Ennedi platosu

Ennedi platosu — Çadın şimal-şərqində, Qərbi Ennedi və Şərq Ennedi regionlarında yerləşir. Çadda yerləşən, Ennedi massifi olaraq bilinən dağlar qrupunun bir hissəsi hesab olunur.

Ennedi platosu
Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape
Ölkə	Çad
Tip	Mədəni və Təbii
(Kriteriya)	iii, vii, (ix)
Keçid	1475
Region	Afrika
Daxil edilməsi	2016  (40-cı sessiya)
Ennedi platosu
İngilis dilindəki rəsmi siyahı UNESCO-nun təsnifatına görə bölgə

Ennedi Böyük Səhranın ortasında külək və temperatur eroziyası ilə yaranmış bir qum daşı divarıdır. Bundan əlavə ovçular və toplayıcılar (e.ə. 5.000-4.000 ) və maldarlar (e.ə. 4000 ildən etibarən) bu ərazidə məskunlaşmışlar. Ennedi bölgəsi əsasən mal-qara təsvir olunan qaya sənətinin geniş kolleksiyası ilə də tanınır. Çünki bu heyvanlar əsas maliyyə, ətraf mühit və mədəni təsir mənbəyi rolunu oynayırdı. Buradakı təsvirlər təxminən 7000 il əvvələ aiddir. Bu gün ərazidə yağışlı aylarda Ennedinin daimi kəndliləri olan, quru mövsümdə isə ərazidən köçən iki yarı köçəri qrup var. Onlar yaşamaq üçün sürülərinə, eşşəklərinə, qoyunlarına və keçilərinə güvənirlər.

Landşaft və iqlim

Ennedi təxminən 60.000 km² ərazini təşkil edir və təxminən İsveçrə böyüklüyündədir. Ən yüksək nöqtəsi dəniz səviyyəsindən təxminən 1,450 metr (4,760 ft) yüksəkliyindədir. Massif Prekembriyə aid bir qranit bazası üzərinə yığılan qum daşından ibarətdir. Ennedidə ən az iyirmi çoxillik və ya yarı-çoxillik bulaq, qelta (səhra gölməçələri) və nohurlar var. Lakin bunlar quru mövsümdə nadir hallarda bir neçə onmetrdən yüksəyə qalxır.

Landşaft əsas turizm məkanı kimi xidmət edən təbii qüllələr, dirəklər, körpülər və tağlar da daxil olmaqla bir çox geoloji quruluşa malikdir. Maraqlıdır ki, Böyük səhrada tapılan qumun çox hissəsi Tibesti-Ennedi üçbucağındakı toz əmələgəlmə ilə əlaqədardır.

İqlimin dəyişməsinə dair ilk sübutlar günümüzdən 6000 il əvvəl təxminən 250 mm illik yağıntı alan bir savanna bölgəsi ilə 4300 il əvvəl illik təxminən 150 mm yağıntı alan bir savvanna bölgəsi arasında olmuşdur. 2700 il əvvəl isə illik yağıntı miqdarı bu gün müşahidə olunana bənzər miqdara, 50 mm-ə düşmüşdür. Bölgədə həmçinin 50–150 mm ətrafında yağıntı düşməsi ilə nəticələnən mussonlar da mövcuddur. Bu təbii dəyişikliklər ərazidə müxtəlif bitki qarışığı yaradır. Qış aylarında yağıntılar nazik torpaqda daha az nəmlənmə təmin edir. Dağların cənub bölgəsində may və sentyabr ayları arasında yağıntının daha çox olduğu da bilinir.

