Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həzm sistemi — həzm aparatının ayrı-ayrı hissələrində başa çatır. Həzm aparatı həzm kanalından və bir sıra həzm vəzilərindən ibarətdir. İnsanın həzm kanalı 8–10 metr uzunluğunda olub, bir çox hissələrə bölünür. Birinci hissəni ağız boşluğu təşkil edir. Buraya dişlər, ağız suyu vəziləri, dil aiddir.
| Həzm sistemi | |
|---|---|
 Həzm sistemi (sxematik) | |
| Latınca | Systema digestorium |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ağız boşluğu
Ağız boşluğu həzm kanalının ön hissəsini təşkil edir. Bunun divarlarını dodaqlar, yanaqlar, damaq və ağız dibi təşkil edir. Alt və üst çənələrdə dişlər yerləşir. İnsanda dişlər iki dövrdə inkişaf edir. I dövrdə süd dişləri və II dövrdə daimi dişlər aiddir.
Anadan yeni doğulmuş uşaqlarda diş olmur. Uşaqların təxminən 6 aylığından süd dişləri çıxamağa başlayır. 10–12 yaşlarında tökülərək onları daimi dişlər əvəz edir. İnsanlarda axırıncı iki diş 20–22 yaşlarında çıxır. Hər bir diş çənə sümüyuündə dərin oyuqda yerləşən kökdən, diş əti ilə tutulan boyundan və ağız boşluğuna çıxan tacdan ibarətdir. Dişin daxilində boşluq vardır. Həmin boşluqda yerləşən diş özəyi tor birləşdirici toxuma, qan damarları və sinirlərlə tutulmuşdur. Diş quruluşuna görə iki cür toxumadan əmələ gəlmişdir: sərt və yumşaq. Dişin sərt toxumaları dentin, mina və sementdən ibarətdir. Dentin diş boşluğunu və kanalını əhatə edir. Diş minası diş tacını xaricdən örtərək dişi xarab olmaqdan, yeyilmədən və mikroblardan qoruyur. Sement diş kökünü əhatə edir.
İnsanın dişləri formaca üç tipə bölünür: kəsici, köpək və azı dişlər. Azı dişlər öz növbəsində kiçik və böyük azı dişlərə bölünür. Dişlərin belə müxtəlif olması onların müxtəlif funksiyalar yerinə yetirmələri ilə əlaqədardır. Kəsici dişlər qidanı tutmaq, kəsmək və dişləmək üçündür. Üst və alt çənənin hər birində qabaqda dörd ədəd kəsici dişlər yerləşir. Bunlardan sonra hər tərəfdə bir ədəd iki köpək dişi vardır. Köpək dişlərdən sonra hər iki tərəfdə iki kiçik azı və üç böyük azı dişləri yerləşir. Bu dişlər qidanı çeynəmək funksiyası yerinə yetirdiklərindən, onlarin tacının səthi enli və qabarıqlı olur. Insan azı dişləri ilə qidanı doğrayır, əzir və çeynəyir. Dişlərin qidanı bu şəklə salması onun sonrakı həzm olunmasını asanlaşdırır. Ümumiyyətlə, yetkin insanda 32 diş olur.
Ağız boşluğu dəhliz və xüsusi ağız boşluğundan ibarətdir. İnsanda və məməlilərin əksəriyyətində ağız boşluğu üst və alt dodaqlardan, yanaqlardan, sərt və yumşaq damaqdan, dildən və ağız boşluğunun dibində yerləşən əzələlərdən əmələ gəlib. Ağız boşluğunun divarı daxildən selikli qişa ilə örtülmüşdür. Selikli qişa külli miqdarda selik ifraz edən kiçik vəzlərlə örtülmüşdür.
Dişlərin bünövrəsi inkişafın embrional dövründən başlayır. Anadan olandan 5 – 6 ay sonra süd dişləri çıxmağa başlayır və 6 yaşa qədər onların sayı 20-yə çatır: 8 kəsici, 4 köpək və 8 kiçik azı dişi. "Süd dişləri" adı dahi yunan həkimi Hippokrat tərəfindən veril-mişdir. 5 – 8 ayından sonra ilk dəfə alt çənədə birinci olaraq mərkəzi kəsici dişlər, bir yaşın-da adətən 8 diş, 3 yaşın əvvəlində bütün 20 süd dişi çıxmış olur. Süd dişləri 6 yaşından sonra daimi dişlərlə əvəz olunur. Daimi dişlərin sayı yaşlılarda 32-yə çatır. Bunlar 8 kəsi-ci, 4 köpək, 8 kiçik azı və 12 böyük azı dişləridir. Axırıncı dövrlərdə çıxan 4 böyük azı di-şinə ağıl dişi deyilir.
Quruluşuna görə dişlər tac, boyun və kök hissələrindən ibarətdir. Diş tacının diş ətini dələrək ağız boşluğunda görünməsinə dişçıxarma deyilir. Ağız boşluğunda qidanın xırdalanması ilə bərabər onun üç cüt ağız suyu vəzləri tərəfindən islanması və bir sıra qida maddələrinin ilkin hidrolizi baş verir. Ağız boşluğunda üç cüt iri – qulaqyanı, çənə və dilaltı ağız suyu vəzlərinin axarı açılır. Tüpürcəyin tərkibində 99% su, üzvi və mineral maddələr vardır. Həmin vəzlər gündə 0,6 – 2 litrə qədər tüpürcək ifraz edir.
