Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dövlətməhəmməd Azadi (1700 – 1760) — türkmən şairi, Məxdumqulu Fəraqinin atası.
Həyatı
Türkmən ədəbiyyatı tarixində müstəsna bir yer tutan, böyük şair-mütəfəkkir Dövlətməhəmməd Məxdumqulu oğlu 1700-cü ildə indiki Türkmənistanın Göklən boyunun (tayfasının) Gərkəz nəslindən olan ziyalı bir ailədə dünyaya göz açmışdır.
Dövlətməhəmmədin atası Məxdumqulu Yonaçı dövrünün istedadlı şairi kimi tanınsa da, əsərlərinin az bir qismi günümüzədək gəlib çatmışdır. Onun əsərlərində “Gürgənin” adlı şeiri indi də dillər əzbəridir.
Dövlətməhəmməd ilk təhsilini atasından və bölgənin tanınmış pedaqoqlarından aldıqdan sonra onu Xivəyə göndərirlər. Türküstanın mədəni mərkəzlərindən olan, xanlıq mərkəzi Xivə yaraşıqlı binaları, gur bazarı, hamamları, mədrəsələri ilə məşhur idi. Mavi kaşılarla üzlük çəkilmiş, zərif naxışlı binalar, uca minarələr insanları heyrətə salırdı. Yeniyetmə Dövlətməhəmməd bu şəhərdəki mədrəsədə oxuyarkən dövrünün sayılıb-seçilən alimlərindən dərs alır.
İlahiyyat, təfsir, bəlağət, nücum elmləri ilə yanaşı, həndəsə, hesab, riyaziyyat, tarix, coğrafiya, kimya və digər fənləri dərindən öyrənir, ərəb, fars və cağatay dillərində biliyini artırır. , Füzuli, Nəvai, Nəsimi, Hacı Bəktaş Vəli, Yunis İmrə, Nizami, Hafiz, Xəyyam, Cami, Dəhləvi kimi Şərq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərini ciddi şəkildə mütaliə edir, özü də Azadi təxəllüsü ilə şeirlər yazmağa başlayır.
Sufi şair və filosofların əsərlərini oxumağa böyük maraq göstərən, müxtəlif təriqətlərin dəvrişləri ilə tez-tez görüşən, onların söhbətlərini dinləyən Dövlətməhəmməd Azadi onların hümanist, ümumbəşəri düşüncələrindən yaradıcılığında səmərəli bəhrələnir.
Xivə mühiti Dövlətməhəmməd Azadinin şair və mütəfəkkir kimi yetişməsində mühüm rol oynasa da, o, ata-baba yurduna qayıtmalı olur. Ətrəkdə ata-babaları kimi yaşayan Dövlətməhəmməd uşaqlara və yeniyetmələrə ilahiyyatdan, bəlağətdən, təfsirdən də başqa fənlərdən dərs deməklə yanaşı, didaktik-fəlsəfi şeirlər də yazır. Məzkəzdən, karvan yollarından uzaqda yaşasa da, qələmini və ömrünü gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə həsr etmiş Dövlətməhəmməd Azadi öz tədris üsulunu və pedaqoji məktəbini yarada bilmişdir. Buna görə də çox vaxt onu “türkmən Sədisi” adlandırmışlar.
Azadinin yaşadığı dövr Şərqdə savaşların ara vermədiyi bir zamana təsadüf edir. Dünyanı lərzəyə gətirən imperiyaların ilkin beşiyi olan Türküstan getdikcə çökür. Xarici güclər də bu çoküşdən daha çox yararlanmağa çalışır. Ara savaşlarından cana doymuş insanların bəziləri nəinki qonşuluqda Nadir şah Əfşarın qurduğu dövlətə, hətta Türkmənistandan çox-çox uzaqlarda olan Peterburqa, Rus çarı I Pyotrun sarayına gedərək onları öz himayəsinə almalarını xahiş edirlər.
Hindistan sahillərinə çıxaraq buranı öz müstəmləkəsinə çevirmək istəyən Böyük Britaniya və Fransa kimi dövlətlər də gələcəkdə Türküstanı təsir dairələrinə salmağı planlayır.
Bölgədəki qarışıqlıq doğma obasında məktəbdarlıq edən, el ağsaqqalı, alim, pedaqoq və ictimai xadim kimi tanınan Azadinin şəxsi həyatından da təsirsiz ötmür. Şairin oğlu Məxdumqulu Fərağinin bir şerindən aydın olur ki, qardaşı Abdullanın ata yurdunu tərk edərək qürbətə getməsi, şairin oğlunun həyatından xəbərsiz qalması ona ağır psixoloji təsir göstərmişdir. Məxdumqulu “Qardaş Abdulla” şeirində atasının bu halını belə təsvir edib:
Sən gedəndən doqquz ildir ötəni,
Harda vətən tutdun, qardaş Abdulla?