Qoruma tarixi

Ümumdünya irsinin yalnız onda bir hissəsinin Afrikada olmasına baxmayaraq, ərazi 2016-cı ilin fevral ayında UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına əlavə edilmişdir. Bu müddət ərzində daxil edilməli olan mövzularda çox mübahisələr oldu. Əvvəla, iki idarəetmə zonası və bir neçə kəndin Ümumdünya irsi ərazisinin bir hissəsi hesab edilməməsi mövzusunda razılığa gəlinməli idi. Ancaq ərazinin siyahıya daxil edilməsi bölgədə qalmaq üçün pul xərcləyən turistlərin gəlirlərini artıraraq Çada xeyir verdi. Həmçinin sonda Çad hökuməti neft kəşfiyyatı ilə əlaqədar olaraq qorunan ərazinin həcmini azaltdı. Ennedi yüksək gəlir bərabərsizliyindən əziyyət çəkirdi, buna görə neft ehtiyatlarından istifadə sərvətlərin daha yaxşı bölüşdürülməsinə imkan verdi. İştirakçı dövlətlə neft şirkətləri arasında UNESCO tərəfindən qorunan ərazinin azaldılması ilə əlaqədar hasil edilən neft kəşfiyyatı və özəl torpaq icarəsi üçün ortaqlıq müqaviləsinin olduğu güman edilir. Neft istismarının bu artımı Çadda yeraltı suların çirklənməsi, kimyəvi axıntıların artması və havanın keyfiyyətinin aşağı düşməsi ilə nəticələndi.

2018-ci ilin əvvəlində Afrika Parkları qeyri-hökumət təşkilatı bu bölgənin idarə edilməsini Çad hökuməti ilə ortaq olaraq qəbul etdi. Təşkilat parkın infrastrukturunu yaxşılaşdırmaq, mənzərəyə dəstək toplamaq və yerli insanların ehtiyaclarına töhfə vermək üçün turizm potensialını araşdırmaq niyyətindədir. Avropa Birliyi Afrika Parkları təşkilatına 4,7 milyon avro yardım etmişdir və Hollandiya poçtu lotereyası bu təşkilata üç il ərzində təxminən 3 milyon avro vermişdir. Bundan 2019-cu ilin yanvar ayında Ennedi platosunun böyük bir hissəsi olan təxminən 50.000 km²-lik bir sahə Çad hökuməti tərəfindən Ennedi Təbii və Mədəni Qoruğu olaraq təyin edilmişdir.

Fauna

Yaylada^{[ölü keçid]} əlamətdar yer olan Arxey qeltasında dəvələr

Təəssüf ki təhlükəsizlik problemləri, sərt iqlim şəraiti, müharibələr və banditizm səbəbindən Şimali Çadla bağlı bir çox araşdırma aparılmamışdır. Bununla belə tədqiqatçılar ərazidə

böyük bir su mənbəyi olduğuna görə yaylanın zəngin fauna toplusuna sahib olduğunu müəyyən ediblər. Məsələn, Ennedidən keçən ən azı 199 köçəri quş növü var.

Heyvanat aləminə aid digər nümunələr arasında səhra timsahı kimi də tanınan Qərbi Afrika timsahı var ki, bu növə bir vaxtlar daha çox yağış yağdığı bir vaxtda Böyük səhra boyunca mövcud idi. Afrika timsahları bölgədəki çay kanyonlarundakı bir neçə su mənbəyində, məsələn, Arxey qeltasında yaşayırlar və məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədirlər.

Böyük Səhradakı son şirlər (Qərbi Afrika aslanı) 1940-cı illərdə torpaq istifadəsi və ovçuluğun rtması səbəbindən yoxa çıxana qədər burada yaşayırdılar. Təbiətdə hələ də sağ qalan hər hansı bir saxara kəpgəröküzü və ya Sudan hepardının Ennedi yaylasının ucqar bölgələrində tapılması ehtimalı var. Tədqiqatçılar qorunan ərazidə hələ də yaşadığı kəşf edilmiş bir Şimali Afrika dəvəquşusu sürüsünü müəyyənləşdirmək üçün kamera tələlərindən istifadə edirlər. Sirli Ennedi pələnginin də ərazidə yaşaya biləcəyi təklif edilmişdir.^[] Bölgədə həmçinin ceyranlar və antelopların da mövcud olduğu bilinir.

Təəssüf ki, brakonyerlik və ovçuluq ərazidəki növlərin sayını azaldıb. P. senegalus və P. normani kimi balıq növlərinin kəşfi tədqiqatçılar üçün xüsusi maraq doğurur. Böyük səhrasındakı bu növlərin eyniləşdirilməsi Unianqa gölləri ilə Çad gölü arasındakı əlaqəni göstərir. Tədqiqatçılar araşdırmalarını aparmaq üçün gündüz və gecə tor və digər vasitələrlə nümunələr götürdülər. Tədqiqatçı Daqetin sözlərinə görə, Ennedidə yalnız yeddi növ balıq var.