İ. P. Pavlov tərəfindən qulaqyanı vəzin axarı çıxarılıb üzün dərisinə tikilmişdir. Bun-dan sonra həmin vəzin şirəsi ağız boşluğuna deyil, xaricə tökülmüşdür. Ağız suyunun tərkibində qidanı kimyəvi dəyişikliyə uğradan maltaza fermenti vardır. Ağız boşluğunda fermentlərin təsirindən karbohidratlar disaxaridlərə qədər parçalanır. Dil əzələli orqandır, üzəri dad reseptorları ilə zəngin olan selikli qişa ilə örtülmüşdür. Dilin kökü, cismi və üst tərəfi vardır. Dilin üst tərəfində şirin, yan tərəfində turş və şor, kökündə isə acı dadı hiss edən reseptorlar yerləşir. Dil qidanın dadını və temperaturunu hiss etməklə yanaşı, onun udulmasında iştirak edir. Tüpürcəyin tərkibində olan lizosim maddəsi bakteriosid təbiətlidir. Ağız boşluğunda olarkən qidanın çeynənilməsi və udularaq qida borusu ilə mədəyə daxil olması təmin olunur. İ. P. Pavlov ağız suyu vəzlərinin fəaliyyətini onların vəzlərinin axaranı xaricə çıxarıb üzün dərisinə tikmək və axarlarına fistul qoymaqla öyrənmişdir. O, müəyyən etmişdir ki, tüpürcək reflektor yolla ifraz olunur. Qida əvvəlcə reseptorları qıcıqlandırır və əmələ gələn oyanma mərkəzəqaçan sinirlə uzunsov beyində olan ağız suyu mərkəzinə, oradan mərkəzdənqaçan hərəki sinirlərlə tüpürcək vəzlərinə çatdırılır və ağız suyu vəzləri şirə ifraz etməyə başlayır.
Ağız suyu vəziləri
Ağız boşluğuna bir çox vəzilər açılır. Bunlar öz həcminə görə iki qrupa bölünür: kiçik ağız suyu vəziləri və böyük ağız suyu vəziləri. Ağız boşluğuda kiçik vəzilərin miqdarı çoxdur və həcmləri 1–5 mm-ə qədərdir. Məsələn, dodaq vəziləri, yanaq vəziləri, damaq vəziləri və dil vəziləri. Böyük ağız suyu vəziləri üç cütdür: qulaqətrafı, çənəaltı və dilaltı vəzilər. Ağızda qida ağız suyu vəzilərinin buraxdığı ağız suyu ilə islanır və ağız suyu tərkibində olan fermentlərin təsiri altında müəyyən qədər parçalanmağa başlayır.
Dil
İnsan qidanı çeynəyərkən onu ağız boşluğunda dil ilə hərəkət etdirir. Dil qan damarları, sinirlər, vəzilər və limfa damarları ilə zəngin və selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi orqandır. Qidanın dadını bildirən reseptorların xeyli hissəsi dilin üzərindədir. Dil insanlarda heyvanlardan fərqli olaraq, həm də nitq üzvüdür. Ağız boşluğundan qida dil vasitəsilə udlağa ötürülür.
Udlaq
Həzm kanalının ikinci hissəsini təşkil edərək, burun və ağız boşluqları ilə qırtlağın arxasında yerləşmişdir. Udlağın uzunluğu 12–15 sm və eni 4,5sm-ə bərabərdir. Udlağın vəzifəsi qidanı ağız boşluğundan qida borusuna və havanı burun boşluğundan qırtlağa keçirməkdir. Burada həzm kanalı tənəffüs yolu ilə çarpazlaşır.
Udma
Çeynənmiş və ağız suyu ilə islanmış qida topası dilin dibinə düşdükdə oradakı reseptorlar qıcıqlanır. Udma əzələləri reflektor surətdə yığılır. Qırtlaq qapağı qığırdağı aşağı enir və qidanı qırtlağa düşməyə qoymur. Yumşaq damaq qalxır, burun-udlağın yolu tutulur və qida topası udlağa itələnir. Qida sonra qida borusuna duşür. Onun divarları dalğavari yığılaraq qidanı mədəyə otürür. Qida borusunun uzunluğu 25sm və eni 1,5–2 sm-ə bərabərdir.
Mədə
Yaşlı adamlarda uzunluğu 21–25 sm, diametri ən geniş hissəsində 12–14 sm və tutumu 3 litrdir, bəzi hallarda yemək adətindən asılı olaraq 5–10 litrə çatır. Mədənin forması çox müxtəlifdir. Daha doğrusu, onun forması içərisindəki qida maddələrinin miqdarından asılıdır. Boş olduqda bağırsaq şəklini alır, əksər hallarda retortaya, və ya armuda bənzəyir. İnsan ölən zaman mədə hansı həzm formasında olarsa elə də qalır. Mədə divarı üç qatdan: xarici birləşdirici toxumadan(epitel qatından), əzələli və daxili selikli qişadan ibarətdir. Selikli qişada çoxlu vəzlər yerləşir və onlar mədə şirəsi ifraz edir. Mədədə qidalı maddələrin parçalanması prosesi mədə şirəsinin təsiri altında davam edir. Həzm olunmaqda olan bir neçə saat şirənin təsirinə məruz qalır. Sonra qida nazik bağırsağın onikibarmaq bağırsaq hissəsinə keçir.
Həzm kanalının ən genişlənmiş torbayabənzər hissəsi olub, həcmi 0,5–3 litrə bərabərdir. Mədə qarın boşluğunun sol tərəfində diafraqmanın altında yerləşir.
Həzmin gedişi mədədə 4–8 saat davam edir. Mədənin divarı 3 qatdan – xaricdə birləşdirici toxumadan, ortada saya əzələ toxumasından və daxildə selikli qişadan qurulmuşdur.
Mədənin yuxarıda kiçik girəcəyi, aşağıda böyük əyriliyi və çıxacaq hissəsi var.
Qida borusunun mədəyə açılan hissəsinə onun girəcəyi, onikibarmaq bağırsağa keçən hissəsinə sfinktor hissə deyilir. Mədə şirəsinin tərkibində fermentlər(pepsin, ximozin, lipaza), xlorid turşusu, seliyəbənzər maddələr vardır. Mədə divarının yığılması sayəsində qida mədə şirəsi ilə daha yaxşı qarışır, bu isə onun həzm olunmasını asanlaşdırır.
Mədədə selik ifraz edən əlavə hüceyrələr də vardır. Selik mədənin divarını pepsin fermentinin və xlorid turşusunun dağıdıcı təsirindən qoruyur. Mədənin onikibarmaq bağırsağa açılan hissəsində olan sfinktor açılaraq yarım qarışdırılmış qida möhtəviyyatı-nı hissə-hissə bağırsağa ötürür.