Heç gəlməzmi bir insanın gedəni,
Harda vətən tutdun, qardaş Abdulla?
Üstümüzə hicran odu səpildi,
Evimizə kədər-qüssə təpildi,
Qan ağlar, atamın beli büküldü,
Harda vətən tutdun, qardaş Abdulla?
Dövlətməhəmməd Azadinin daha çox oxunan və təbliğ olunan əsərlərindən biri “Vəzi-Azad” adlı didaktik-fəlsəfi poemasıdır. Orta əsr ənənəsinə uyğun bir tərzdə “Qabusnamənin”, “Siyasətnamə”nin, “Əxlaqi-Nasir”in təsiri ilə əruz vəzninin failatun-failatun-failat bəhrində yazılmış əsərin həcmi 6 min beytə yaxındır. Şair ədalətli cə-miyyət, yetkin vətəndaş və milli dövlət ideyalarını irəli sürüb, necə deyərlər bir növ, mənzum konstitusiya yazıb, özünün fəlsəfi, əxlaqi və sosial görüşlərini ortaya qoyub.
“Vəzi-Azad” dörd babdan – fəsildən ibarətdir. Ön sözü xatırladan yüz beytlik münacatdan sonra şair birinci babda ədalət və adil şahın necə olması haqqında fikirlərini oxucuya çatdırıb. Fikirlərini əsaslandırmaq üçün bəzi tarixi və əfsanəvi şəxslərin – Süleyman, Davud, Ömər, Keyqubad, Bəhram, Nuşirəvan, Harun ər-Rəşid, Səbük Təkin, İsmayıl Samani, Abdulla Tahir və b. həyatından, peyğəmbərimiz həzrəti Məhəmmədin hədis və nəsihətlərindən ibrətamiz misallar gətirib. Ədalət anlayışının tərifini verərkən onu vurğulayır ki, ədalətliliyin bəhrəsindən insanlar yalnız bu dünyada deyil, həm də axirətdə faydalanır.
Azadi “Hekayət”, “Nəsihət”, “Fəsil” yarımbaşlıqları altında oxucuya məsləhətlər verməklə kifayətlənməyib, ikinci babda humanizmdən, xeyriyyəçilikdən, comərdlikdən söz açıb. Göstərib ki, cəmiyyətin sağlam inkişafı, dövlətin uzunömürlü olması üçün abadlıq işlərinə, yollar, kanallar çəkilməsinə, körpülər, karvansaralar, məktəblər, mədrəsələr, məscidlər, şəfaxanalar tikilməsinə və təmirinə xüsusi qayğı göstərilməlidir. Bu işlər görülərkən gəlir, qazanc əsas götürülməməli, xeyriyyəçilik əsas olmalıdı.
Şair-filosof elm və alimdən söz açarkən mənəviyyat məsələlərinə diqqəti artırmış alimin cəmiyyətə və dövlətə təsirini xüsusilə vurğulayıb. Sözü ilə əməli düz gəlməyən alimi “alimi-biəməllər” adlandırıb və onları cəmiyyət üçün nadandan daha qorxulu hesab edib.
“Vəzi-Azad”ın son fəslində Azadi dərvişlərin cəmiyyət həyatındakı rolu və vəzifələri barədə məlumat verib.
Bu əsərdə bir sıra orijinal fikirlər söyləyən şair XVIII əsr türkmən cəmiyyətinin mənzərəsini güzgü kimi əks etdirib. Elə buna görədir ki, “Vəzi-Azad” bu gün də öz aktuallığını itirməmiş, gənc nəslin tərbiyəsində mühüm rol oynayır.
Çoxlu qəzəllər, qəsidələr, məsnəvilər yazan Dövlətməhəmməd Azadinin əsərlərinin az bir hisssəsi günümüzədək gəlib çatıb. Çox təəssüf ki, onun irsi vaxtında və lazımınca dəyərləndirilməyib. Hətta ötən əsrin 20-ci illərində Dövlətməhəmməd Balqızılın şeirləri Dövlətməhəmməd Azadinin adına çap olunub. Ateist sovet rejimi onun dini-didaktik mahiyyətli yaradıcılığına biganə münasibət bəsləyib, ideoloji səbəblərə görə şairin əsərləri lazımınca öyrənilib təbliğ edilməyib.
