. – bunu başqalarından fərqləndirən kök yumruların sancaq formasında olmasıdır.
- Var. nebrascensis Cock. – az budaqlanan, tezyetişən və parıldayan yarpaqlardan ibarətdir.
- Var. purpurellus Cock. – yarpaqları saplaqlı, tünd rəngli qısa qanadvaridir. Kök yumruları xırdadır.
- Var. fusiformis Cock. – yarpaqlar əsas hissədə pazvari, kök yumruları iri, cəhrayı rənqli, azca iyvaridir.
- Var. albus Cock. – gövdəsi nazik, az budaqlanan, yarpaq saplağı enli qanadvari, kökyumrusu iri dairəvi olub, yer altında topa halında yerləşmişdir. Kök yumrularının xarici qabığı ağımtıldır. Bu bitkinin kök yumruları qədim hind xalqlarının əsas qidasını təşkil etmişdir.
- Var. puppureus Cock. – kök yumrusu iri, cəhrayı – bənövşəyi rəngli olub, mədəni halda geniş sürətdə qida bitkisi kimi əkilib becərilir.
Yerüstü orqanların quruluşuna görə günəbaxan cinsinin digər nümayəndəsi olan birillik günəbaxana oxşayır. Yarpaqlarının bir qədər xırda olması, gövdənin daha çox budaqlanması və çiçək qrupunun (səbətinin) xırda olması ilə birillik günəbaxandan fərqlənir. Onun gövdəsi düzduran, yaxşı budaqlanan, yarpaqla sıx örtülü, yaşıl və yaxud zəif bənövşəyi rəngli, hündürlüyü 2-4,5 m-ə çatır. Bir yumrudan 1-5-ə qədər zoğ çıxır. Yarpaqları müxtəlif formada yumurtavari, uzanmış yumurtavari və ya enli yumurtavari olur. Yarpaqları saplaqlıdır, iridir, yumurta şəkillidir, uc tərəfədən itidir, kənarları iri dişli çıxıntılarla nəhayətlənir. Cücərmə fazasında yarpaqlar rozet əmələ gətirir. Qönçələmə fazasında isə gövdənin aşağı hissəsindəki yarpaqlar qarşı-qarşıya gövdənin orta və yuxarı hissəsində isə növbəli düzülürlər. Çiçəyi səbət tiplidir, ancaq birillik günəbaxanın səbətindən bir qədər kiçikdir, diametri 1,3-8 sm-dir. Çiçək qrupu əsas və yan budaqların uclarında yerləşir. Əmələ gələn çiçəklərin sayı budaqlanma dərəcəsindən bir başa asılı olaraq 1-dən-50-yə qədər dəyişə bilər. Çiçəklər külək və həşəratlar vasitəsi ilə çarpaz tozlanır. Meyvəsi toxumcadır və xırdadır. 1000 ədəd toxumun orta çəkisi 7-10 qramdır. Toxumla çoxalma əsasən effektsizdir, lakin seleksiya məqsədi üçün və isti iqlim şəraitində toxumla çoxaltmadan istifadə olunur. Toxumlar cücərdilərkən kök birinci ili mil kök tipli olur. Kökün yer altında dərinliyə və yanlara inkişafı əsasən torpaq tipindən asılıdır. Kök 2 metr dərinliyə kimi hərəkət edə bilir. Kök bitkinin ümumi kütləsinin 8-10 %-ni təşkil edir. Budaqlanma yeraltı və yerüstü tipli olur. Yerüstü budaqlanma akropetal (yəni aşağı qarşı-qarşıya düzülmüş yarpaqların qoltuğunda) və baziopetal tipli (yuxarı növbəli düzülən yarpaqların qoltuğundan) olur. Gövdənin yeraltı hissələrində 3-cü, 4-cü buğumaralarında stolon əmələ gəlir. Stolonların ölçüsü və çəkisi sortlardan və becərilmə şəraitindən asılı olaraq müxtəlif ölçü və çəkidə olur. Kök yumrusu armudvarı, uzunsov, hamar, kələkötür, ümumiyyətlə qeyri müəyyən formalarda, stolonların rəngi isə açıq-sarı qəhvəyi, bənövşəyi ola bilir. Kartof yumrusundan fərqli olaraq stolonlarda gözlər bir qədər qabarıq olur. Bir bitki kolunda təqribən 30-50-ə qədər kök yumrusu olur. Yabanılaşmış növlərdə kök yumruları xırda, ancaq sayca çox olur. Kök yumrularının üzərində periderm qatı nazik və zərif olduğuna görə onun adi şəraitdə saxlanılması çətinliklər törədir. Kök yumrularının əmələ gəlməsi gün uzunluğundan bir başa asılıdır. Belə ki, o uzun gün bitkisi sayılır. Hər il yerüstü kütlə vegetasiyanın sonunda məhv olur. Tərkibində polisaxarid inulin və digər şəkərli maddələr olan yumrular isə qışa dözürlər. Yazda hər bir yumrudan 3-ə qədər budaq əmələ gələrək kol təşkil edirlər. Tumurcuqlar torpaqda 5-6 0 C temperaturda cücərməyə başlayırlar. 8-10 0 C- də yaxşı cücərti verir və 3-4 həftədən sonra çıxışlar alınır. Yumrular əmələ gəlməzdən qabaq gövdənin böyüməsi sürətlənir. Gövdənin maksimum inkişafı iyul-avqust aylarında müşahidə edilir. Məhsul əsasən sentyabr-oktyabr aylarında formalaşır. Ən yaxşı məhsul yay və payız ayları hədsiz isti keçəndə alınır. Faydalı temperaturun miqdarı 2500-2800 0 C-dir. Yerüstü kütləsi qısa müddətli – 8 0 C şaxtaya, yumruları isə - 12 0 C şaxtaya dözürlər. Torpaqda qar örtüyü altında havanın mənfi 35 0 C şaxtasına davamlıdırlar. 1 ton yaşıl kütlə ilə torpaqdan 3 kq azot, 1,2-1,4 kq fosfor və 4,5 kq kalium aparır. Köküyumrularla müvafiq olaraq 2,0-2,5 kq azot və fosfor, 1 kq kalium elementi aparır. Mərkəzi qaratorpaq zolağının cənub-şərq şəraitində kök yumruları ilə çoxaldılır: Bu bitki cənub bitkisi olduğundan onun çiçəkləməsi gec baş verir və toxumlar yetişməyə imkan tapmır.
