Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ekoloji risk — ətraf mühitdəki mənfi dəyişikliklərin ehtimalı və ya bu dəyişikliklərin ətraf mühitə mənfi təsirindən yaranan uzaq mənfi nəticələr.
Ekoloji risk təbii, antropogen və texnogen fövqəladə hallara səbəb ola bilər.
Ekoloji risk haqqında anlayış və onun xarakteriskası
Elmi ədəbiyyatda ekoloji risk haqqında dedikdə hər hansı bir obyektə neqativ ziyan vuran obyektlər nəzərdə tutulur. Neqativ ziyan anlayışına, bir qayda olaraq, obyektin normal işinin pozulması, hətta həmin obyektin dağılması,məhv olması və müxtəlif itki ilə nəticələnən bir hadisə kimi baxmaq lazımdır. Əlavə edək ki,ekoloji riski xarakterizə edən əsas amillər içərisində qorxulu halların yaranmasının aniliyini,qeyri-müəyyənliyini və qəflətən təhlükəli vəziyyətin meydana gəlməsini də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Qeyd etmək lazımdır ki,insanlar hər gün düşünülmüş və ya düşünülməmiş formada kiçik və böyük həcmli risklərlə üzləşirlər. Həyatda insan üçün risk ibtidai icma qEkoloji ruruluşunda olan fəaliyyətindən(ovçuluq riski,dənizdə üzmək riski və s.)indiki zamana qədər (iqtisadi risk,istehsal riski,ekoloji risk və s.) praktiki olaraq obyektiv şəkildə onunla çiyin- çiyinə addımlamışdır.
Ekoloji riskin göstəriciləri
Ekoloji riskə aşağıda göstərilən kəmiyyət göstəriciləri daxildir:
- itkinin(ziyanın) miqdarı (kəmiyyəti)
- təhlükəli amillərin yaranması ehtimalı
- itkinin miqddarının və yaranması ehtimalının qeyri-müəyyənliyi. İtki termini dedikdə faktiki və mümkün ola bilən sosial və iqtisadi zərər və ətraf mühitin çirklənməsi başa düşülür.
- Sosial zərər — əhaliyə dəyən ziyanın qaytarılmayan əvəzi, insanların ömrünün qısalması,sağlamlığının pisləşməsi,rifah halı deməkdir.
- Sosial-iqtisadi — ziyan müalicəyə və sosial əmək şəraitinə sərf olunan xərclər, vaxtından əvvəl ölüm və əmək qabiliyyətinin itirilməsi ilə əlaqədar milli gəlirin itirilməsidir.
- İqtisadi ziyan — xalq təsərrüfatı obyektinin dağıdılmasından,istehsalat-kooperativ əlaqələrinin pozulmasından yaranır.
- Ekoloji ziyan — isə ətraf mühitə və ya onun ayrı-ayrı komponetlərinə dəyən itkidir.
Ekoloji risklər və onlardan müdafiənin əsas istiqamətləri
Adətən, təhlükəsizlik məfhumu dedikdə müəyyən şəraitdə ətraf mühitdə yarana bilən halların, arzu olunmayan şəraitin, proseslərin və s. nəticəsində insana və ətraf mühitə göstərdiyi təsirdən ayrıca və bütövlükdə aşağıdakı vəziyyətin meydana gəlməsi səbəbləri başa düşülür:
- insanın sağlamlığının orta statistika qiymətindən kənarlaşması
- ətraf mühitinin vəziyyətinin kəmiyyətcə pisləşməsi.
Ekoloji təhlükəli obyekt
Xalq təsərrüfatı,müdafiə və ya hər hansı bir təbii obyektdir ki,onların fəaliyyət göstərməsi insanlara, kənd təsərrüfatı heyvanlarına, bitkilərə,ətraf mühitə və ya onun ayrı-ayrı komponetlərinə neqativ təsir göstərsin.
- Ekoloji amillər — bu amillərə təbiətin xarakteriüzündən yaranan amilləri (buraya insanların,heyvanların, bitkilərin həyatı üçün və s.) və texnogen xarakterli(qəza,fəlakət) amilləri göstərmək olar.