Mədədə həzm mədə şirəsinin təsiri altında gedir. Sutkada 2–2,5 litr mədə şirəsi ifraz olunur. Əvvəlcə mədə divarının hərəkəti sayəsində qida qarışır və həll olunur. Zülallar pep-sin fermentinin təsirindən albumoz və peptonlara qədər parçalanır, ximozin süd zülalları-nı çürüdür və süd yağlarını emulsiya halına salır. Mədə şirəsində karbohidratları parçalayan fermentlər olmur. Lakin ağız boşluğundan daxil olan qidanın içində olan tüpürcək fermentinin hesabına sulukarbonların parçalanması müəyyən müddət, yəni xlorid turşusu ilə qarışana qədər davam edir. Mədə mühiti turş mühitdir. Ağız boşluğu-nun mühiti zəif qələvidir. Sulukarbonlar qələvi, zülallar turş mühitdə fermentlərin təsirilə parçalanır. Mədə şirəsinin əmələ gəlməsi və ifrazı sinir və humoral yolla baş verir.
Mədə şirəsi ifrazının sinir tənzimi. Mədə şirəsi də ağız suyu kimi reflektor yolla ifraz olunur. Bunu qida borusu boyun nahiyəsində kəsilib xaricə çıxarılmış və boynun dərisinə tikilmiş it üzərində öyrənmək olar. İti bu cür qidalandırdıqda qida mədəyə düş-mək əvəzinə boyun nahiyəsindəki kəsikdən xaricə tökülür və belə qidalanma yalançı qidalanma adlanır. Yalançı qidalandırma təcrübəsi təmiz mədə şirəsi almağa imkan verir. Bu məşhur təcrübə mədə şirəsi ifrazının reflektor təbiətli olmasını sübut edir.
Mədə şirəsi ifrazının humoral tənzimi. Şərti və şərtsiz reflekslərə yanaşı mədənin selikli qişasında əmələ gələn bioloji fəal maddələr, qida maddələri və onların parçalanma məhsulları, bişmiş ət, balıq, tərəvəz suyunda olan hazır bioloji fəal maddələr də şirə ifrazına səbəb olur. Reflektor mədə şirəsi ifrazı isə ancaq iki saat davam edir.
Mədə şirəsinin ifrazı 3 fazaya ayrılır: birinci, beyin fazası, yəni mürəkkəb şərtsiz və şərti reflekslərin, məsələn, ağız boşluğunda udlaqda, qırtlaqda olan reseptorların, həmçinin görmə, eşitmə, qoxu analizatorları reseptorlarının qıcıqlanması vasitəsilə başlayır. İkinci, mədə fazası adlanır və sinir-humoral yolla baş verir. Mədəyə daxil olan qida mədənin selikli qişasında olan reseptorların mexaniki və kimyəvi yolla qıcıqlanması nəticəsində yaranan qastrin hormonu qana keçir, mədə divarının hərəkətinə və şirə ifrazına səbəb olur. Üçüncü, bağırsaq fazası xlorid turşusunun təsirilə bağırsağın selikli qişa-sından qana ifraz olunan bioloji fəal maddələrin hesabına baş verir. Həmçinin ət və balıq bulyonları, tərəvəz məhsulları mədə-bağırsaq reseptorlarını qıcıqlandırıb şirə ifrazına səbəb olur. Mədədən qana az miqdarda qlükoza, su, həll olmuş duzlar və bir sıra mad-dələr sorulur. Mədədə horra halına salınmış qida nazik bağırsağın başlanğıc şöbəsi olan onikibar-maq bağırsağa hissə-hissə daxil olur.
Mədə divarının quruluşu
Mədənin divarı 3 qişadan təşkil olunmuşdur. Xarici-Epitelyar qat; orta-3 qat əzələvi (saya əzələsi) qat və daxili-selikli qat.
Selikli qişa və selikaltı qat
Mədənin selikli qişası — lat. tunica mucosa çəhrayi rəngdə olur. boş mədənin selikli qişasında çoxlu büküşlər — lat. plicae gastricae vardır; bunlardan mədə girəcəyi və çıxacağı hissələrində onlar şüa; əyrilik nahiyəsindəkilər boylama və başqa nahiyələrdəkilər isə qeyri-müntəzəm istiqamətdə olur. Mədə ilə onikibarmaq bağırsaq arasında selikli qişa dairəvi bir büküş təşkil edir; bu büküş əzələ qişasından əmələ gəlmiş mədə çıxacağını büzən əzələyə — lat. m. sphincter pylori uyğundur və mədə çıxacağı qapağı — lat. valvula pylorica adlanır. Kiçik əyrilik boyu gedən boylama büküşlər mədə yolu adlanan boylama bir şırım əmələ gətirir. Mədə boş olduğu zaman büküşlərin miqdarı artır, dolu və ya genəlmiş halad onların miqdarı azalır. Bu büküşlərdən başqa selikli qişada mədə meydançaları — lat. areae gastricae adlanan hündürlüklər vardır. Bunların da üzərində zərrəbin ilə çuxurcuqlar — lat. foveolae gastricae gırmək olur. Bu çuxurcuqlara mədə vəzilərinin axacaqları açılır. Selikli qişa birqatlı silindrəbənzər epitel təbəqədən, əsas zardan və əzələ səfhəsindən ibarətdir. Bu qişada mədə şirəsi (lat. succus gastricus) ifraz edən borulu vəzilər vardır; bunlar iki qrupa bölünür: 1) xüsusi mədə vəziləri — lat. glandulae gastricae propriae və 2) mədə çıxacağı vəziləri — lat. glandulae pyloricae. Mədə şirəsinin tərkibində olan duz turşusunu xüsusi mədə vəziləri ifraz edir. Bu vəzilərdən başqa mədənin selikli qişasında limfa follikulları — lat. folliculi lymphatici gastrici vardır. Selikaltı qat — lat. tela submucosa mədədə yaxşı inkişaf etmişdir; ona görə selikli qişa mütəhərrikdir və yuxarıda göstərilən büküşləri əmələ gətirirlər.