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı
Fəsilənin nümayəndələri kosmopolit olaraq əsasən mülayim və subtropik iqlim zonasında daha çox yayılmışdır. Yabanı halda köküyumru günəbaxan Şimali Amerikanın gilli torpaqlarında xüsusi ilə çay və yollar ətrafında geniş yayılmışdır. Kolumellin işləri bu bitki haqqında ilk yazılı mənbə kimi qiymətləndirilir. Lakin Linney səhv olaraq bitkinin Braziliya ərazisində mənşə tapdığını göstərmişdir. Bu səhvi Dekandol da təkrar etmiş köküyumru günəbaxanın vətəninin Braziliya və Peru olduğunu göstərmişdir. Köküyumru günəbaxanın mənşəyi haqqında ən düzgün elmi məlumatı Amerika botaniki Aza Qrey vermişdir. O ilk dəfə olaraq yabanı və mədəni yerarmudunu ayrı-ayrılıqda botaniki fərqlərini göstərməklə onların təsvirlərini vermişdir. Ona göndərilən bitkinin botaniki xüsusiyytlərini təsvir edərək belə nəticəyə gəlmişdir ki, o heçdə bir çox alimlərin təsdiq etdikləri mədəni halda becərilən köküyumru günəbaxan yox, Şimali Amerikanın soyuq iqlim zonalarında yabanı halda yayılan doronikoid günəbaxan (H. doronijoides L.) növüdür. A. Qrey bu bitkinin mənşəyi ilə bağlı özünə qədər ki, bütün yanlışlığa son qoyaraq göstərdi ki, köküyumru günəbaxan Şimali Amerikanın cənub ərazisində mənşə tapmışdır. Köküyumru günəbaxan XVII əsrin 30-cu illərində İtaliya, Hollandiya və sonra İngiltərə ərazisində becərilməyə başlamışdır. Şirin və müalicəvi əhəmiyyətli olması onun Avropada çox sürətlə yayılmasına səbəb oldu. Köküyumru günəbaxan XVII əsrin 50-60-cı illərindən ingilislər dərman bitkisi kimi becərirlər. Sonralar köküyumru günəbaxan (XVIII əsrdə) Şərq ölkələrinə gətirilib çıxarılmışdır. Belə bir fikir var ki, köküyumru günəbaxan Fransadan Almaniyaya oradan Çinə və nəhayət Qazaxstana gətirilmişdir. Qazax xalqı köküyumru günəbaxana "çin kartofu" deyir. Şimali Osetiya, Kabardin və Şimali Qafqazın digər rayonlarının sakinləri köküyumru günəbaxanı qida kimi 150 il bundan əvvəl istifadə edirdilər. S.S.Davidoviç hesab edir ki, bu bitki Qafqaza, Avropanın Türkiyə və Bolqarıstan regionlarından tez gəlmişdir. Bundan əlavə Polşada, Macarıstanda, Skandinaviya ölkələrində, İngiltərə, Amerika və s. yerlərdə becərilir. Aparılmış etnobotanik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycana köküyumru günəbaxanın gəlməsi 2 yolla olmuşdur:
1) Almanlar və rusların Azərbaycana sürgün edildiyi vaxt onlar özləri ilə köküyumru günəbaxan yumruları gətirmiş onlardan bəzək bağçılığında və qida kimi istifadə etmişdirlər. Hazırda köküyumru günəbaxanın yabanlaşmış formalarına almanlar və ruslar yaşamış ərazilərdə daha çox rast gəlinir.
2) 1930-cu illərdə Stavrapol vilayətindən köküyumru günəbaxanın əkin materialı Azərbaycana gətirilərək respublikanın müxtəlif botaniki-coğrafi ərazilərində becərilməyə başlamışdırlar.