- Ekoloji risk — bu, qabaqcadan qarşısı alına bilməyən ekoloji hadisələrin əmələgəlmə halıdır:buna misal olaraq istilik effektinin inkişafı, ozon qatının nazilməsi, deşilməsi, radioaktiv çirklənmələr, turş çöküntülər və s. göstərmək olar.
- Sosial-iqtisadi amillər — buraya əsasən sosial, iqtisadi, psixoloji amilləri aid edirlər(bunlara qidalanmanın yüksək səviyyədə olmaması,sağlamlıq, təhsil, madii cəhətdən təmin olunma və s.)
- Texnogen (antropogen amillər) — insanların təsərrüfat fəaliyyətləri ilə əlaqədardır(müəssisələrin normal və qəza şəraitindəki fəaliyyəti zamanı mühitə külli miqdarda tullantılar atması, torpaq ərazilərinin təsərrüfat üçün zəbt edlməsi və s.)
- Hərbi amillər — bu amillər hərbi sənaye kompleksinin fəaliyyəti ilə əlaqədardır(hərbi materialların və avadanlığın daşınması, hərbi silah nümunələrin sınaqdan keçirilməsi və onların məhv edilməsi və s.)
Əlavə edək ki,qeyd olunan amillərin bölünməsi şərti xarakter daşıyır, ona görə ki, insanın, cəmiyyətin və ətraf mühitin təhlükəsizliyi problemini öyrənən zaman bu amillərin təsirini ümümi halda ayırmaq olmaz.Bu amillər və onların təsirinə kompleks şəkildə baxmaq lazımdır. Planetimizin hər bir ölkəsində insanların, ümumilikdə ətraf mühitin və bəşəriyyətin təhlükəsizliyini təmin edilməsi ekoloji problemlər içərisində ən vacib problem olaraq qalmaqdadır.
Təhlükəsizlik şkalası
Adətən, ekoloji təhlükəsizlik ayrı-ayrı şəxslərin,cəmiyyətin və ətraf mühitin son dərəcə təhlükəli vəziyyətdən qorunmasıdır.Təhlükəsizliyin ölçü vahidi kimi insanın və ətraf mühitin vəziyyətini (keyfiyyətcə) xarakterizə edən göstəricilərdən istifadə etməyi məsləhət görürlər. Bu göstərici isə insanın sağlamlın və ətraf mühitin qorunmasını maksimum təmin edən şəratin yaradılması deməkdir. İnsan sağlamlığı dedikdə isə, onun ömrünün uzadılmasını, fiziki və zehni iş qabiliyyətini,insan orqanizminin hərtərəfli fəaliyyətini təmin edən şəraitin yaradılması kimi başa düşülməlidir. İnsan sağlamlığının əsas göstəricilərindən biri onun orta yaş həddidir. Bir çox alimlər hesab edirlər ki, insanın bioloji vəziyyəti orta hesabla 89+5 il yaşamasına imkan verir, lakin bir çox obyektiv səbəblərdən qeyd olunan yaş həddi kəskin surətdə tərəddüd edir.
Ətraf mühitin vəziyyətinin təsnifatı
Ekosistemin dayanıqlığını nisbətən düzgün qiymətləndirmək üçün təbii-ekoloji təsnifatdan istifadə edilir.
Təbii hal(vəziyyət)- Ancaq antropogen təsirin şəraiti (fonu) müşsahidə olunur, bioloji kütlə maksimum, bioloji məhsuldarlıq minimumdur.
Müvazinət vəziyyəti- Bərpaolunma prossinin sürəti yuxarıdır və ya pozulma tempinə bərabərdir. Bioloji məhsuldarlıq təbii məhsuldarlıqdam çoxdur, biokütlə azalmağa başlayır.
Böhran vəziyyəti-Antropogen pozuntular sürərə görə təbii bərpaolunma prosesini qabaqlayır, lakin ekosistemin təbii xarakteri saxlanılır:biokütlə azalır, bioloji məhsuldarlıq kəskin artır.
Fəlakətli (katastrof) vəziyyət -Az məhsuldarlıq ekosistemin möhkəmləndirilməsinin öz əvvəlki vəziyyətinə çətin qayıtma prosesi: biokütlə və biloji məhsuldarlıq minimumdur.