Nazik bağırsaq
Mədə çıxacağından başlayaraq kor bağırsağa açılır. Uzunluğu orta hesabla 7–8 metrdir, yəni həzm kanalının ən uzun hissəsidir. Nazik bağırsağın selikli qişasında çoxlu xırda vəzlər yerləşir. Bunlar bağırsaq şirəsi ifraz edir. Nazik bağırsaqda qida maddələrinin parçalanması prosesi demək olar ki, başa çatır və parçalanma məhsulları qana sorulur. Nazik bağırsağın ön hissəsi olan onikibarmaq bağırsağa iki böyük vəzin: mədəaltı və qaraciyərin axacaqları açılır. Bu vəzlərin buraxdığı şirə onikibarmaq bağırsağa tökülür və qidanın həzmində iştirak edir. Nazik bağırsağın divarı bir neçə qatdan və qişalardan ibarətdir.
Nazik bağırsaq 3 hissədən ibarətdir: birinci – onikibarmaq, ikinci – acı, üçüncü – qalça bağırsaq. Nazik bağırsağın daxili səthi xovlarla örtüldü-yü üçün məxmər kimi olur. 1 sm2-da olan 2500-ə qədər xov nazik bağırsaqların selikli qişasının sorma səthini artırır. Xovların divarları birqat epitel toxuması ilə örtülmüşdür. Hər bir növ xov hüceyrəsi 3000-ə qədər mikroxovcuqlara malikdir. Hər xova qan və limfa damarı daxil olub, burada kapilyar tor əmələ gətirir. Suda həll olmuş aminturşular və qlükoza xovların kapilyarlarından qana sorulur. Xovlar bağırsağın sorma səthini 1000 dəfəyə qədər artırır. Qliserin və yağ turşuları əvvəlcə xovların epiteli hüceyrələrinə keçir və burada insan orqanizmi üçün xarakterik olan yağlar əmələ gətirir. Yağlar limfa damarlarına sorulur və limfa ilə birlikdə ürəyin sağ qulaqcığına açılan boş vena məcrasına qovuşur.
Onikibarmaq bağırsağın uzunluğu 25–30 sm, diametri 3–5 sm bərabərdir. Onikibarmaq bağırsağa qaraciyər və mədəaltı vəzin axarları açılır.
Nazik bağırsaq şirəsinin mühiti qələvi reaksiyaya malik olub, mədədən daxil olan turş qida mühitini neytrallaşdırır. Nazik bağırsaqlarda həzm prosesi bir-birilə əlaqəli 3 mərhələdə gedir: boşluq həzmi, membran həzmi və sorulma.
Öyrəndiyimiz hüceyrədaxili və hüceyrəxarici həzm tipindən başqa alimi A. M. Uqolyev tərəfindən kəşf edilən üçüncü membran həzm tipi müəyyən edilmişdir. Membran həzmini hüceyrədaxili və hüceyrəxarici mühit sərhədində membranın üzərində xovlar arasında fiksə olunmuş çoxlu fermentlər həyata keçirir. Ölçüləri iki qonşu mikroxovlar arasındakı məsafədən kiçik olan qida hissəcikləri membran həzmə məruz qalır. Su, aminturşular, qlükoza, qliserin və monosaxaridlər xovların qan kapilyarlarına so-rulur və bütün orqanizmə aparılır. Nazik bağırsaqlar yoğun bağırsaqlara keçir. Onun uzunluğu 1,5 – 2 metrə çatır. Diametri 4 – 8 sm-dir.
Qaraciyər
Ən böyük orqandır (2 kq). Qarın boşluğunda sağda, yuxarı hissədə yerləşib, bir neçə hissədən ibarətdir. Tünd qırmızı rəngdə olur. Qaraciyər öd ifraz edir ki, bu da öd kisəsinə toplanaraq, oradan onikibarmaq bağırsağa tökülür. Öd yağların parçalanmasına və sorulmasına güclü təsir edir. Qaraciyər həzmdə iştirakından başqa baryer (toplamaq) roluna da malikdir. O ödlə birlikdə orqanizmdən müxtəlif zərərli birləşmələri ayırıb xaric edir. Qaraciyərdə, həmçinin, karbohidratlar- nişasta (qlikogen) ehtiyat bir məhsul kimi saxalanılır. Qaraciyərdə embrion dövründə qırmızı qan kürəcikləri əmələ gəlir.
Qaraciyər ən iri həzm vəzlərindən olub, çəkisi 1,5–2 kq qədər. O sağ tərəfdə diafraq-manın və qabırğaların altında yerləşir. Gün ərzində 500 – 1200 ml öd hazırlayır. Öd zəif qələvi reaksiyaya malikdir. Öd yağların daha kiçik hissələrə parçalanmasını və sorulma-sını asanlaşdırır. Bağırsaq şirəsi və mədəaltı vəzinin şirəsi fermentlərin fəallığını artırır. Qaraciyər bağırsaqlardan qana sorulan zəhərli maddələrin 95%-ə qədərini zərərsizləşdirir, ammonyakı sidik cövhərinə çevirir.
Mədəaltı vəz
Onikibarmaq bağırsağın böyük vəzilərindən ikincisidir. Mədəaltı vəz uzunsov olub, daxiliarakəsmələr ilə bir neçə hissəyə bölünür. Onların axzarları iki böyük axarda birləşərək onikibarmaq bağırsağa açılır. Bu vəzin ifraz etdiyi şirə bir çox fermentlərə malikdir. Bu fermentlər bütün qidanın tərkibinə təsir göstərir. Mədəaltı vəzdə tripsin, amilaza və lipaza fermentlər sintez olunur.
Mədənin arxasında, onikibarmaq bağırsağın əyrisində çəkisi 70–100 q, uzunluğu 12–15 sm olan mədəaltı vəzi yerləşir. Vəzin axarı ilə həzm şirəsi onikibarmaq bağırsağa açılır. Nazik bağırsaq şirəsinin mühiti qələvi reaksiyaya malik olub, mədədən daxil olan turş qida mühitini neytrallaşdırır.