Bakı şəhərində Azərbaycan Botanika İnstitutunun Nəbatat bağında 30-40-cı illərdə M.Ə.Rəhimov tərəfindən gətirilmiş, köküyumru günəbaxanın becərilməsi və öyrənilməsi ücün böyük əmək sərf edilmişdir. Dünya əkinçiliyində köküyumru günəbaxan hektardan 500-600 sentner yaşıl kütlə verir. Bəzən 1000-1200 sentnerə də rast gəlinir. Qafqaz və Orta Asyada yaşıl kütlə məhsuldarlığı orta hesabla 200-1000 sent., kökyumuru məhsuldarlığı isə 200-1300 s/ha-dır. Sibir və Uzaq Şərqdə yaşıl kütlə məhsuldarlığı 300-1400 s/ha, kökyumuru məhsuldarlığı isə 90-200 s/ha təşkil edir.
Torpağın becərilməsi
Torpağın becərilməsi kartof və kökümeyvəlilərdə olduğu kimidir. Üzləmədən sonra 15 sm dərinliyində dondurma şumu aparılır. Yazda lazım gəldikdə dondurma şumu malalanır. Sonra laydırsız kotanla becərmə aparılır. Səpin qabağı tarlaya kultivasiya çəkilir.
Gübrələmə sistemi
Köküyumru günəbaxanın gübrələnməsi torpağın münbitliyindən, planlaşdırılmış məhsuldan, torpağın nəmliyindən və digər faktorlardan asılıdır. Plantasiya yaradan zaman hektara 30-40 ton peyin və təsiredici maddə hesabı ilə 60-90 kq NPK verilir. Əgər plantasiya 8-10 il davam edərsə peyin verilməsini 4-5 ildən bir təkrar etmək lazımdır.
Qulluq işləri
Cücərtilər alınana qədər alaqlarla mübarizə məqsədi ilə 2-3 dəfə malalama aparılır. Bitkinin boyu 10-15 sm-ə çatdıqda cərgəarası becərməyə başlanılır. 30-40 sm-ə çatdıqda isə dibdoldurma aparılır. Yaşıl kütlə məhsulunu artırmaq üçün ucvurma da aparılır.
Məhsulun yığılması
Yaşıl kütləni oktyabr-noyabr aylarında biçmək olar. Yaşıl kütləni silosyığan kombaynla biçirlər. Bitkini torpaq səthindən 5-6 sm yüksəklikdən biçirlər. Qarışıq silos hazırlayan zaman yumruların bir hissəsini payızda yığırlar. Adətən yazda gözcüklərdəki tumurcuqların cücərməsinə qədər yumruları çıxarırlar. Yığım zamanı yumruların bir hissəsi plantasiyanı təzələmək üçün hər m2 -də 8-10 ədədə saxlanılır. Çıxışlar ikinci və sonrakı illərdə nisbətən tez alınır. Yumrular torpağın müxtəlif dərinliyində olduğuna görə birinci ildəkinə nisbətən çıxışlar bir bərabərdə olmur. Çıxışlar alınana qədər və çıxışlardan sonra malalama aparılır, bitkinin boyu 15-20 sm- ə çatdıqda əkinlərə kultivasiya çəkilir. Sonrakı qulluq işləri birinci ildə olduğu kimidir.
Sortları və hibridləri
Hazırda seleksiyaçılar tərəfindən generativ və vegetativ hibridləşmə və digər üsullar ilə köküyumru günəbaxanın 300-dən çox sort və hibridləri yaradılmışdır. Bu sort və hibridlərdən mərkəzi qaratorpaq zolağının cənub şərq şəraitinə dözümlü bitkilər seçilmişdir. Sortlarından Ağ məhsuldar, Ağ Kiyev, Ağ Voronej, Voljıskaya - 2, Naxodka, Tezyrtişən, Vadim, Leninqrad, Krasnıy, İyşəkilli, Patat, Maykop, Şimali Qafqaz və s., hibridlərindən isə Hibrid № 120, Hibrid № 15, Bənovşəyi topinsolneçnik, M-3, 58/6, VİR, Severnıy, Dauqova və s.- ləri göstərmək olar.
