Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
I Mitridat (e.ə. 195 – e.ə. 132) — Arşakilər sülaləsindən Parfiya çarı (195 — 138).
| I Mitridat | |
|---|---|
| yun. Mιθριδάτης | |
 | |
| 195 – 138 | |
| Əvvəlki | |
| Sonrakı | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | e.ə. 195 |
| Doğum yeri | Parfiya |
| Vəfat tarixi | e.ə. 132 |
| Fəaliyyəti | suveren[d] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Parfiya dövlətinin qüdrətinin əsl təmsilçisi olan I Mitridatın (e.ə.171-138-ci illər) hakimiyyəti nəhayət yunan mühasirəsini dağıdaraq bu dövləti yetərincə gücləndirdi. Mitridat tez bir zamanda Ekbatanı ələ keçirdi, Midiyanı özünə tabe etdirdi , bundan sonra növbə Elimaidlərə yetişdi. Nəhayət, e.ə. 141-ci ildə onun ordusu Babil və Sələvkiyaya yeridi. Məhz Mitridat dövlət rəmzi kimi öz sikkələrini çıxarmağa başladı və həmin pullarda Parfiyanın daim yüksəlməkdə olan qüdrəti əks olunurdu. İlk buraxılışlarda və II əsrin sikkələrində yalnız padşahın adı həkk olunurdusa, sonralar tədricən buraya onun ləqəbi və nəhayət “Böyük Şah” adı əlavə edildi.
Böyük padşahın hakimiyyətinin son dövrlərində artıq Sələvkilər onun səltənətini təhdid etməyə başlamışdılar. Yunan-Baktriya hökuməti isə köçəri Avrasiya qəbilələrinin təzyiqi altında dağılmışdı.
Mitridat və onun varisləri tərəfindən yaradılan geniş imperiya çoxlu ölkələri, orada yaşayan çeşidli etnoslari təmsil edən insanları birləşdirirdi. Onların hamısı müxtəlif sosial təbəqələrə aid olmaqla yanaşı, öz münasibətlərini mərkəzi hakimiyyətlə rəngarəng şəkildə qururdular. Bununla belə, hakim etnos sayılan parfiyalıların ictimai qurumları onlarla qonşu olan Mərkəzi Asiya köçəri tayfalarının – saklar, , toxarlar, və o qədər də fərqlənmirdi. Sözügedən xalqlar parfiyalılarla qohum idilər və onların həyat tərzi bir-birinə bənzəyirdi. Onlar Əhəmənilər və Sələvkilərin mərkəzləşmiş dövlətlərinə daxil olmazdan bir neçə yüz il qabaq yaxın sosial düzənə malik idilər. Üstəlik, Parfiya həmin imperiyaların tərkibində bir qədər mərkəzdən uzaq bölgə sayılırdı, eyni zamanda ümumi təsərrüfat və mədəni həyat sisteminə zəif inteqrasiya olunmuşdu. Bundan başqa, təbii coğrafiya və iqlim şəraiti baxımından bu ölkə Avrasiya çöl məhtəqələrinin ayrılmaz hissəsi sayılırdı, belə ki, Soqdiana, Xarəzm və Sincanın məhsuldar əkin torpaqlarını əhatə edirdi. Təbiidir ki, parfiyalılar öz çoxmillətli imperiyasını yaradandan sonra onu idarə etmək üçün ictimai ümumyaşayış qaydalarını, təsərrüfat və hərbi təşkilat sistemini buna uyğun tənzimləyib saxlayırdılar. Onlar eyni zamanda, Yaksartın o biri tərəfində olan köçəri qardaşlarından müəyyən şeylər öyrənərək bunları öz həyat tərzləri ilə uzlaşdırmağa çalışırdılar.