İstinadlar
- Ризик екологічний // Словник-довідник з екології : навч.-метод. посіб. / уклад. О. Г. Лановенко, О. О. Остапішина. — Херсон : ПП Вишемирський В. С., 2013. — С. 155.
- Q.Ş.Məmmədov, M.Y. Xəlilov,K.Ə.Əliyeva,Q.T.Mutafayev,S.R.Hacıyeva. Ekolji təhlükəsizlik haqqqında Azərbaycan Rspublikasının qanunu, Ekologiya və ətraf mühit, Ekologiyanın əsaları
- .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ekoloji risk etraf muhitdeki menfi deyisikliklerin ehtimali ve ya bu deyisikliklerin etraf muhite menfi tesirinden yaranan uzaq menfi neticeler Ekoloji risk tebii antropogen ve texnogen fovqelade hallara sebeb ola biler Ekoloji risk haqqinda anlayis ve onun xarakteriskasiElmi edebiyyatda ekoloji risk haqqinda dedikde her hansi bir obyekte neqativ ziyan vuran obyektler nezerde tutulur Neqativ ziyan anlayisina bir qayda olaraq obyektin normal isinin pozulmasi hetta hemin obyektin dagilmasi mehv olmasi ve muxtelif itki ile neticelenen bir hadise kimi baxmaq lazimdir Elave edek ki ekoloji riski xarakterize eden esas amiller icerisinde qorxulu hallarin yaranmasinin aniliyini qeyri mueyyenliyini ve qefleten tehlukeli veziyyetin meydana gelmesini de nezerden qacirmaq olmaz Qeyd etmek lazimdir ki insanlar her gun dusunulmus ve ya dusunulmemis formada kicik ve boyuk hecmli risklerle uzlesirler Heyatda insan ucun risk ibtidai icma qEkoloji rurulusunda olan fealiyyetinden ovculuq riski denizde uzmek riski ve s indiki zamana qeder iqtisadi risk istehsal riski ekoloji risk ve s praktiki olaraq obyektiv sekilde onunla ciyin ciyine addimlamisdir Ekoloji riskin gostericileri Ekoloji riske asagida gosterilen kemiyyet gostericileri daxildir itkinin ziyanin miqdari kemiyyeti tehlukeli amillerin yaranmasi ehtimali itkinin miqddarinin ve yaranmasi ehtimalinin qeyri mueyyenliyi Itki termini dedikde faktiki ve mumkun ola bilen sosial ve iqtisadi zerer ve etraf muhitin cirklenmesi basa dusulur Sosial zerer ehaliye deyen ziyanin qaytarilmayan evezi insanlarin omrunun qisalmasi saglamliginin pislesmesi rifah hali demekdir Sosial iqtisadi ziyan mualiceye ve sosial emek seraitine serf olunan xercler vaxtindan evvel olum ve emek qabiliyyetinin itirilmesi ile elaqedar milli gelirin itirilmesidir Iqtisadi ziyan xalq teserrufati obyektinin dagidilmasindan istehsalat kooperativ elaqelerinin pozulmasindan yaranir Ekoloji ziyan ise etraf muhite ve ya onun ayri ayri komponetlerine deyen itkidir Ekoloji riskler ve onlardan mudafienin esas istiqametleri Adeten tehlukesizlik mefhumu dedikde mueyyen seraitde etraf muhitde yarana bilen hallarin arzu olunmayan seraitin proseslerin ve s neticesinde insana ve etraf muhite gosterdiyi tesirden ayrica ve butovlukde asagidaki veziyyetin meydana gelmesi sebebleri basa dusulur insanin saglamliginin orta statistika qiymetinden kenarlasmasi etraf muhitinin veziyyetinin kemiyyetce pislesmesi Ekoloji tehlukeli obyekt Xalq teserrufati mudafie ve ya her hansi bir tebii obyektdir ki onlarin fealiyyet gostermesi insanlara kend teserrufati heyvanlarina bitkilere etraf muhite ve ya onun ayri ayri komponetlerine neqativ tesir gostersin Ekoloji amiller bu amillere tebietin xarakteriuzunden yaranan amilleri buraya insanlarin heyvanlarin bitkilerin heyati ucun ve s ve texnogen xarakterli qeza felaket amilleri gostermek