Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Umay — Qədim türk mifologiyasında ev, heyvandarlıq ilahəsi.
| Umay | |
|---|---|
 | |
| Mifologiya | Türk mifologiyası |
| Yer | Səma |
| Cinsi | qadın[d] |
| Atası | Göy Tanrı |
| Qardaşı və bacısı | Kuyaş[d], Erlik[d], Ülgən[d], Ay Ata |
Yaxşılıq İlahəsi. Omay (Imay, Ubay, Humay) Xanım olaraq da bilinir. Ana Tanrı və Həyat İlahəsi yaxşılıqlar edər. Doğulacaq uşaqları təyin edər. Üç buynuzu vardır. Ağ paltarlıdır. Yerə qədər uzanan ağ, gümüşdən saçları vardır. Görünüşü yaşlı deyil, orta yaşlıdır. Quş qılığına bürünəbilir və qanatlıdır. Həyat ağacının sahibidir. Uşaqları qoruyar. Yer üzünə bərəkət paylayar. Ətrafına işıq saçar. Bəzən qəzəblənərək insanları qorxudar. Uşağı olmayanlar ona qurban həsr edərlər. Səmada yaşayır. Bəzən Yer üzünə enir. Yanında bir buğu (ceyran) və ya zərif bir maral ilə bətimlənir. Hamilə qadınları və bala heyvanları qoruyar. Umacı (Omacı, Hommu, Humu, Umu, ımı və ya monqollara Omısı) kimi xəyali varlıqlar özü tərəfindən göndərilir. Lakin bunlara qorxuducu mənalar yüklənir. Uşaqları qorumadığı evlərdə sıxlıqla uşaq ölümləri yaşanar və bu təqdirdə ona Kara Umay deyə xitab edilər. Bəzən Humay olaraq da adlandırırlar və Hüma Quşu ilə bütöv mənalar ehtiva edər. Taskıl Umay (Kel Umay) olaraq adlandırıldığı da olar. Ancaq uzun saçları olduğu diqqətə alındığında bu vəziyyətin zaman-zaman büründüyü bir görünüş olduğu deyilə bilər. Ayrıca, özünə ithafən verilən Taskıl Umay şəklindəki bir dağın varlığı da bilinməkdədir. Mavi və ağ quş qılığına girə bilər. Amma xanım adlı yaradıcı ruh ilə də əlaqəlidir.
Etimologiya
(Um/Om) kökündən törəmişdir. Ümid etmək, Diləmək, Qorxutmaq kökündən gəlir. Eten (plasenta) mənasını da saxlayır. Qoruyucu, şəfqətli deməkdir. Umaç, hədəf deməkdir. Omay sözcüyü seçmə, seçkin mənasına da gəlir. Umay monqolcada rəhm mənası da daşıyır. Tunguzcada Omo / Umu kökü yumurta buraxma mənası daşıyır. Köhnə Türkçede Uma / umat / ubat yandırmaq, Tunguzcada Omah / Umah və Yakutça Umay yanvar mənası daşıyır və odla olan əlaqəsini də ortaya qoyar.
Umay ana uşaqların da himayəçisi idi. "Ural-batır", "Akbuzat" və başqa eposlarda xtırlanır.
Türklərdə bir ilahə olaraq Humay qəbul edilmişdi. Onu qadın kimi təsəvvür edirdilər və sanırdılar ki, bu xeyirxah ilahə Göy Tanrının zövcəsidir. Umayın göydə yaşadığı güman edilirdi. Hesab edilirdi ki, Umay insanlara şüa saçır. Bu şüa insanın bədəninə daxil olur və ölənədək orada qalır. Bu, bir enercidir. Qədim türklər Humaya ev heyvanlarından qurban kəsməzdilər. Onun üçün ət və süd yeməkləri bişirərdilər. Qədim türk dövlətlərinin süqutu ilə Humay ilahə də transformasiyaya uğradı və indi Altay türklərində doğan qadınların və çağaların hamisi statusunda qalıb. Düşünürlər ki, Humay ana olmasa, pis ruhlar gedib ana bətnində belə uşağa zərər vura bilər.
Umay və ağac
Mirəli Seyidovun sözlərinə görə, hətta bəzi abidələr göstərir ki, türk xalqları ağacı doğum və uşaqların hamisi olan ilahə ilə birgə təsəvvür etmişlər. Bu mifoloji baxımdan təbii haldır. Dünya ağacı bütün dünyanın, eləcə də yaradıcısı, hamisi sayılırmış. Belə inam hökm sürürdüsə, deməli, uşaqları himayə edən ilahə, yəni Umay təbii olaraq ağacla qoşa yad edilməli idi: "Məşhur türkoloq Radlovun türk xalqlarından topladığı ağız ədəbiyyatı materialları ona belə bir fikir yürütməyə imkan vermişdir ki, türk xalqlarının şifahi ədəbiyyatında ilahə Umayla ağac həmişə qoşa xatırlanmışdır və bu hal 19-cu əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. Alimin Sibir və Altay türklərindən topladığı materiallarda deyilir: Biz ilkin atamız Ülgendən törədiyimiz zaman bu iki çayın ağacı da Umay ilə bərabər göydən enmişdir."