Yoğun bağırsaq
Yoğun bağırsaq• 1.5 metr uzunluğunda olub, üç hissəyə bölünür: kor bağırsaq, çəmbər və düz bağırsaq. Zahiri forması uzun konusa bənzəyir, eni yuxarıda 7, aşağıda 4 sm-ə çatır. Nazik bağırsağın yoğun bağırsağa keçdiyi yerdə torbayabənzər kor bağırsaq yerləşir. Kor bağırsaqdan aşağıya doğru soxulcanabənzər çıxıntının (latınca: appendix) iltibahı həyati təhlükəlidir. Orqanizmdə həzm olunmayan qida qalıqları yoğun bağırsağa toplanır. Burada qidanın həzm olunmayan hissəsi tədricən susuzlaşdırılır. Əmələ gəlmiş nəcis düz bağırsaqdan xaricə atılır. Yoğun bağırsaqda xovlar olmur. Yoğun bağırsaqda gün ərzində 1 litrə qədər suyun və mineral maddələrin sorulması baş verir. Bundan başqa zülal qalıqlarının çürüməsi nəticəsində əmələ gələn bir sıra zəhərli maddələr qana sorulub, həmin qanla qaraciyərə daxil olan qapalı venası ilə ora daxil olur və orada zərərsizləşdirilir. Yoğun bağırsaqda mikroorqanizmlər olur. Mikroorqanizmlərin içərisində bağırsaq çöpləri üstünlük təşkil edir.
Yoğun bağırsağın mikroflorası həll olunmayan qida qalıqlarını, eyni mənşəli qidaları parçalayır. B və K qrupundan olan vitaminləri sintez edir, xəstəliktörədən mikrobların fəaliyyətini dayandırır və maddələr mübadiləsində fəal iştirak edir. Lazımsız qida möhtəviyyatının 130–150 q-ı sorulmaya uğramır və düz bağırsaq vasitəsilə xaric olur.
Həmçinin bax
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hezm sistemi hezm aparatinin ayri ayri hisselerinde basa catir Hezm aparati hezm kanalindan ve bir sira hezm vezilerinden ibaretdir Insanin hezm kanali 8 10 metr uzunlugunda olub bir cox hisselere bolunur Birinci hisseni agiz boslugu teskil edir Buraya disler agiz suyu vezileri dil aiddir Hezm sistemiHezm sistemi sxematik Latinca Systema digestorium Vikianbarda elaqeli mediafayllarAgiz bosluguAgiz boslugu hezm kanalinin on hissesini teskil edir Bunun divarlarini dodaqlar yanaqlar damaq ve agiz dibi teskil edir Alt ve ust cenelerde disler yerlesir Insanda disler iki dovrde inkisaf edir I dovrde sud disleri ve II dovrde daimi disler aiddir Anadan yeni dogulmus usaqlarda dis olmur Usaqlarin texminen 6 ayligindan sud disleri cixamaga baslayir 10 12 yaslarinda tokulerek onlari daimi disler evez edir Insanlarda axirinci iki dis 20 22 yaslarinda cixir Her bir dis cene sumuyuunde derin oyuqda yerlesen kokden dis eti ile tutulan boyundan ve agiz bosluguna cixan tacdan ibaretdir Disin daxilinde bosluq vardir Hemin bosluqda yerlesen dis ozeyi tor birlesdirici toxuma qan damarlari ve sinirlerle tutulmusdur Dis qurulusuna gore iki cur toxumadan emele gelmisdir sert ve yumsaq Disin sert toxumalari dentin mina ve sementden ibaretdir Dentin dis boslugunu ve kanalini ehate edir Dis minasi dis tacini xaricden orterek disi xarab olmaqdan yeyilmeden ve mikroblardan qoruyur Sement dis kokunu ehate edir Insanin disleri formaca uc tipe bolunur kesici kopek ve azi disler Azi disler oz novbesinde kicik ve boyuk azi dislere bolunur Dislerin bele muxtelif olmasi onlarin muxtelif funksiyalar yerine yetirmeleri ile elaqedardir Kesici disler qidani tutmaq kesmek ve dislemek ucundur Ust ve alt cenenin her birinde qabaqda dord eded kesici disler yerlesir Bunlardan sonra her terefde bir eded iki kopek disi vardir Kopek dislerden sonra her iki terefde iki kicik azi ve uc boyuk azi disleri yerlesir Bu disler qidani ceynemek funksiyasi yerine yetirdiklerinden onlarin tacinin sethi enli ve qabariqli olur Insan azi disleri ile qidani dograyir ezir ve ceyneyir Dislerin qidani bu sekle salmasi onun sonraki hezm olunmasini asanlasdirir Umumiyyetle yetkin insanda 32 dis olur Agiz boslugu dehliz ve xususi agiz boslugundan ibaretdir Insanda ve memelilerin ekseriyyetinde agiz boslugu ust ve alt dodaqlardan yanaqlardan sert ve yumsaq damaqdan dilden ve agiz boslugunun dibinde yerlesen ezelelerden emele gelib Agiz boslugunun divari daxilden selikli qisa ile ortulmusdur Selikli qisa kulli miqdarda selik ifraz eden kicik vezlerle ortulmusdur Dislerin bunovresi inkisafin embrional dovrunden baslayir Anadan olandan 5 6 ay sonra sud disleri cixmaga baslayir ve 6 yasa qeder onlarin sayi 20 ye catir 8 kesici 4 kopek ve 8 kicik azi disi Sud disleri adi dahi yunan hekimi Hippokrat terefinden veril misdir 5 8 ayindan sonra ilk defe alt cenede birinci olaraq merkezi kesici disler bir yasin da adeten 8 dis 3 yasin evvelinde butun 20 sud disi cixmis olur Sud disleri 6 yasindan sonra daimi dislerle evez olunur Daimi dislerin sayi yaslilarda 32 ye catir Bunlar 8 kesi ci 4 kopek 8 kicik azi ve 12 boyuk azi disleridir Axirinci dovrlerde cixan 4 boyuk azi di sine agil disi deyilir Qurulusuna gore disler tac boyun ve kok hisselerinden ibaretdir Dis tacinin dis etini delerek agiz boslugunda gorunmesine discixarma deyilir Agiz boslugunda qidanin xirdalanmasi ile beraber onun uc cut agiz suyu vezleri terefinden islanmasi ve bir sira qida maddelerinin ilkin hidrolizi bas verir Agiz boslugunda uc cut iri qulaqyani cene ve dilalti