Bu dövrdə Qədim İranın bir çox bölgələri – Midiya, Persiya, Kərman və Areya Parfiya şahlarının hakimiyyətinə tabe idi. Həmin ərazilərdə bir neçə əsr ərzində Əhəmənilərin imperiya planı uğurla həyata keçirilmişdi. Ona görə bu bölgənin əhalisi Əhəmənilərdən böyük dövlətçilik və hakimiyyət ənənələrini öyrənib davam etdirirdilər. Parfiya səltənətinin ərazisində sami dilinə mənsub və ellinizmin şəhər mədəniyyətinə aid olan əhali ayrıca anklav şəklində yerləşmişdi. On illər boyunca Yunanıstan-Makedoniya tərəfindən Şərqə qarşı yeridilən müstəmləkəçilik siyasəti bölgədə çoxlu iqtisadi və siyasi imtiyazlara malik böyük və ya kiçik yunan-makedoniya zolaqlarının yaranmasına səbəb olmuşdu. Roma imperiyası bir qayda olaraq Şərqə və xüsusilə İran dövlətlərinə qarşı ekspansiya və işğalçılıq siyasəti yeridirdi. Ellinizm müstəmləkəçiləri yunan-makedoniya rejimlərinin iflasını narahatlıqla qəbul etdilər, onlar sonralar ellinizm hökmranlığını Şərqdə bərpa etmək məqsədilə Sələvkilərin və Roma imperiyası qoşunlarının bölgəyə hücümuna havadarlıq edirdilər. Belə bir şəraitdə I Mitridatın canişinləri Parfiya səltənətini genişləndirmək ideologiyasını həyata keçirməyə başladılar. Bu baxımdan çoxsaylı və müxtəlif xalqlardan təşkil edilmiş imperiyanı effektli surətdə idarə etmək üçün daha yetərli dövlət aparatı qurmaq lazım gəlirdi. Parfiya padşahları müxtəlif qəbilələrdən təşkil olunmuş şəhər və kənd icmalarını idarə etməkdən ötəri yeni dövlət aparatında daxili siyasət sistemini sinkretik təcrübi bazaya uyğun qurmalı oldular, belə ki, müxtəlif doktrin və təcrübələrdən, hətta geosiyasi baxımdan özlərinə düşmən saydıqları ellinizm mədəniyyətindən faydalanaraq, mürəkkəb bir idarəçilik düzəni qurdular. Arşakilər (Əşkanilər) tədricən öz hakimiyyətini İranın bütün tarixi torpaqlarında təsbitləşdirərək, bölgənin idarə edilməsində sınanmış modellərə üz tutdular və bir növ Əhəmənilərin böyük dövlətçilik planını yenidən dirçəltməyə cəhd göstərdilər. Qeyd edək ki, burada söhbət heç də qədim fars dövlətinin hərfi mənada bərpasından getmir. Arşakilərin nəzərincə, qədim dövlətçilik ənənələrindən alınan çoxlu uğurlu elementlər ölkəni həm hərbi-siyasi və həm də sosial-iqtisadi cəhətdən birləşdirmək üçün önəmli sayılırdı. Bu mənada parfiyalıların məhdud bir müstəvidə iqtibas yolu ilə irəli sürdükləri yeni idarəetmə modeli həm Əhəmənilər ənənəsini rəsmi adət şəklinə salmaq cəhdindən, həm də Sasanilərin seçdiyi təqlid metodundan ciddi şəkildə fərqlənirdi.
Parfiya padşahı inanc baxımından hələ həyatda olarkən ilahiləşirdi. Rəsmi ilahiləşdirmə mərasimi adətən tacqoyma zamanı həyata keçirilirdi və həmin vaxt Asaak (Astauen) şəhərində əbədi od yandırılırdı. Arşak dövlətinin banisi ilk dəfə burada tacqoyma mərasimi keçirmişdi. Dini baxımdan Parfiya padşahı ilahi Fafna səltənətinin, ilahi substansiya və xarizmanın daşıyıcısı sayılırdı. Onun səltənəti xoşbəxtlik, güc, İranşəhri və bütün dünyanı idarə etməyə gizli mənəvi haqq verirdi. Pliniyin məlumatına görə, Parfiya dövləti inzibati planda 18 “səltənətdən” ibarət idi. Onlardan bir qismi yarımüstəqil hakimlər tərəfindən idarə olunurdu, hansılar ki, hətta öz sikkələrini belə buraxırdı. Midiya kimi mühüm və böyük bölgələr isə padşahın qohumları və qardaşları tərəfindən idarə edilirdi.
Hökmranlığı
İstinadlar
- "Марк Юниан Юстин. Эпитома сочинения Помпея Трога «История Филиппа». Книга XLI, 6 (6—7)". 2015-11-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-15.
- Wroth W. Catalogue of the Coins of Parthia. – London, 1903. –p. XX1X.
- Yusif Ysifov. Qədim Şərq tarixi. BDU. 1993. s. 404-406.
- Farna ( Firdövsinin “ ġahnaməsin”də Farra kimi gedir) haqqında bax: Bailey H. W. Zoroastrien Problems in Ninth Century Books, 11 ed. – Oxford, 1971., Litvinskij B. A. Das K*ang-chu_ Sarmatiche Farnah|| Central Asiatic journal. International Periodical for the Languages, Literature, History and Archaeology of Central Asia, Wisbaden. – 1972. –Vol. 16. - №4; - Vol. 20. - № 1-2.