İstinadlar
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) Arxivləşdirilib 2022-03-21 at the Wayback Machine (türk.)
- Seyidov M. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. B., "Yazıçı", 1983. səh.38.
Xarici keçidlər
- Статья "Хумай" в "Энциклопедии Башкортостана [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Umay Qedim turk mifologiyasinda ev heyvandarliq ilahesi UmayMifologiya Turk mifologiyasiYer SemaCinsi qadin d Atasi Goy TanriQardasi ve bacisi Kuyas d Erlik d Ulgen d Ay AtaXakas qadini Humay ana ile bagli ayin edir Umay ve Kara Umay Yaxsiliq Ilahesi Omay Imay Ubay Humay Xanim olaraq da bilinir Ana Tanri ve Heyat Ilahesi yaxsiliqlar eder Dogulacaq usaqlari teyin eder Uc buynuzu vardir Ag paltarlidir Yere qeder uzanan ag gumusden saclari vardir Gorunusu yasli deyil orta yaslidir Qus qiligina burunebilir ve qanatlidir Heyat agacinin sahibidir Usaqlari qoruyar Yer uzune bereket paylayar Etrafina isiq sacar Bezen qezeblenerek insanlari qorxudar Usagi olmayanlar ona qurban hesr ederler Semada yasayir Bezen Yer uzune enir Yaninda bir bugu ceyran ve ya zerif bir maral ile betimlenir Hamile qadinlari ve bala heyvanlari qoruyar Umaci Omaci Hommu Humu Umu imi ve ya monqollara Omisi kimi xeyali varliqlar ozu terefinden gonderilir Lakin bunlara qorxuducu menalar yuklenir Usaqlari qorumadigi evlerde sixliqla usaq olumleri yasanar ve bu teqdirde ona Kara Umay deye xitab ediler Bezen Humay olaraq da adlandirirlar ve Huma Qusu ile butov menalar ehtiva eder Taskil Umay Kel Umay olaraq adlandirildigi da olar Ancaq uzun saclari oldugu diqqete alindiginda bu veziyyetin zaman zaman burunduyu bir gorunus oldugu deyile biler Ayrica ozune ithafen verilen Taskil Umay seklindeki bir dagin varligi da bilinmekdedir Mavi ve ag qus qiligina gire biler Amma xanim adli yaradici ruh ile de elaqelidir Etimologiya Um Om kokunden toremisdir Umid etmek Dilemek Qorxutmaq kokunden gelir Eten plasenta menasini da saxlayir Qoruyucu sefqetli demekdir Umac hedef demekdir Omay sozcuyu secme seckin menasina da gelir Umay monqolcada rehm menasi da dasiyir Tunguzcada Omo Umu koku yumurta buraxma menasi dasiyir Kohne Turkcede Uma umat ubat yandirmaq Tunguzcada Omah Umah ve Yakutca Umay yanvar menasi dasiyir ve odla olan elaqesini de ortaya qoyar Umay ana usaqlarin da himayecisi idi Ural batir Akbuzat ve basqa eposlarda xtirlanir Turklerde bir ilahe olaraq Humay qebul edilmisdi Onu qadin kimi tesevvur edirdiler ve sanirdilar ki bu xeyirxah ilahe Goy Tanrinin zovcesidir Umayin goyde yasadigi guman edilirdi Hesab edilirdi ki Umay insanlara sua sacir Bu sua insanin bedenine daxil olur ve olenedek orada qalir Bu bir enercidir Qedim turkler Humaya ev heyvanlarindan qurban kesmezdiler Onun ucun et ve sud yemekleri bisirerdiler Qedim turk dovletlerinin suqutu ile Humay ilahe de transformasiyaya ugradi ve indi Altay turklerinde dogan qadinlarin ve cagalarin hamisi statusunda qalib Dusunurler ki Humay ana olmasa pis ruhlar gedib ana betninde bele usaga zerer vura biler Umay ve agacMireli Seyidovun sozlerine gore hetta bezi abideler gosterir ki turk xalqlari agaci dogum ve usaqlarin hamisi olan ilahe ile birge tesevvur etmisler Bu mifoloji baximdan tebii haldir Dunya agaci butun dunyanin elece de yaradicisi hamisi sayilirmis Bele inam hokm sururduse demeli usaqlari himaye eden ilahe yeni Umay tebii olaraq agacla qosa yad edilmeli idi Meshur turkoloq Radlovun turk xalqlarindan topladigi agiz edebiyyati materiallari ona bele bir fikir yurutmeye imkan vermisdir ki turk xalqlarinin sifahi edebiyyatinda ilahe Umayla agac hemise qosa xatirlanmisdir ve bu hal 19 cu esrin sonu XX esrin evvellerine qeder davam etmisdir Alimin Sibir ve Altay turklerinden topladigi materiallarda deyilir Biz ilkin atamiz Ulgenden torediyimiz zaman bu iki cayin agaci da Umay ile beraber goyden enmisdir IstinadlarTurk Efsane Sozluyu Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 Arxivlesdirilib 2022 03 21 at the Wayback Machine turk Seyidov M Azerbaycan mifik tefekkurunun qaynaqlari B Yazici 1983 seh 38 Xarici kecidlerStatya Humaj v Enciklopedii Bashkortostana olu kecid