agiz suyu vezlerinin axari acilir Tupurceyin terkibinde 99 su uzvi ve mineral maddeler vardir Hemin vezler gunde 0 6 2 litre qeder tupurcek ifraz edir I P Pavlov terefinden qulaqyani vezin axari cixarilib uzun derisine tikilmisdir Bun dan sonra hemin vezin siresi agiz bosluguna deyil xarice tokulmusdur Agiz suyunun terkibinde qidani kimyevi deyisikliye ugradan maltaza fermenti vardir Agiz boslugunda fermentlerin tesirinden karbohidratlar disaxaridlere qeder parcalanir Dil ezeleli orqandir uzeri dad reseptorlari ile zengin olan selikli qisa ile ortulmusdur Dilin koku cismi ve ust terefi vardir Dilin ust terefinde sirin yan terefinde turs ve sor kokunde ise aci dadi hiss eden reseptorlar yerlesir Dil qidanin dadini ve temperaturunu hiss etmekle yanasi onun udulmasinda istirak edir Tupurceyin terkibinde olan lizosim maddesi bakteriosid tebietlidir Agiz boslugunda olarken qidanin ceynenilmesi ve udularaq qida borusu ile medeye daxil olmasi temin olunur I P Pavlov agiz suyu vezlerinin fealiyyetini onlarin vezlerinin axarani xarice cixarib uzun derisine tikmek ve axarlarina fistul qoymaqla oyrenmisdir O mueyyen etmisdir ki tupurcek reflektor yolla ifraz olunur Qida evvelce reseptorlari qiciqlandirir ve emele gelen oyanma merkezeqacan sinirle uzunsov beyinde olan agiz suyu merkezine oradan merkezdenqacan hereki sinirlerle tupurcek vezlerine catdirilir ve agiz suyu vezleri sire ifraz etmeye baslayir Agiz suyu vezileriAgiz bosluguna bir cox veziler acilir Bunlar oz hecmine gore iki qrupa bolunur kicik agiz suyu vezileri ve boyuk agiz suyu vezileri Agiz bosluguda kicik vezilerin miqdari coxdur ve hecmleri 1 5 mm e qederdir Meselen dodaq vezileri yanaq vezileri damaq vezileri ve dil vezileri Boyuk agiz suyu vezileri uc cutdur qulaqetrafi cenealti ve dilalti veziler Agizda qida agiz suyu vezilerinin buraxdigi agiz suyu ile islanir ve agiz suyu terkibinde olan fermentlerin tesiri altinda mueyyen qeder parcalanmaga baslayir DilInsan qidani ceyneyerken onu agiz boslugunda dil ile hereket etdirir Dil qan damarlari sinirler veziler ve limfa damarlari ile zengin ve selikli qisa ile ortulmus ezelevi orqandir Qidanin dadini bildiren reseptorlarin xeyli hissesi dilin uzerindedir Dil insanlarda heyvanlardan ferqli olaraq hem de nitq uzvudur Agiz boslugundan qida dil vasitesile udlaga oturulur UdlaqHezm kanalinin ikinci hissesini teskil ederek burun ve agiz bosluqlari ile qirtlagin arxasinda yerlesmisdir Udlagin uzunlugu 12 15 sm ve eni 4 5sm e beraberdir Udlagin vezifesi qidani agiz boslugundan qida borusuna ve havani burun boslugundan qirtlaga kecirmekdir Burada hezm kanali teneffus yolu ile carpazlasir UdmaCeynenmis ve agiz suyu ile islanmis qida topasi dilin dibine dusdukde oradaki reseptorlar qiciqlanir Udma ezeleleri reflektor suretde yigilir Qirtlaq qapagi qigirdagi asagi enir ve qidani qirtlaga dusmeye qoymur Yumsaq damaq qalxir burun udlagin yolu tutulur ve qida topasi udlaga itelenir Qida sonra qida borusuna dusur Onun divarlari dalgavari yigilaraq qidani medeye oturur Qida borusunun uzunlugu 25sm ve eni 1 5 2 sm e beraberdir MedeYasli adamlarda uzunlugu 21 25 sm diametri en genis hissesinde 12 14 sm ve tutumu 3 litrdir bezi hallarda yemek adetinden asili olaraq 5 10 litre catir Medenin formasi cox muxtelifdir Daha dogrusu onun formasi icerisindeki qida maddelerinin miqdarindan asilidir Bos olduqda bagirsaq seklini alir ekser hallarda retortaya ve ya armuda benzeyir Insan olen zaman mede hansi hezm formasinda olarsa ele de qalir Mede divari uc qatdan xarici birlesdirici toxumadan epitel qatindan ezeleli ve daxili selikli qisadan ibaretdir Selikli qisada coxlu vezler yerlesir ve onlar mede siresi ifraz edir Medede qidali maddelerin parcalanmasi prosesi mede siresinin tesiri altinda davam edir Hezm olunmaqda olan bir nece saat sirenin tesirine meruz qalir Sonra qida nazik bagirsagin onikibarmaq bagirsaq hissesine kecir Hezm kanalinin en genislenmis torbayabenzer hissesi olub hecmi 0 5 3 litre beraberdir Mede qarin boslugunun sol terefinde diafraqmanin altinda yerlesir Hezmin gedisi medede 4 8 saat davam edir Medenin divari 3 qatdan xaricde birlesdirici toxumadan ortada saya ezele toxumasindan ve daxilde selikli qisadan qurulmusdur Medenin yuxarida kicik gireceyi asagida boyuk eyriliyi ve cixacaq hissesi var Qida borusunun medeye acilan hissesine onun gireceyi onikibarmaq bagirsaga kecen hissesine sfinktor hisse deyilir Mede siresinin terkibinde fermentler pepsin ximozin lipaza xlorid tursusu seliyebenzer maddeler vardir Mede divarinin yigilmasi sayesinde qida mede siresi ile daha yaxsi qarisir bu ise onun hezm olunmasini asanlasdirir Medede selik ifraz eden elave huceyreler de vardir Selik medenin divarini pepsin fermentinin ve xlorid tursusunun dagidici tesirinden qoruyur Medenin onikibarmaq bagirsaga acilan hissesinde olan sfinktor acilaraq yarim qarisdirilmis qida mohteviyyati ni hisse hisse bagirsaga oturur Medede hezm mede siresinin tesiri altinda