Yem əhəmiyyəti
Köküyumru günəbaxan bütün kənd təsərrüfatı heyvanları üçün əla yemdir. Onda olan qida maddələrinin keyfiyyəti bir çox yem bitkilərindən üstündür, hətta yüksək keyfiyyətli yem bitkisi kimi tanınan qarğıdalıdan da geri qalmır. Köküyumru günəbaxan digər yem bitkilərindən yüksək yem vahidinin olması ilə fərqlənir. Tərkibindəki, (mütləq quru çəkiyə görə), həzm olunan zülalın miqdarına görə birillik günəbaxan bitkisinə bərabərdir və digər yem bitkilərindən üstündür. Köküyumru günəbaxanın gövdə yumrularından alınan yem vahidiinin miqdarı, kartof, şəkər və yem çuğundurundan alınandan çoxdur. Həzm olunan zülalın miqdarı şəkər və yem çuğundurundan yüksəkdir. Yaşıl kütlə məhsuldarlığını və yumruların tərkibindəki qida maddələrinin miqdarını nəzərə alsaq köküyumru günəbaxan digər silosluq bitkilərdən üstündür və aydın olur ki, onu ən dəyərli yem bitkilərinə aid etmək lazımdır. Köküyumru günəbaxanın yaşıl kütləsinin ən yaxşı istifadəsi siloslaşdırmadır. Onun yaşıl kütləsi həm təzə həm də qurudulmuş halda çox yaxşı siloslanır və gözəl silos əmələ gətirir. Köküyumru günəbaxan silosu yaxşı iyi, dadı, rəngi, yüksək yeyilməsi, yaxşı saxlanılması tərkibində turşuların çoxluğu ilə fərqlənilir. Köküyumru günəbaxanın yaşıl kütləsi siloslaşma zamanı şəkər minimununu 3-4 dəfə artırır ki, bu da onun yaxşı siloslaşmasına və keyfiyyətli olmasına səbəb olur. Siloslaşmış yaşıl kütlədə qıcqırma prosesinin gedişi normaldır. Köküyumru günəbaxanın yaşıl kütləsinin və silosunun iri buynuzlu heyvanlarda istifadəsi (sutkada 25-kq-a qədər) südün miqdarını və yağlılığını artırır. Tərkibindəki əsas qida maddələrinin miqdarına görə köküyumru günəbaxanın yaşıl kütləsindən hazırlanmış silos qarğıdalı silosuna demək olar ki, bərabərdir. Lakin köküyumru günəbaxanın yaşıl kütləsindən hazırlanmış silosu uzun müddət açıq havada qalarsa onun rəngi tündləşir, tərkib pozulur və pis qoxu əmələ gəlir. Bu da bir neçə səbəblərlə izah edilə bilər. Məlumdur ki, süd turşusu bakteriyaları köküyumru günəbaxanın epifit mikroflorasında çox az miqdarda olur. Buna görə də köküyumru günəbaxanın silosunda süd-turşulu qıcqırma prosesi çox zəif gedir və süd turşusu az əmələ gəlir. Silosda süd turşusunun miqdarının az olması onun açıq havada tez xarab olmasına gətirib çıxarır. Süd-turşulu qıcqırma prosesinin gedişini artırmaq üçün köküyumru günəbaxanın yaşıl kütləsinə bir az saman ya da digər yem bitkilərinin yaşıl kütləsini əlavə etmək lazımdır. Köküyumru günəbaxanı heyvandarlıqda tək silos kimi yox, həm də təzə təbii və qurudulmuş halda da istifadə etmək olar. Onun gövdə yumruları kənd təsərrüfatı heyvanları üçün dəyərli qidadır. Azərbaycanın suvarılan əkinçilik rayonlarında becərilən köküyumru günəbaxanın yumrularında olan proteinin miqdarı Rusiyanın orta qursağında becərilmiş köküyumru günəbaxandan azdır, lakin azotsuz ekstraktiv maddələr çoxdur. Köküyumru günəbaxan yumrularında olan azotsuz ekstraktiv maddələrin miqdarı 12,0-14,8%-ə qədər dəyişir. Bu göstrəricinin miqdarı sortundan asılı olaraq 13,8-15,05% arasında dəyişə bilir.
Sinonimləri
Homotipik sinonimləri
- Helianthus tuberosus var. typicus Cockerell
Heterotipik sinonimləri
- Helianthemum tuberosum Garsault
- Helianthus doronicoides Torr. & A.Gray
- Helianthus esculentus Warsz.
- Helianthus pubescens Aiton
- Helianthus serotinus Tausch
- Helianthus spathulatus Elliott
- Helianthus squarrosus Nutt.
- Helianthus strumosus subsp. tomentosus (Michx.) Anashch.
- Helianthus subcanescens (A.Gray) E.Watson
- Helianthus tomentosus Michx.
- Helianthus tuberosus var. albus Cockerell
- Helianthus tuberosus var. alexandri Cockerell
- Helianthus tuberosus var. fusiformis Cockerell
- Helianthus tuberosus f. moldenkeanus Oswald
- Helianthus tuberosus var. multituberculatus Cockerell
- Helianthus tuberosus var. nebrascensis Cockerell
- Helianthus tuberosus f. oswaldiae Oswald
- Helianthus tuberosus var. purpurellus Cockerell
- Helianthus tuberosus var. purpureus Cockerell
- Helianthus tuberosus var. subcanescens A.Gray
İstinadlar