Flora

Cəmi 2173 növ flora Çad üçün doğmadır və 1950-ci illərdə bu bölgədəki ilk flora tədqiqatçılarına R. Korti, H. Qillet, R. Maire və P. Quezel daxil idi. Hal-hazırda Ennedidə sadalanan növlərdən 525-dən çoxu mövcuddur. Xüsusilə tədqiqatçı Qillet aşkar edilmiş 526 növ flora üçün 7 əsas həyat formasını təsvir etmək üçün bir təsnifat sistemindən istifadə etdi və bölgə üçün 41.3% terrofit, 3.0% geofit, 5.1% heliofitl, 1.1% hidrofitlər, 7.0% hemikriptofit, 18.4% şamefrit, 15.1% fanerofit nəticələrini aldı.

Ennedidə adətən tropik və ekvatorial Afrikada rast gəlinən ağac növü olan Rauwolfia caffra da daxil olmaqla bir çox nadir növ yetişir. Bitki örtüyünün çox hissəsi dərin kanyonlar və qeltaların olması ilə qorunur. Hazırda Çad torpaqlarının yalnız 2%-i becərilir, təqribən 50%-i otlaq kimi istifadə olunur və dənli taxıl əsas qida qrupunu təşkil edir. Quru dövrlərdə bu ərazi xurma və otlar kimi subtropik növlər üçün sığınacaq rolunu oynayır. Çöl çəyirtkəsi yerli floraya, xüsusən də məhsul və otlaqlara zərərli təsirləri ilə tanınır.

Mədəniyyət

Ennedi qaya təsvirlərinə dair dəqiq tarixlərin olmamasına baxmayaq, rəsmlər təxminən e.ə. 5000-ci ilə aid edilə bilər. Arxeoloji qeydlər və ərazinin qaya təsvirləri tədqiqatçılara bu tarixləri yaratmağa imkan verir. Çünki təəssüf ki, ərazidə üzvi materialların çatışmazlığı var. Məsələn, eramızdan əvvəl 630-cu iləa aid yalnız bir mal-qara çənəsi tapılmışdır. Bununla birlikdə, tədqiqatçılar bu yerlərin yaşlanmasına qədər həm kömür, həm də digər mal-qara sümüklərindən olan radiokarbon tarixlərindən istifadə etməyə davam edirlər.

Ennedidə altı yer var və təxminən 40 şəkil tapılıb. Ərazidə minlərlə insan və heyvan təsvirləri və oymalar mövcuddur və bunların təxminən 8000 illik olduğu təxmin edilir. Təsvirlərdən 86%-dən çoxu boyanmış və 14%-i həkk olunmuşdur. Rsmlər yerdə, tavanlarda və külək eroziyası nəticəsində yaranan sığınacaqların divarlarında aşkar edilib və onlar çox vaxt yüksək mövqelərdə tapılırlar.

Qaya rəsmləri

Ennedi^{[ölü keçid]} dağlarında, Manda Queli mağarasındakı qayaüstü rəsmlər.

Təsvirlərdə həm heyvanlar, həm də insanlar real həyatda olduğu kimi, heç bir ovçu-toplayıcı təmsilçiliyi olmayan şəkildə təsvir edilib. Təəssüf ki rəsmlərin çoxu hava şəraiti və vandalizm səbəbindən korlanmışdır.

Əhəmiyyətlilik

Erkən şəkillər təkrəngli idi, insanları mal-qaraları ilə işləyən kimi təmsil edirdi və çoxları gəzinti və qaçış zamanı ov alətləri ilə göstərilmişdir. Bu təsvirlər erkən Dəmir dövründə, eramızın II əsrindən başlayaraq eramızın 1000-ci illərinə qədərki bir dövrdə Afrikadakı insanların yaşadığı həyat tərzini vurğulamışdır. Zaman keçdikcə şəkillər daha da rənglənmişdir. Bu dövrə aid təsvirlərdə fərqli iyerarxiyalara görə intensiv mübarizə nəticəsində yaranmış ola bilən daha çox silah göstərilmişdir. Su və otlaq sahələrinin azalması səbəbindən dəyişən iqlim bu silah növləri ilə əlaqələndirilə bilər.