- Yustin və Strabonun əsərlərinə görə, e.ə. 77-ci ildə tamamlanan qədim dövrün ən məşhur ensiklopedisti Plininin “Təbii tarix” kitabında bütün dünya tarixini Ģərh etmək cəhdi vardır. Bizim araĢdırma ilə bağlı kitab boyu pərakəndə halda Parfiya səltənətinə daxil olan xalqlar və ölkələr haqqında verilən məlumatlar daha çox diqqəti cəlb edur. Bunlar ardıcıl şəkildə 3-4- cü kitablarda əks olunub. əsərinin daha bir əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, indiki dövrə gəlib çatmayan əsərlərdən çoxlu iqtibaslar edilib.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
I Mitridat e e 195 e e 132 Arsakiler sulalesinden Parfiya cari 195 138 I Mitridatyun Mi8ridathsParfiya hokmdari195 138EvvelkiSonrakiSexsi melumatlarDogum tarixi e e 195Dogum yeri ParfiyaVefat tarixi e e 132Fealiyyeti suveren d Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiParfiya dovletinin qudretinin esl temsilcisi olan I Mitridatin e e 171 138 ci iller hakimiyyeti nehayet yunan muhasiresini dagidaraq bu dovleti yeterince guclendirdi Mitridat tez bir zamanda Ekbatani ele kecirdi Midiyani ozune tabe etdirdi bundan sonra novbe Elimaidlere yetisdi Nehayet e e 141 ci ilde onun ordusu Babil ve Selevkiyaya yeridi Mehz Mitridat dovlet remzi kimi oz sikkelerini cixarmaga basladi ve hemin pullarda Parfiyanin daim yukselmekde olan qudreti eks olunurdu Ilk buraxilislarda ve II esrin sikkelerinde yalniz padsahin adi hekk olunurdusa sonralar tedricen buraya onun leqebi ve nehayet Boyuk Sah adi elave edildi Boyuk padsahin hakimiyyetinin son dovrlerinde artiq Selevkiler onun seltenetini tehdid etmeye baslamisdilar Yunan Baktriya hokumeti ise koceri Avrasiya qebilelerinin tezyiqi altinda dagilmisdi Mitridat ve onun varisleri terefinden yaradilan genis imperiya coxlu olkeleri orada yasayan cesidli etnoslari temsil eden insanlari birlesdirirdi Onlarin hamisi muxtelif sosial tebeqelere aid olmaqla yanasi oz munasibetlerini merkezi hakimiyyetle rengareng sekilde qururdular Bununla bele hakim etnos sayilan parfiyalilarin ictimai qurumlari onlarla qonsu olan Merkezi Asiya koceri tayfalarinin saklar toxarlar ve o qeder de ferqlenmirdi Sozugeden xalqlar parfiyalilarla qohum idiler ve onlarin heyat terzi bir birine benzeyirdi Onlar Ehemeniler ve Selevkilerin merkezlesmis dovletlerine daxil olmazdan bir nece yuz il qabaq yaxin sosial duzene malik idiler Ustelik Parfiya hemin imperiyalarin terkibinde bir qeder merkezden uzaq bolge sayilirdi eyni zamanda umumi teserrufat ve medeni heyat sistemine zeif inteqrasiya olunmusdu Bundan basqa tebii cografiya ve iqlim seraiti baximindan bu olke Avrasiya col mehteqelerinin ayrilmaz hissesi sayilirdi bele ki Soqdiana Xarezm ve Sincanin mehsuldar ekin torpaqlarini ehate edirdi Tebiidir ki parfiyalilar oz coxmilletli imperiyasini yaradandan sonra onu idare etmek ucun ictimai umumyasayis qaydalarini teserrufat ve herbi teskilat sistemini buna uygun tenzimleyib saxlayirdilar Onlar eyni zamanda Yaksartin o biri terefinde olan koceri qardaslarindan mueyyen seyler oyrenerek bunlari oz heyat terzleri ile uzlasdirmaga calisirdilar Bu dovrde Qedim Iranin bir cox bolgeleri Midiya Persiya Kerman ve Areya Parfiya sahlarinin hakimiyyetine tabe idi Hemin erazilerde bir nece esr erzinde Ehemenilerin imperiya plani ugurla heyata kecirilmisdi Ona gore bu bolgenin ehalisi Ehemenilerden boyuk dovletcilik ve hakimiyyet enenelerini oyrenib davam etdirirdiler Parfiya seltenetinin erazisinde sami diline mensub ve ellinizmin seher medeniyyetine aid olan ehali ayrica anklav seklinde yerlesmisdi On iller boyunca Yunanistan Makedoniya terefinden Serqe qarsi yeridilen mustemlekecilik siyaseti bolgede coxlu iqtisadi ve siyasi imtiyazlara malik boyuk ve ya kicik yunan makedoniya zolaqlarinin