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 905.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kokuyumru gunebaxan lat Helianthus tuberosus bitkiler aleminin astracicekliler destesinin murekkebcicekliler fesilesinin gunebaxan cinsine aid bitki novu Kokuyumru gunebaxanElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad Ali bitkilerKlad Coxsporlu bitkilerKlad Borulu bitkilerKlad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad EvdikotlarKlad Bazal evdikotlarKlad SuperasteridlerKlad AsteridlerKlad KampanulidlerDeste AstraciceklilerFesile MurekkebciceklilerCins GunebaxanNov Kokuyumru gunebaxanBeynelxalq elmi adiHelianthus tuberosus L 1753Sekil axtarisiITIS 36691NCBI 4233EOL 468029ArealiVeteni Cenubi Amerikadir HaqqindaGovdeleri ozekle dolu ve cod tukcukleri olan coxillik bitkidir Yarpaqlari sallanan qarsi qarsiya duzulmus ayalari yumurtavari sisuclu kenarlari dislidir Onun stolonlar uzerinde emele gelen yumru ve ya uzunsov govde yumrularindan 2 3 metre qeder hundurlukde olan guclu cox saxelenen zoglari inkisaf edir Diametri 6 10 sm sari cicekleri olan sebet cicek qrupuda gunebaxanin cicek qrupuna cox benzeyir Gun qisa olan yerlerde topinambur daha cox cicekleyir XVII XVIII ci esrlerde bu govde yumrulu bitki Avropada genis sahelerde becerilirdi Lakin sonradan onu kartof sixisdirib cixarmisdir Nisbeten genis saheleri hazirda Fransada hele de var Iqlime ve torpaga qarsi az telebkardir Becerilmesi demek olar ki kartofda oldugu kimidir Lakin ondan ferqli olaraq bir defe ekilmis torpaq bir nece il mehsul yigmaga imkan verir Hem yerustu yasil hisseleri hem de govde yumrulari istifade olunur Yasil kutlesini ilde iki defe kesmek olar lakin bu zaman govde yumrularinin mehsuldarligi keskin asagi dusur Yasil kutleni silos kimi istifade edirler Yumrular ele de yemeli olmadigi ucun esasen heyvanlarin yemini teskil edir Onlarin qabigi zeif oldugu ucun az saxlanilir Buna baxmayaraq onlar karbohidratlarla zengin yemdirler Kartofla muqayisede kokuyumru gunebaxanda nisasta yox inulin karbohidrati olur Onlar hemcinin spirtin hazirlanmasinda xammal kimi istifade olunur Xalq teserrufati ehemiyyetɪEsasen texniki meqsedler ucun becerilir Kokuyumrularinda quru maddeye gore 30 40 inulin vardir Hidroliz zamani inulinden fruktoza alinir Kok yumrularindan spirt pive serab caxir sirkesi yem droju maya ve s mehsullar alinir Heyvanlar ucun kokumeyveleri ve yasil kutlesi yaxsi yemdir Govde ve yarpaqlarinda coxlu vitaminler var Proteinin terkibinde butun evezsiz amin tursulari var Yasil kutlesinde ehemiyyetli derecede inulin oldugundan heyvan orqanizminde mede siresinin tesirinden asan hezm olunan fruktozaya cevrilir Yasil kutlesi ile teze halda heyvanlari yemlendirmek olar Yasil kutlesinin her sentnerinde 20 25 yem vahidi vardir Budaqlarinda 25 30 seker olur Silosunun her sentnerinde 18 25 yem vahidi var Yumrular B qrupu vitaminleri ile zengindir Yumrular bismis portmus ve ciy halda istifade oluna biler Yumrular hem de derman ehemiyyetlidir Sekerli diabet ve basqa xesteliklerin mualicesinde istifade edilir Botaniki xarakteristikasiBitkinin botaniki tesviri ilk defe tebietsunas alim K Linney terefinden verilmisdir Helianthus cinsinin 100 den cox nov muxtelifliyi icerisinde yalniz ikisi Helianthus annuus L birillik gunebaxan ve Helianthus tuberosus kokuyumru gunebaxan teserrufat ehemiyyetine malikdir Botanik Kokkerl Simali Amerikanin muxtelif statlarinda yabani halda yayilan kokuyumru gunebaxanin 7 novmuxtelifliyini askar edib onlarin botaniki tesvirini vermisdir Bunlar asagidakilardir Var tupicjus Cock govdesi cox sayda budaqlanandir yan budaqlarin uzerinde soxlu cicek sebetcikleri yerlesmisdir Var alexandri Cock bunu basqalarindan ferqlendiren kok yumrularin sancaq formasinda olmasidir Var nebrascensis Cock az budaqlanan tezyetisen ve parildayan yarpaqlardan ibaretdir Var purpurellus Cock yarpaqlari saplaqli tund rengli qisa qanadvaridir Kok yumrulari xirdadir Var fusiformis Cock yarpaqlar esas hissede pazvari kok yumrulari iri cehrayi renqli azca iyvaridir Var albus Cock govdesi nazik az budaqlanan yarpaq saplagi enli qanadvari kokyumrusu iri dairevi olub yer altinda topa halinda yerlesmisdir Kok yumrularinin xarici qabigi agimtildir Bu bitkinin kok yumrulari qedim hind xalqlarinin esas qidasini teskil etmisdir Var puppureus Cock kok yumrusu iri cehrayi benovseyi rengli olub medeni halda genis suretde qida bitkisi kimi ekilib becerilir Yerustu orqanlarin qurulusuna gore gunebaxan cinsinin diger numayendesi olan birillik gunebaxana oxsayir Yarpaqlarinin bir qeder xirda olmasi govdenin daha cox