Heyvanlar

Ev heyvanları Ennedi yaylasında təsvir olunan qaya rəsmlərinin təxminən 55%-ni təşkil edir. Lakin qaya təsvirlərindəki ən böyük vurğu ev heyvanlarınadır. Murdi adlı bir ərazidə aparılan araşdırma nəticəsində tədqiqatçılar qaya təsvirləri arasında rast gəlinən insan və heyvanların tezliyini tapdılar. Mal-qara ümumi şəkillərin 50%-dən çoxunu, keçilər təxminən 10%-ini, itlər isə 5%-i təşkil edirdi. İndiyə qədər kəşf edilən ilk qaya təsvirində mal-qaranın yanında iki maskalı şəxsin göstərilmişdi. Mal-qara, xüsusən də çox saylı uzun buynuzlu mal-qara arasındakılar nadir buynuzlu heyvanlar kimi qəbul edilmişdir. Məsələn bəzi heyvanlar lira formalı buynuzlarla təsvir edilmişdi. Mal-qaranın Ennedi yüksəkliklərində yaşayan insanlara böyük maddi, mədəni və ətraf mühitə təsiri olduğu bilinirdi. Bu heyvanları fərdiləşdirmək üçün onlara fərqli formalar verilirdi və bəzi yerlərdə özünəməxsus həndəsi dizaynlarda mal-qara fiqurları yer alır. Mal-qara təsvirlərinin hamısı yüksək yerlərdə tapılmışdır. Atlar kimi digər heyvanlar isə ümumiyyətlə aşkar edilməmişdir.

Dəmir dövründə insanlar daha çox köçəri bir həyat tərzində yaşayırdılar və buna görə də şəkillərində dəvə və xüsusi olaraq atları təsvir etmişlər. Ancaq bu heyvanlar inəklərdə olduğu kimi fərqli fiqurlarla fərqləndirilməmişdir. Ayrıca mal-qara şəkillərində heyvanlar statik olaraq göstərilsə də, atlar rəsmə bədii bir keyfiyyət artıran heyvan kimi göstərilir. Son bir neçə rəsmdə at arabaları olan atlar da var. Dəvələr də digər heyvanlara nisbətən daha çox hərəkətə gətirilərək təsvir edilirdi.

Sənət əsərində vəhşi heyvanlar dini və mifik mənalarına görə də təsvir edilmişdir. Zürafələr ən çox təsvir edilmiş vəhşi heyvanlar idi. Ayrıca, dəyirmi başlı insanlarla birlikdə çox sayda kərgədan təsvir edilmişdi və bu adətən cüt və ya tənha yaşadığı üçün kərgədanların tipik davranışları üçün qeyri-adi idi.

İnsanlar

Ennedi qaya rəsmlərində insanların təsvirləri olduqca yayqındır və tapılan insan fiqurları arasında yalnız 4%-i həkk olunmuşdur. Qaya sənətinin içərisində kişilər və qadınlara aid çox sayda əl izləri tapılmışdır. Kişilər əksər hallarda heyvanlarını qoruduqlarını təsvir edən bir nizə və qalxan tutaraq mal-qaranın qarşısında dayanır. Qadınlar kişilər kimi tez-tez təsvir edilməyib. Daha əvvəl qeyd edilən Mündi yerindəki insanlar və heyvanların tezliyini göstərən hesaplamalarda kişilərin 20%, qadınlar isə yalnız 10% təsvir edildiyi aşkar edilmişdir. Bununla birlikdə qadınlar tez-tez Niola Dola ərazisindəkilər kimi həddindən artıq bəzənmiş göstərilirdilər. Onlar tez-tez dalğalı xətlər və maraqlı həndəsi naxışlarla örtülmüşdülər və bu dizaynlar Əlcəzairdə tapılmış Dəyirmi Baş şəkilli fiqurlarla müqayisə edilmişdir.

Nabara 2 ərazisində oval qravüralar ilə dəvə, mal-qara və zürafələr kimi fauna təsvir edilmişdir. Döyüşçülərin dəyirmi qalxanların arxasında gizləndikləri, qadınların isə uzun paltarlarda don geyindikləri görülür. Qadınlar silahla müşayiət olunmur, kişilər isə ümumiyyətlə silahla təsvir edilmişdir.