gedir Sutkada 2 2 5 litr mede siresi ifraz olunur Evvelce mede divarinin hereketi sayesinde qida qarisir ve hell olunur Zulallar pep sin fermentinin tesirinden albumoz ve peptonlara qeder parcalanir ximozin sud zulallari ni curudur ve sud yaglarini emulsiya halina salir Mede siresinde karbohidratlari parcalayan fermentler olmur Lakin agiz boslugundan daxil olan qidanin icinde olan tupurcek fermentinin hesabina sulukarbonlarin parcalanmasi mueyyen muddet yeni xlorid tursusu ile qarisana qeder davam edir Mede muhiti turs muhitdir Agiz boslugu nun muhiti zeif qelevidir Sulukarbonlar qelevi zulallar turs muhitde fermentlerin tesirile parcalanir Mede siresinin emele gelmesi ve ifrazi sinir ve humoral yolla bas verir Mede siresi ifrazinin sinir tenzimi Mede siresi de agiz suyu kimi reflektor yolla ifraz olunur Bunu qida borusu boyun nahiyesinde kesilib xarice cixarilmis ve boynun derisine tikilmis it uzerinde oyrenmek olar Iti bu cur qidalandirdiqda qida medeye dus mek evezine boyun nahiyesindeki kesikden xarice tokulur ve bele qidalanma yalanci qidalanma adlanir Yalanci qidalandirma tecrubesi temiz mede siresi almaga imkan verir Bu meshur tecrube mede siresi ifrazinin reflektor tebietli olmasini subut edir Mede siresi ifrazinin humoral tenzimi Serti ve sertsiz reflekslere yanasi medenin selikli qisasinda emele gelen bioloji feal maddeler qida maddeleri ve onlarin parcalanma mehsullari bismis et baliq terevez suyunda olan hazir bioloji feal maddeler de sire ifrazina sebeb olur Reflektor mede siresi ifrazi ise ancaq iki saat davam edir Mede siresinin ifrazi 3 fazaya ayrilir birinci beyin fazasi yeni murekkeb sertsiz ve serti reflekslerin meselen agiz boslugunda udlaqda qirtlaqda olan reseptorlarin hemcinin gorme esitme qoxu analizatorlari reseptorlarinin qiciqlanmasi vasitesile baslayir Ikinci mede fazasi adlanir ve sinir humoral yolla bas verir Medeye daxil olan qida medenin selikli qisasinda olan reseptorlarin mexaniki ve kimyevi yolla qiciqlanmasi neticesinde yaranan qastrin hormonu qana kecir mede divarinin hereketine ve sire ifrazina sebeb olur Ucuncu bagirsaq fazasi xlorid tursusunun tesirile bagirsagin selikli qisa sindan qana ifraz olunan bioloji feal maddelerin hesabina bas verir Hemcinin et ve baliq bulyonlari terevez mehsullari mede bagirsaq reseptorlarini qiciqlandirib sire ifrazina sebeb olur Mededen qana az miqdarda qlukoza su hell olmus duzlar ve bir sira mad deler sorulur Medede horra halina salinmis qida nazik bagirsagin baslangic sobesi olan onikibar maq bagirsaga hisse hisse daxil olur Mede divarinin qurulusu Medenin divari 3 qisadan teskil olunmusdur Xarici Epitelyar qat orta 3 qat ezelevi saya ezelesi qat ve daxili selikli qat Selikli qisa ve selikalti qat Medenin selikli qisasi lat tunica mucosa cehrayi rengde olur bos medenin selikli qisasinda coxlu bukusler lat plicae gastricae vardir bunlardan mede gireceyi ve cixacagi hisselerinde onlar sua eyrilik nahiyesindekiler boylama ve basqa nahiyelerdekiler ise qeyri muntezem istiqametde olur Mede ile onikibarmaq bagirsaq arasinda selikli qisa dairevi bir bukus teskil edir bu bukus ezele qisasindan emele gelmis mede cixacagini buzen ezeleye lat m sphincter pylori uygundur ve mede cixacagi qapagi lat valvula pylorica adlanir Kicik eyrilik boyu geden boylama bukusler mede yolu adlanan boylama bir sirim emele getirir Mede bos oldugu zaman bukuslerin miqdari artir dolu ve ya genelmis halad onlarin miqdari azalir Bu bukuslerden basqa selikli qisada mede meydancalari lat areae gastricae adlanan hundurlukler vardir Bunlarin da uzerinde zerrebin ile cuxurcuqlar lat foveolae gastricae girmek olur Bu cuxurcuqlara mede vezilerinin axacaqlari acilir Selikli qisa birqatli silindrebenzer epitel tebeqeden esas zardan ve ezele sefhesinden ibaretdir Bu qisada mede siresi lat succus gastricus ifraz eden borulu veziler vardir bunlar iki qrupa bolunur 1 xususi mede vezileri lat glandulae gastricae propriae ve 2 mede cixacagi vezileri lat glandulae pyloricae Mede siresinin terkibinde olan duz tursusunu xususi mede vezileri ifraz edir Bu vezilerden basqa medenin selikli qisasinda limfa follikullari lat folliculi lymphatici gastrici vardir Selikalti qat lat tela submucosa medede yaxsi inkisaf etmisdir ona gore selikli qisa muteherrikdir ve yuxarida gosterilen bukusleri emele getirirler Nazik bagirsaqMede cixacagindan baslayaraq kor bagirsaga acilir Uzunlugu orta hesabla 7 8 metrdir yeni hezm kanalinin en uzun hissesidir Nazik bagirsagin selikli qisasinda coxlu xirda vezler yerlesir Bunlar bagirsaq siresi ifraz edir Nazik bagirsaqda qida maddelerinin parcalanmasi prosesi demek olar ki basa catir ve parcalanma mehsullari qana sorulur Nazik bagirsagin on hissesi olan onikibarmaq bagirsaga iki boyuk vezin medealti ve qaraciyerin axacaqlari acilir Bu vezlerin buraxdigi sire onikibarmaq bagirsaga tokulur ve qidanin hezminde istirak edir Nazik bagirsagin divari bir nece qatdan ve qisalardan ibaretdir Nazik