budaqlanmasi ve cicek qrupunun sebetinin xirda olmasi ile birillik gunebaxandan ferqlenir Onun govdesi duzduran yaxsi budaqlanan yarpaqla six ortulu yasil ve yaxud zeif benovseyi rengli hundurluyu 2 4 5 m e catir Bir yumrudan 1 5 e qeder zog cixir Yarpaqlari muxtelif formada yumurtavari uzanmis yumurtavari ve ya enli yumurtavari olur Yarpaqlari saplaqlidir iridir yumurta sekillidir uc terefeden itidir kenarlari iri disli cixintilarla nehayetlenir Cucerme fazasinda yarpaqlar rozet emele getirir Qonceleme fazasinda ise govdenin asagi hissesindeki yarpaqlar qarsi qarsiya govdenin orta ve yuxari hissesinde ise novbeli duzulurler Ciceyi sebet tiplidir ancaq birillik gunebaxanin sebetinden bir qeder kicikdir diametri 1 3 8 sm dir Cicek qrupu esas ve yan budaqlarin uclarinda yerlesir Emele gelen ciceklerin sayi budaqlanma derecesinden bir basa asili olaraq 1 den 50 ye qeder deyise biler Cicekler kulek ve heseratlar vasitesi ile carpaz tozlanir Meyvesi toxumcadir ve xirdadir 1000 eded toxumun orta cekisi 7 10 qramdir Toxumla coxalma esasen effektsizdir lakin seleksiya meqsedi ucun ve isti iqlim seraitinde toxumla coxaltmadan istifade olunur Toxumlar cucerdilerken kok birinci ili mil kok tipli olur Kokun yer altinda derinliye ve yanlara inkisafi esasen torpaq tipinden asilidir Kok 2 metr derinliye kimi hereket ede bilir Kok bitkinin umumi kutlesinin 8 10 ni teskil edir Budaqlanma yeralti ve yerustu tipli olur Yerustu budaqlanma akropetal yeni asagi qarsi qarsiya duzulmus yarpaqlarin qoltugunda ve baziopetal tipli yuxari novbeli duzulen yarpaqlarin qoltugundan olur Govdenin yeralti hisselerinde 3 cu 4 cu bugumaralarinda stolon emele gelir Stolonlarin olcusu ve cekisi sortlardan ve becerilme seraitinden asili olaraq muxtelif olcu ve cekide olur Kok yumrusu armudvari uzunsov hamar kelekotur umumiyyetle qeyri mueyyen formalarda stolonlarin rengi ise aciq sari qehveyi benovseyi ola bilir Kartof yumrusundan ferqli olaraq stolonlarda gozler bir qeder qabariq olur Bir bitki kolunda teqriben 30 50 e qeder kok yumrusu olur Yabanilasmis novlerde kok yumrulari xirda ancaq sayca cox olur Kok yumrularinin uzerinde periderm qati nazik ve zerif olduguna gore onun adi seraitde saxlanilmasi cetinlikler toredir Kok yumrularinin emele gelmesi gun uzunlugundan bir basa asilidir Bele ki o uzun gun bitkisi sayilir Her il yerustu kutle vegetasiyanin sonunda mehv olur Terkibinde polisaxarid inulin ve diger sekerli maddeler olan yumrular ise qisa dozurler Yazda her bir yumrudan 3 e qeder budaq emele gelerek kol teskil edirler Tumurcuqlar torpaqda 5 6 0 C temperaturda cucermeye baslayirlar 8 10 0 C de yaxsi cucerti verir ve 3 4 hefteden sonra cixislar alinir Yumrular emele gelmezden qabaq govdenin boyumesi suretlenir Govdenin maksimum inkisafi iyul avqust aylarinda musahide edilir Mehsul esasen sentyabr oktyabr aylarinda formalasir En yaxsi mehsul yay ve payiz aylari hedsiz isti kecende alinir Faydali temperaturun miqdari 2500 2800 0 C dir Yerustu kutlesi qisa muddetli 8 0 C saxtaya yumrulari ise 12 0 C saxtaya dozurler Torpaqda qar ortuyu altinda havanin menfi 35 0 C saxtasina davamlidirlar 1 ton yasil kutle ile torpaqdan 3 kq azot 1 2 1 4 kq fosfor ve 4 5 kq kalium aparir Kokuyumrularla muvafiq olaraq 2 0 2 5 kq azot ve fosfor 1 kq kalium elementi aparir Merkezi qaratorpaq zolaginin cenub serq seraitinde kok yumrulari ile coxaldilir Bu bitki cenub bitkisi oldugundan onun ciceklemesi gec bas verir ve toxumlar yetismeye imkan tapmir Tarixi yayilmasi ve mehsuldarligiFesilenin numayendeleri kosmopolit olaraq esasen mulayim ve subtropik iqlim zonasinda daha cox yayilmisdir Yabani halda kokuyumru gunebaxan Simali Amerikanin gilli torpaqlarinda xususi ile cay ve yollar etrafinda genis yayilmisdir Kolumellin isleri bu bitki haqqinda ilk yazili menbe kimi qiymetlendirilir Lakin Linney sehv olaraq bitkinin Braziliya erazisinde mense tapdigini gostermisdir Bu sehvi Dekandol da tekrar etmis kokuyumru gunebaxanin veteninin Braziliya ve Peru oldugunu gostermisdir Kokuyumru gunebaxanin menseyi haqqinda en duzgun elmi melumati Amerika botaniki Aza Qrey vermisdir O ilk defe olaraq yabani ve medeni yerarmudunu ayri ayriliqda botaniki ferqlerini gostermekle onlarin tesvirlerini vermisdir Ona gonderilen bitkinin botaniki xususiyytlerini tesvir ederek bele