Yerli dildə "Qızların yeri" mənasını verən Niola Doanın başqa bir böyük ərazisi artıq UNESCO-nun qoruması altında hesab edilməsə də, hələ də Böyük səhrada ən əhəmiyyətli qaya abidələrindən biri kimi tanınır.

Dulusçuluq

Eramızdan əvvəl 5000-4000-ci illlərdə Ennedi xalqı ovçuluq, balıqçılıq və əsasən düzənliklərdə toplayıcılıqla məşöul idi. Onlar əlverişli şərait səbəbindən əsasən yaşayış məntəqələrində qaldılar. Bu ərazilərdə istifadə olunan dulusçuluq qablarında bu dövrə xas olan nöqtəli dalğalı naxışlar mövcud idi.

Eramızdan əvvəl 4.000-ci ildən sonra zaman keçdikcə cəmiyyət ovçuluq və toplayıcılıqdan maldarlığa keçdi. Həyat tərzindəki bu dəyişiklik ilə dulusçuluq üslubları da dəyişdi. Məsələn, qablarda indi daha çox bəzək naxışları var idi və fərqli qablar yaradıldı. Ayrıca, balta da daxil olmaqla ilk dəfə daş alətlər ortaya çıxdı.

Nəhayət eramızdan əvvəl 3000-2000-cü illərdə artan quraqlıq səbəbindən daha çox məskunlaşılmış yaşayış məntəqələri, həmçinin mal-qaranın sayə artdı. Dulusçuluq ilk dəfə həndəsi naxışlar nümayiş etdirdi və daş alətlər, əsasən, bir qədər əl gəzdirilmiş daşlardan və itiləyici materiallardan ibarət idi.

Əsas ərazilər

• Daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, Niola Doa texniki cəhətdən UNESCO-nun qoruması altında nəzərə alınmır. Ancaq ərazi yenə də özünəməxsus qaya təsvirləri ilə məşhurdur. Bura Ennedi bölgəsindəki yeganə şəhər olan Fadanın şimal-şərqində yerləşir. Buradakı qaya təsvirləri eramızdan əvvəl 8000-2000-ci illəri arasında dəyişir.
• Arxey bölgəsi Fadanın cənub-şərqində yerləşir və burada qədim su anbarı var. Buna görə də Ennedinin köçkünlərinin həyat mərkəzi hesab olunur. 8000 ildən çox yaşı olan rəsmlərə sahibdir. Yüksək mövqeyinə görə ən yaxşı qorunan rəsmlərin bəzilərini Arxey bölgəsində tapılır.
• 3 metr uzunluğunda arxaik inək rəssamlığı ilə tanınan Ehi Tiğinin qul ovçuları tərəfindən sığınacaq olaraq istifadə edildiyi güman edilir. Ərazinin divarlarında həm ağ, həm də qırmızı məxluqların, o cümlədən kişilərin, qadınların və müxtəlif bəzəkli inəklərin təsvirləri var.
• Ennedinin Baçikel kanyonu və qeltası bölgə üçün ekoloji baxımdan son dərəcə əhəmiyyətlidir. Burada Böyük səhranın və Sahelin başqa bölgələrində tapılmayan xüsusi flora mövcuddur.

Tədqiqat və məlumatlandırma

Qaya təsvirlərində də göstərildiyi kimi, zamanla iqlim dəyişikliyi ilə yanaşı, ovçuluq və brakonyerlik səbəbiylə faunada azalma müşahidə edilmişdir. Heyvanlar aləminin azalması ərazidə böyük bir problem olmasına baxmayaraq, vandalizm də əraziyə böyük bir zərbə vurmuşdur. Məsələn, şübhəli yerli gənclər qayalara adlarını fransız və ərəb dillərində yazaraq qaya rəsmlərini korlamışlar. Çadın mədəniyyət naziri Məhəmməd Saleh Haroun vəziyyəti belə izah etmişdi: "Bu bir Afrika hekayəsidir və onlar bunu məhv etmək istmişlər."

UNESCO-nun Çaddakı rəhbəri Abdukərim Adoum Bahar divarın düzəldilə biləcəyinə inansa da, o vaxtdan digər təşkilatlar da bu işə qarışmışlar. Məsələn, Afrika Qaya sənətinə Güvən dərnəyi, o vaxtdan bəri Ennedini fotoşəkillərlə sənədləşdirdi. Onların missiyası qaya rəsmlərinin qorunması ilə əlaqəli problemləri göstərməkdir.