bagirsaq 3 hisseden ibaretdir birinci onikibarmaq ikinci aci ucuncu qalca bagirsaq Nazik bagirsagin daxili sethi xovlarla ortuldu yu ucun mexmer kimi olur 1 sm2 da olan 2500 e qeder xov nazik bagirsaqlarin selikli qisasinin sorma sethini artirir Xovlarin divarlari birqat epitel toxumasi ile ortulmusdur Her bir nov xov huceyresi 3000 e qeder mikroxovcuqlara malikdir Her xova qan ve limfa damari daxil olub burada kapilyar tor emele getirir Suda hell olmus amintursular ve qlukoza xovlarin kapilyarlarindan qana sorulur Xovlar bagirsagin sorma sethini 1000 defeye qeder artirir Qliserin ve yag tursulari evvelce xovlarin epiteli huceyrelerine kecir ve burada insan orqanizmi ucun xarakterik olan yaglar emele getirir Yaglar limfa damarlarina sorulur ve limfa ile birlikde ureyin sag qulaqcigina acilan bos vena mecrasina qovusur Onikibarmaq bagirsagin uzunlugu 25 30 sm diametri 3 5 sm beraberdir Onikibarmaq bagirsaga qaraciyer ve medealti vezin axarlari acilir Nazik bagirsaq siresinin muhiti qelevi reaksiyaya malik olub mededen daxil olan turs qida muhitini neytrallasdirir Nazik bagirsaqlarda hezm prosesi bir birile elaqeli 3 merhelede gedir bosluq hezmi membran hezmi ve sorulma Oyrendiyimiz huceyredaxili ve huceyrexarici hezm tipinden basqa alimi A M Uqolyev terefinden kesf edilen ucuncu membran hezm tipi mueyyen edilmisdir Membran hezmini huceyredaxili ve huceyrexarici muhit serhedinde membranin uzerinde xovlar arasinda fikse olunmus coxlu fermentler heyata kecirir Olculeri iki qonsu mikroxovlar arasindaki mesafeden kicik olan qida hissecikleri membran hezme meruz qalir Su amintursular qlukoza qliserin ve monosaxaridler xovlarin qan kapilyarlarina so rulur ve butun orqanizme aparilir Nazik bagirsaqlar yogun bagirsaqlara kecir Onun uzunlugu 1 5 2 metre catir Diametri 4 8 sm dir QaraciyerEn boyuk orqandir 2 kq Qarin boslugunda sagda yuxari hissede yerlesib bir nece hisseden ibaretdir Tund qirmizi rengde olur Qaraciyer od ifraz edir ki bu da od kisesine toplanaraq oradan onikibarmaq bagirsaga tokulur Od yaglarin parcalanmasina ve sorulmasina guclu tesir edir Qaraciyer hezmde istirakindan basqa baryer toplamaq roluna da malikdir O odle birlikde orqanizmden muxtelif zererli birlesmeleri ayirib xaric edir Qaraciyerde hemcinin karbohidratlar nisasta qlikogen ehtiyat bir mehsul kimi saxalanilir Qaraciyerde embrion dovrunde qirmizi qan kurecikleri emele gelir Qaraciyer en iri hezm vezlerinden olub cekisi 1 5 2 kq qeder O sag terefde diafraq manin ve qabirgalarin altinda yerlesir Gun erzinde 500 1200 ml od hazirlayir Od zeif qelevi reaksiyaya malikdir Od yaglarin daha kicik hisselere parcalanmasini ve sorulma sini asanlasdirir Bagirsaq siresi ve medealti vezinin siresi fermentlerin fealligini artirir Qaraciyer bagirsaqlardan qana sorulan zeherli maddelerin 95 e qederini zerersizlesdirir ammonyaki sidik covherine cevirir Medealti vezOnikibarmaq bagirsagin boyuk vezilerinden ikincisidir Medealti vez uzunsov olub daxiliarakesmeler ile bir nece hisseye bolunur Onlarin axzarlari iki boyuk axarda birleserek onikibarmaq bagirsaga acilir Bu vezin ifraz etdiyi sire bir cox fermentlere malikdir Bu fermentler butun qidanin terkibine tesir gosterir Medealti vezde tripsin amilaza ve lipaza fermentler sintez olunur Medenin arxasinda onikibarmaq bagirsagin eyrisinde cekisi 70 100 q uzunlugu 12 15 sm olan medealti vezi yerlesir Vezin axari ile hezm siresi onikibarmaq bagirsaga acilir Nazik bagirsaq siresinin muhiti qelevi reaksiyaya malik olub mededen daxil olan turs qida muhitini neytrallasdirir Yogun bagirsaqYogun bagirsaq 1 5 metr uzunlugunda olub uc hisseye bolunur kor bagirsaq cember ve duz bagirsaq Zahiri formasi uzun konusa benzeyir eni yuxarida 7 asagida 4 sm e catir Nazik bagirsagin yogun bagirsaga kecdiyi yerde torbayabenzer kor bagirsaq yerlesir Kor bagirsaqdan asagiya dogru soxulcanabenzer cixintinin latinca appendix iltibahi heyati tehlukelidir Orqanizmde hezm olunmayan qida qaliqlari yogun bagirsaga toplanir Burada qidanin hezm olunmayan hissesi tedricen susuzlasdirilir Emele gelmis necis duz bagirsaqdan xarice atilir Yogun bagirsaqda xovlar olmur Yogun bagirsaqda gun erzinde 1 litre qeder suyun ve mineral maddelerin sorulmasi bas verir Bundan basqa zulal qaliqlarinin curumesi neticesinde emele gelen bir sira zeherli maddeler qana sorulub hemin qanla qaraciyere daxil olan qapali venasi ile ora daxil olur ve orada zerersizlesdirilir Yogun bagirsaqda mikroorqanizmler olur Mikroorqanizmlerin icerisinde bagirsaq copleri ustunluk teskil edir Yogun bagirsagin mikroflorasi hell olunmayan qida qaliqlarini eyni menseli qidalari parcalayir B ve K qrupundan olan vitaminleri sintez edir xesteliktoreden mikroblarin fealiyyetini dayandirir ve maddeler mubadilesinde feal istirak edir Lazimsiz qida mohteviyyatinin 130 150 q i sorulmaya ugramir ve duz bagirsaq vasitesile xaric olur Hemcinin baxMedeIstinadlarXarici kecidlerVikianbarda Hezm sistemi ile elaqeli mediafayllar var