neticeye gelmisdir ki o hecde bir cox alimlerin tesdiq etdikleri medeni halda becerilen kokuyumru gunebaxan yox Simali Amerikanin soyuq iqlim zonalarinda yabani halda yayilan doronikoid gunebaxan H doronijoides L novudur A Qrey bu bitkinin menseyi ile bagli ozune qeder ki butun yanlisliga son qoyaraq gosterdi ki kokuyumru gunebaxan Simali Amerikanin cenub erazisinde mense tapmisdir Kokuyumru gunebaxan XVII esrin 30 cu illerinde Italiya Hollandiya ve sonra Ingiltere erazisinde becerilmeye baslamisdir Sirin ve mualicevi ehemiyyetli olmasi onun Avropada cox suretle yayilmasina sebeb oldu Kokuyumru gunebaxan XVII esrin 50 60 ci illerinden ingilisler derman bitkisi kimi becerirler Sonralar kokuyumru gunebaxan XVIII esrde Serq olkelerine getirilib cixarilmisdir Bele bir fikir var ki kokuyumru gunebaxan Fransadan Almaniyaya oradan Cine ve nehayet Qazaxstana getirilmisdir Qazax xalqi kokuyumru gunebaxana cin kartofu deyir Simali Osetiya Kabardin ve Simali Qafqazin diger rayonlarinin sakinleri kokuyumru gunebaxani qida kimi 150 il bundan evvel istifade edirdiler S S Davidovic hesab edir ki bu bitki Qafqaza Avropanin Turkiye ve Bolqaristan regionlarindan tez gelmisdir Bundan elave Polsada Macaristanda Skandinaviya olkelerinde Ingiltere Amerika ve s yerlerde becerilir Aparilmis etnobotanik tedqiqatlar neticesinde mueyyen edilmisdir ki Azerbaycana kokuyumru gunebaxanin gelmesi 2 yolla olmusdur 1 Almanlar ve ruslarin Azerbaycana surgun edildiyi vaxt onlar ozleri ile kokuyumru gunebaxan yumrulari getirmis onlardan bezek bagciliginda ve qida kimi istifade etmisdirler Hazirda kokuyumru gunebaxanin yabanlasmis formalarina almanlar ve ruslar yasamis erazilerde daha cox rast gelinir 2 1930 cu illerde Stavrapol vilayetinden kokuyumru gunebaxanin ekin materiali Azerbaycana getirilerek respublikanin muxtelif botaniki cografi erazilerinde becerilmeye baslamisdirlar Baki seherinde Azerbaycan Botanika Institutunun Nebatat baginda 30 40 ci illerde M E Rehimov terefinden getirilmis kokuyumru gunebaxanin becerilmesi ve oyrenilmesi ucun boyuk emek serf edilmisdir Dunya ekinciliyinde kokuyumru gunebaxan hektardan 500 600 sentner yasil kutle verir Bezen 1000 1200 sentnere de rast gelinir Qafqaz ve Orta Asyada yasil kutle mehsuldarligi orta hesabla 200 1000 sent kokyumuru mehsuldarligi ise 200 1300 s ha dir Sibir ve Uzaq Serqde yasil kutle mehsuldarligi 300 1400 s ha kokyumuru mehsuldarligi ise 90 200 s ha teskil edir Torpagin becerilmesiTorpagin becerilmesi kartof ve kokumeyvelilerde oldugu kimidir Uzlemeden sonra 15 sm derinliyinde dondurma sumu aparilir Yazda lazim geldikde dondurma sumu malalanir Sonra laydirsiz kotanla becerme aparilir Sepin qabagi tarlaya kultivasiya cekilir Gubreleme sistemiKokuyumru gunebaxanin gubrelenmesi torpagin munbitliyinden planlasdirilmis mehsuldan torpagin nemliyinden ve diger faktorlardan asilidir Plantasiya yaradan zaman hektara 30 40 ton peyin ve tesiredici madde hesabi ile 60 90 kq NPK verilir Eger plantasiya 8 10 il davam ederse peyin verilmesini 4 5 ilden bir tekrar etmek lazimdir Qulluq isleriCucertiler alinana qeder alaqlarla mubarize meqsedi ile 2 3 defe malalama aparilir Bitkinin boyu 10 15 sm e catdiqda cergearasi becermeye baslanilir 30 40 sm e catdiqda ise dibdoldurma aparilir Yasil kutle mehsulunu artirmaq ucun ucvurma da aparilir Mehsulun yigilmasiYasil kutleni oktyabr noyabr aylarinda bicmek olar Yasil kutleni silosyigan kombaynla bicirler Bitkini torpaq sethinden 5 6 sm yukseklikden bicirler Qarisiq silos hazirlayan zaman yumrularin bir hissesini payizda yigirlar Adeten yazda gozcuklerdeki tumurcuqlarin cucermesine qeder yumrulari cixarirlar Yigim zamani yumrularin bir hissesi plantasiyani tezelemek ucun her m2 de 8 10 edede saxlanilir Cixislar ikinci ve sonraki illerde nisbeten tez alinir Yumrular torpagin muxtelif derinliyinde olduguna gore birinci ildekine nisbeten cixislar bir beraberde olmur Cixislar alinana qeder ve cixislardan sonra malalama aparilir bitkinin boyu 15 20 sm e catdiqda ekinlere kultivasiya cekilir Sonraki qulluq isleri birinci ilde oldugu kimidir Sortlari ve hibridleriHazirda seleksiyacilar terefinden generativ ve vegetativ hibridlesme ve diger usullar ile kokuyumru gunebaxanin 300 den cox sort ve hibridleri yaradilmisdir Bu sort ve hibridlerden merkezi qaratorpaq