Ennedi həm eroziya, həm də vandalizm səbəbiylə ziyan görsə də, bu sənət indi bu ərazinin gözəlliyi haqqında məlumatlılığı artırmaq üçün 3D olaraq lentə alınır. Ennedinin gözəlliyini göstərmək üçün rejissor Renan Öztürkün yönləndirdiyi "Ennedi Qüllələri" də daxil olmaqla bu mənzərə ilə əlaqədar filmlər çəkilmişdir.

İstinadlar

1. "Niola Doa". africanrockart.britishmuseum.org. 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-01.
2. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-05-09 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-06.
3. "region | Definition, Examples, & Facts". Encyclopedia Britannica. 2022-07-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-24.
4. Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., redaktorlar Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. 1980. 137. ISBN .
5. UNEP-WCMC. "Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape". World Heritage Datasheet. 2017-05-22. 2020-10-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-21.
6. Monod, M.E. "Contribution à l'étude de la pathogénie des cholécystatonies". Digestion. 106 (3). 1966: 130–136. doi:10.1159/000201974. ISSN 0012-2823.
7. Coon, Carleton S. ": Die Volker der Sudost-Sahara: Tibesti, Borku, Ennedi. Peter Fuchs". American Anthropologist. 65 (2). April 1963: 476–478. doi:10.1525/aa.1963.65.2.02a00700. ISSN 0002-7294.
8. Lenssen-Erz, Tilman. "Pastoralist appropriation of landscape by means of rock art in Ennedi Highlands, Chad". Afrique : Archéologie & Arts (8). 2012-09-15: 27–43. doi:10.4000/aaa.414. ISSN 1634-3123. 2022-06-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
9. Husson, Gilles Pascal. "Historique de l'alimentation en eau potable de la ville de Paris". Journal Européen d'Hydrologie. 27 (2). 1996: 97–108. doi:10.1051/water/19962702097. ISSN 1023-6368.
10. Welle (www.dw.com), Deutsche. "UNESCO Sites: An Opportunity for Chad | DW | 04.07.2017". DW.COM (ingilis). 2020-07-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-26.
11. di Lernia, Savino. "A (Digital) Future for Saharan Rock Art?". African Archaeological Review. 35 (2). 2018-04-07: 299–319. doi:10.1007/s10437-018-9290-6. ISSN 0263-0338.
12. Gadom, Gadom Djal; Kountchou, Armand Mboutchouang; Araar, Abdelkrim. "The impact of oil revenues on wellbeing in Chad". Environment and Development Economics. 23 (5). 2018-07-25: 591–613. doi:10.1017/s1355770x18000281. ISSN 1355-770X.
13. Strecker, Amy. "The 1972 UNESCO World Heritage Convention". Oxford Scholarship Online. 2018-10-18. doi:10.1093/oso/9780198826248.003.0005.
14. "Arxivlənmiş surət". 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
15. "World Heritage Site in Chad to be Protected Under New Agreement". www.africanparks.org. 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-12.
16. "Ennedi Fauna and Flora". www.africanparks.org. 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-21.
17. de Smet, Klaas. "Status of the Nile crocodile in the Sahara desert". Hydrobiologia. SpringerLink. 391 (1–3). January 1998: 81–86. doi:10.1023/A:1003592123079.
18. . 2016-12-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-06.
19. Keding, Birgit. Pictures and pots from pastoralists : investigations into the prehistory of the Ennedi highlands in NE Chad. OCLC 697622553.
20. Trape, Sébastien. "A study of the relict fish fauna of northern Chad, with the first records of a polypterid and a poeciliid in the Sahara desert". Comptes Rendus Biologies. 336 (11–12). November 2013: 582–587. doi:10.1016/j.crvi.2013.10.001. ISSN 1631-0691. PMID 24296082.