yaranmasina sebeb olmusdu Roma imperiyasi bir qayda olaraq Serqe ve xususile Iran dovletlerine qarsi ekspansiya ve isgalciliq siyaseti yeridirdi Ellinizm mustemlekecileri yunan makedoniya rejimlerinin iflasini narahatliqla qebul etdiler onlar sonralar ellinizm hokmranligini Serqde berpa etmek meqsedile Selevkilerin ve Roma imperiyasi qosunlarinin bolgeye hucumuna havadarliq edirdiler Bele bir seraitde I Mitridatin canisinleri Parfiya seltenetini genislendirmek ideologiyasini heyata kecirmeye basladilar Bu baximdan coxsayli ve muxtelif xalqlardan teskil edilmis imperiyani effektli suretde idare etmek ucun daha yeterli dovlet aparati qurmaq lazim gelirdi Parfiya padsahlari muxtelif qebilelerden teskil olunmus seher ve kend icmalarini idare etmekden oteri yeni dovlet aparatinda daxili siyaset sistemini sinkretik tecrubi bazaya uygun qurmali oldular bele ki muxtelif doktrin ve tecrubelerden hetta geosiyasi baximdan ozlerine dusmen saydiqlari ellinizm medeniyyetinden faydalanaraq murekkeb bir idarecilik duzeni qurdular Arsakiler Eskaniler tedricen oz hakimiyyetini Iranin butun tarixi torpaqlarinda tesbitlesdirerek bolgenin idare edilmesinde sinanmis modellere uz tutdular ve bir nov Ehemenilerin boyuk dovletcilik planini yeniden dirceltmeye cehd gosterdiler Qeyd edek ki burada sohbet hec de qedim fars dovletinin herfi menada berpasindan getmir Arsakilerin nezerince qedim dovletcilik enenelerinden alinan coxlu ugurlu elementler olkeni hem herbi siyasi ve hem de sosial iqtisadi cehetden birlesdirmek ucun onemli sayilirdi Bu menada parfiyalilarin mehdud bir mustevide iqtibas yolu ile ireli surdukleri yeni idareetme modeli hem Ehemeniler enenesini resmi adet sekline salmaq cehdinden hem de Sasanilerin secdiyi teqlid metodundan ciddi sekilde ferqlenirdi Parfiya padsahi inanc baximindan hele heyatda olarken ilahilesirdi Resmi ilahilesdirme merasimi adeten tacqoyma zamani heyata kecirilirdi ve hemin vaxt Asaak Astauen seherinde ebedi od yandirilirdi Arsak dovletinin banisi ilk defe burada tacqoyma merasimi kecirmisdi Dini baximdan Parfiya padsahi ilahi Fafna seltenetinin ilahi substansiya ve xarizmanin dasiyicisi sayilirdi Onun selteneti xosbextlik guc Iransehri ve butun dunyani idare etmeye gizli menevi haqq verirdi Pliniyin melumatina gore Parfiya dovleti inzibati planda 18 seltenetden ibaret idi Onlardan bir qismi yarimusteqil hakimler terefinden idare olunurdu hansilar ki hetta oz sikkelerini bele buraxirdi Midiya kimi muhum ve boyuk bolgeler ise padsahin qohumlari ve qardaslari terefinden idare edilirdi HokmranligiIstinadlar Mark Yunian Yustin Epitoma sochineniya Pompeya Troga Istoriya Filippa Kniga XLI 6 6 7 2015 11 17 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 15 Wroth W Catalogue of the Coins of Parthia London 1903 p XX1X Yusif Ysifov Qedim Serq tarixi BDU 1993 s 404 406 Farna Firdovsinin ġahnamesin de Farra kimi gedir haqqinda bax Bailey H W Zoroastrien Problems in Ninth Century Books 11 ed Oxford 1971 Litvinskij B A Das K ang chu Sarmatiche Farnah Central Asiatic journal International Periodical for the Languages Literature History and Archaeology of Central Asia Wisbaden 1972 Vol 16 4 Vol 20 1 2 Yustin ve Strabonun eserlerine gore e e 77 ci ilde tamamlanan qedim dovrun en meshur ensiklopedisti Plininin Tebii tarix kitabinda butun dunya tarixini Gerh etmek cehdi vardir Bizim araGdirma ile bagli kitab boyu perakende halda Parfiya seltenetine daxil olan xalqlar ve olkeler haqqinda verilen melumatlar daha cox diqqeti celb edur Bunlar ardicil sekilde 3 4 cu kitablarda eks olunub eserinin daha bir ehemiyyeti ondan ibaretdir ki indiki dovre gelib catmayan eserlerden coxlu iqtibaslar edilib Hemcinin baxParfiya Arsakiler Parfiya sulalesiXarici kecidler