olar Ekoloji risk bu qabaqcadan qarsisi alina bilmeyen ekoloji hadiselerin emelegelme halidir buna misal olaraq istilik effektinin inkisafi ozon qatinin nazilmesi desilmesi radioaktiv cirklenmeler turs cokuntuler ve s gostermek olar Sosial iqtisadi amiller buraya esasen sosial iqtisadi psixoloji amilleri aid edirler bunlara qidalanmanin yuksek seviyyede olmamasi saglamliq tehsil madii cehetden temin olunma ve s Texnogen antropogen amiller insanlarin teserrufat fealiyyetleri ile elaqedardir muessiselerin normal ve qeza seraitindeki fealiyyeti zamani muhite kulli miqdarda tullantilar atmasi torpaq erazilerinin teserrufat ucun zebt edlmesi ve s Herbi amiller bu amiller herbi senaye kompleksinin fealiyyeti ile elaqedardir herbi materiallarin ve avadanligin dasinmasi herbi silah numunelerin sinaqdan kecirilmesi ve onlarin mehv edilmesi ve s Elave edek ki qeyd olunan amillerin bolunmesi serti xarakter dasiyir ona gore ki insanin cemiyyetin ve etraf muhitin tehlukesizliyi problemini oyrenen zaman bu amillerin tesirini umumi halda ayirmaq olmaz Bu amiller ve onlarin tesirine kompleks sekilde baxmaq lazimdir Planetimizin her bir olkesinde insanlarin umumilikde etraf muhitin ve beseriyyetin tehlukesizliyini temin edilmesi ekoloji problemler icerisinde en vacib problem olaraq qalmaqdadir Tehlukesizlik skalasi Adeten ekoloji tehlukesizlik ayri ayri sexslerin cemiyyetin ve etraf muhitin son derece tehlukeli veziyyetden qorunmasidir Tehlukesizliyin olcu vahidi kimi insanin ve etraf muhitin veziyyetini keyfiyyetce xarakterize eden gostericilerden istifade etmeyi meslehet gorurler Bu gosterici ise insanin saglamlin ve etraf muhitin qorunmasini maksimum temin eden seratin yaradilmasi demekdir Insan saglamligi dedikde ise onun omrunun uzadilmasini fiziki ve zehni is qabiliyyetini insan orqanizminin herterefli fealiyyetini temin eden seraitin yaradilmasi kimi basa dusulmelidir Insan saglamliginin esas gostericilerinden biri onun orta yas heddidir Bir cox alimler hesab edirler ki insanin bioloji veziyyeti orta hesabla 89 5 il yasamasina imkan verir lakin bir cox obyektiv sebeblerden qeyd olunan yas heddi keskin suretde tereddud edir Etraf muhitin veziyyetinin tesnifatiEkosistemin dayaniqligini nisbeten duzgun qiymetlendirmek ucun tebii ekoloji tesnifatdan istifade edilir Tebii hal veziyyet Ancaq antropogen tesirin seraiti fonu mussahide olunur bioloji kutle maksimum bioloji mehsuldarliq minimumdur Muvazinet veziyyeti Berpaolunma prossinin sureti yuxaridir ve ya pozulma tempine beraberdir Bioloji mehsuldarliq tebii mehsuldarliqdam coxdur biokutle azalmaga baslayir Bohran veziyyeti Antropogen pozuntular surere gore tebii berpaolunma prosesini qabaqlayir lakin ekosistemin tebii xarakteri saxlanilir biokutle azalir bioloji mehsuldarliq keskin artir Felaketli katastrof veziyyet Az mehsuldarliq ekosistemin mohkemlendirilmesinin oz evvelki veziyyetine cetin qayitma prosesi biokutle ve biloji mehsuldarliq minimumdur IstinadlarRizik ekologichnij Slovnik dovidnik z ekologiyi navch metod posib uklad O G Lanovenko O O Ostapishina Herson PP Vishemirskij V S 2013 S 155 Q S Memmedov M Y Xelilov K E Eliyeva Q T Mutafayev S R Haciyeva Ekolji tehlukesizlik haqqqinda Azerbaycan Rspublikasinin qanunu Ekologiya ve etraf muhit Ekologiyanin esalari