21. Ba, A. H.; Daget, J. "Notes sur les chasses rituelles bozo". Journal de la Société des Africanistes. 25 (1). 1955: 89–97. doi:10.3406/jafr.1955.1875. ISSN 0037-9166.
22. Brundu, Giuseppe; Camarda, Ignazio. "The Flora of Chad: a checklist and brief analysis". PhytoKeys. 23. 2013-05-13: 1–18. doi:10.3897/phytokeys.23.4752. ISSN 1314-2003. PMID 23805051.
23. Kayalto, Mathias Idrissi Hassani, Lalla Mina Lecoq, Michel Piou, Cyril. Update of desert locust gregarization sites mapping. University Ibn Zohr. 2019. OCLC 1102674470.
24. "Arxivlənmiş surət". 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
25. Lenssen-Erz, Tilman. "Pastoralist appropriation of landscape by means of rock art in Ennedi Highlands, Chad". Afrique : Archeologie et Arts (8). 2012-09-15: 27–43. doi:10.4000/aaa.414. ISSN 1634-3123.
26. Bubenzer, Olaf. Bolten, Andreas. Darius, Frank. Atlas of cultural and environmental change in arid Africa. Heinrich-Barth-Institut. 2007. ISBN . OCLC 1120437878.
27. Sauvet, Georges; Layton, Robert; Lenssen-Erz, Tilman; Taçon, Paul; Wlodarczyk, André. "Thinking with Animals in Upper Palaeolithic Rock Art". Cambridge Archaeological Journal. 19 (3). October 2009: 319–336. doi:10.1017/S0959774309000511. :10072/29865. ISSN 0959-7743.
28. McCall, Daniel F.; Negro, Giancarlo; Ravenna, Adriana; Simonis, Roberta; Hallier, Ulrich W. "Arte Rupestre nel Ciad: Borku + Ennedi + Tibesti". The International Journal of African Historical Studies. 30 (3). 1997: 660. doi:10.2307/220609. ISSN 0361-7882. JSTOR 220609.
29. Muzzolini, Alfred. Livestock in Saharan rock art. UCL Press. 2000. OCLC 57895786.
30. Methuen-Campbell, James. Barth, Karl-Heinrich. Oxford Music Online. Oxford University Press. 2001. doi:10.1093/gmo/9781561592630.article.41241.
31. Bullington, J. "Rock Art Revisited". Science. 296 (5567). 2002-04-19: 468a–468. doi:10.1126/science.296.5567.468a. ISSN 0036-8075. PMID 11965673.
32. Lenssen-Erz, Tilman. "Adaptation or Aesthetic Alleviation: Which Kind of Evolution Do We See in Saharan Herder Rock Art of Northeast Chad?". Cambridge Archaeological Journal. 22 (1). February 2012: 89–114. doi:10.1017/s0959774312000066. ISSN 0959-7743.
33. Kröpelin, Stefan. New petroglyph sites in the southern Libyan Desert (Sudan-Chad). OCLC 58748782.
34. Simonis, Roberta. Ennedi, tales on stone : [1993.2017, rock art in the Ennedi massif]. ISBN . OCLC 1082451478.
35. Menardi Noguera, Alessandro. "The Oval Engravings of Nabara 2 (Ennedi, Chad)". Arts. 6 (4). 2017-09-29: 16. doi:10.3390/arts6040016. ISSN 2076-0752.
36. Keding, Birgit. "Middle Holocene Fisher-Hunter-Gatherers of Lake Turkana in Kenya and Their Cultural Connections with the North: The Pottery". Journal of African Archaeology. 15 (1). 2017-12-07: 42–76. doi:10.1163/21915784-12340003. ISSN 1612-1651.
37. Foundation, Factum. "Factum Foundation :: Rock Art Survey and Documentation in the Ennedi Mountains of Northern Chad". www.factumfoundation.org. 2022-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-19.
38. Gillet, Hubert. "Une Mission scientifique dans l'Ennedi (Nord Tchad) et en Obangui". Journal d'Agriculture Tropicale et de Botanique Appliquée. 6 (11). 1959: 505–573. doi:10.3406/jatba.1959.6663. ISSN 0021-7662.
39. Daley, Jason. "Vandals Deface Rock Art In Chad's Ennedi World Heritage Site". Smithsonian. 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-25.
40. "Towers of the Ennedi". Mountainfilm (ingilis). 2011-05-09. 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-26.

Xarici keçidlər

• Ennedinin təbii körpüləri

Vikianbarda Ennedi platosu ilə əlaqəli mediafayllar var.