zolaginin cenub serq seraitine dozumlu bitkiler secilmisdir Sortlarindan Ag mehsuldar Ag Kiyev Ag Voronej Voljiskaya 2 Naxodka Tezyrtisen Vadim Leninqrad Krasniy Iysekilli Patat Maykop Simali Qafqaz ve s hibridlerinden ise Hibrid 120 Hibrid 15 Benovseyi topinsolnecnik M 3 58 6 VIR Severniy Dauqova ve s leri gostermek olar Yem ehemiyyetiKokuyumru gunebaxan butun kend teserrufati heyvanlari ucun ela yemdir Onda olan qida maddelerinin keyfiyyeti bir cox yem bitkilerinden ustundur hetta yuksek keyfiyyetli yem bitkisi kimi taninan qargidalidan da geri qalmir Kokuyumru gunebaxan diger yem bitkilerinden yuksek yem vahidinin olmasi ile ferqlenir Terkibindeki mutleq quru cekiye gore hezm olunan zulalin miqdarina gore birillik gunebaxan bitkisine beraberdir ve diger yem bitkilerinden ustundur Kokuyumru gunebaxanin govde yumrularindan alinan yem vahidiinin miqdari kartof seker ve yem cugundurundan alinandan coxdur Hezm olunan zulalin miqdari seker ve yem cugundurundan yuksekdir Yasil kutle mehsuldarligini ve yumrularin terkibindeki qida maddelerinin miqdarini nezere alsaq kokuyumru gunebaxan diger silosluq bitkilerden ustundur ve aydin olur ki onu en deyerli yem bitkilerine aid etmek lazimdir Kokuyumru gunebaxanin yasil kutlesinin en yaxsi istifadesi siloslasdirmadir Onun yasil kutlesi hem teze hem de qurudulmus halda cox yaxsi siloslanir ve gozel silos emele getirir Kokuyumru gunebaxan silosu yaxsi iyi dadi rengi yuksek yeyilmesi yaxsi saxlanilmasi terkibinde tursularin coxlugu ile ferqlenilir Kokuyumru gunebaxanin yasil kutlesi siloslasma zamani seker minimununu 3 4 defe artirir ki bu da onun yaxsi siloslasmasina ve keyfiyyetli olmasina sebeb olur Siloslasmis yasil kutlede qicqirma prosesinin gedisi normaldir Kokuyumru gunebaxanin yasil kutlesinin ve silosunun iri buynuzlu heyvanlarda istifadesi sutkada 25 kq a qeder sudun miqdarini ve yagliligini artirir Terkibindeki esas qida maddelerinin miqdarina gore kokuyumru gunebaxanin yasil kutlesinden hazirlanmis silos qargidali silosuna demek olar ki beraberdir Lakin kokuyumru gunebaxanin yasil kutlesinden hazirlanmis silosu uzun muddet aciq havada qalarsa onun rengi tundlesir terkib pozulur ve pis qoxu emele gelir Bu da bir nece sebeblerle izah edile biler Melumdur ki sud tursusu bakteriyalari kokuyumru gunebaxanin epifit mikroflorasinda cox az miqdarda olur Buna gore de kokuyumru gunebaxanin silosunda sud tursulu qicqirma prosesi cox zeif gedir ve sud tursusu az emele gelir Silosda sud tursusunun miqdarinin az olmasi onun aciq havada tez xarab olmasina getirib cixarir Sud tursulu qicqirma prosesinin gedisini artirmaq ucun kokuyumru gunebaxanin yasil kutlesine bir az saman ya da diger yem bitkilerinin yasil kutlesini elave etmek lazimdir Kokuyumru gunebaxani heyvandarliqda tek silos kimi yox hem de teze tebii ve qurudulmus halda da istifade etmek olar Onun govde yumrulari kend teserrufati heyvanlari ucun deyerli qidadir Azerbaycanin suvarilan ekincilik rayonlarinda becerilen kokuyumru gunebaxanin yumrularinda olan proteinin miqdari Rusiyanin orta qursaginda becerilmis kokuyumru gunebaxandan azdir lakin azotsuz ekstraktiv maddeler coxdur Kokuyumru gunebaxan yumrularinda olan azotsuz ekstraktiv maddelerin miqdari 12 0 14 8 e qeder deyisir Bu gostrericinin miqdari sortundan asili olaraq 13 8 15 05 arasinda deyise bilir SinonimleriHomotipik sinonimleri Helianthus tuberosus var typicus CockerellHeterotipik sinonimleri Helianthemum tuberosum Garsault Helianthus doronicoides Torr amp A Gray Helianthus esculentus Warsz Helianthus pubescens Aiton Helianthus serotinus Tausch Helianthus spathulatus Elliott Helianthus squarrosus Nutt Helianthus strumosus subsp tomentosus Michx Anashch Helianthus subcanescens A Gray E Watson Helianthus tomentosus Michx Helianthus tuberosus var albus Cockerell Helianthus tuberosus var alexandri Cockerell Helianthus tuberosus var fusiformis Cockerell Helianthus tuberosus f moldenkeanus Oswald Helianthus tuberosus var multituberculatus Cockerell Helianthus tuberosus var nebrascensis Cockerell Helianthus tuberosus f oswaldiae Oswald Helianthus tuberosus var purpurellus Cockerell Helianthus tuberosus var purpureus Cockerell Helianthus tuberosus var subcanescens A GrayIstinadlarLinnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 905 Hemcinin bax