Dövlətməhəmməd Azadinin əsərləri hazırda Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Milli Əlyazmalar İnstitutunda üç qovluqda qorunub saxlanıb. Birinci qovluqdakı şeirlər 1837-ci ildə, ikinci qovluqdakı şeirlər 1861-62-ci ildə, üçüncü qovluqdakı şeirlər isə 1918-19-cu ildə köçürülüb. “Vəzi-Azad”ın sonunda qoyulmuş tarix isə miladi 1753-54-cü ilə uyğun gəlir.
1754-cü il də Azadinin ailəsi üçün faciəli olub. Belə ki, oğlu Canəsən, qızı Xanmənli və gəlini Bayram ey-ni gündə ölüb. Dövlətməhəmməd Azadinin şair oğlu Məxdumqulu Fərağinin iki övladının kiçik yaşda ölməsi və başqa övladının qalmaması şairi bərk sarsıdıb. Hamıya öyüd-nəsihət verən şair öz ailə faciəsinə dözə bilməyib, bədbinliyə qapılaraq 1760-cı ildə dünyadan köçüb.
bir sıra şeirlərində atasının ölümündən duyduğu dərin kədəri dilə gətirib. “Azadım hanı?” qoşmasında onu “şəhərimin sultanı”, “minbərin əzanı”, “bağımın reyhanı” adlandırıb. “Atamın” rədifli şeirində isə Azadinin müsbət insani məzyyətlərindən, təvazökar həyat tərzindən, daim dünyanı deyil axirəti düşünməsindən söz açıb.
Dövlətməhəmməd Azadinin yaradıcılığı yalnız oğlu Məxdumqulu Fəraqiyə, nəvəsi Qurbandurdu Zəliliyə deyil, özündən sonra gələn şairlərindən Seydulla Seydiyə, Seyidnəzər Seydiyə, Şeydayiyə, Məğrubiyə, Qayibiyə, Talibiyə, Kəminəyə, Molla Nəfəsə və b. güclü təsir göstərib.
Sovetlər Birliyi çökdükdən sonra Türkmənistanda Dövlətməhəmməd Azadinin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsinə, təbliğinə diqqət artıb, onun adının əbədiləşdirilməsi üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilib, beynəlxalq sempozyumlar, toplantılar təşkil edilib.
Xarici keçidlər
 | Şair ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dovletmehemmed Azadi 1700 1760 turkmen sairi Mexdumqulu Feraqinin atasi HeyatiTurkmen edebiyyati tarixinde mustesna bir yer tutan boyuk sair mutefekkir Dovletmehemmed Mexdumqulu oglu 1700 cu ilde indiki Turkmenistanin Goklen boyunun tayfasinin Gerkez neslinden olan ziyali bir ailede dunyaya goz acmisdir Dovletmehemmedin atasi Mexdumqulu Yonaci dovrunun istedadli sairi kimi taninsa da eserlerinin az bir qismi gunumuzedek gelib catmisdir Onun eserlerinde Gurgenin adli seiri indi de diller ezberidir Dovletmehemmed ilk tehsilini atasindan ve bolgenin taninmis pedaqoqlarindan aldiqdan sonra onu Xiveye gonderirler Turkustanin medeni merkezlerinden olan xanliq merkezi Xive yarasiqli binalari gur bazari hamamlari medreseleri ile meshur idi Mavi kasilarla uzluk cekilmis zerif naxisli binalar uca minareler insanlari heyrete salirdi Yeniyetme Dovletmehemmed bu seherdeki medresede oxuyarken dovrunun sayilib secilen alimlerinden ders alir Ilahiyyat tefsir belaget nucum elmleri ile yanasi hendese hesab riyaziyyat tarix cografiya kimya ve diger fenleri derinden oyrenir ereb fars ve cagatay dillerinde biliyini artirir Fuzuli Nevai Nesimi Haci Bektas Veli Yunis Imre Nizami Hafiz Xeyyam Cami Dehlevi kimi Serq edebiyyatinin gorkemli numayendelerinin eserlerini ciddi sekilde mutalie edir ozu de Azadi texellusu ile seirler yazmaga baslayir Sufi sair ve filosoflarin eserlerini oxumaga boyuk maraq gosteren muxtelif teriqetlerin devrisleri ile tez tez gorusen onlarin sohbetlerini dinleyen Dovletmehemmed Azadi onlarin humanist umumbeseri dusuncelerinden yaradiciliginda semereli behrelenir Xive muhiti Dovletmehemmed Azadinin sair ve mutefekkir kimi yetismesinde muhum rol oynasa da o ata baba yurduna qayitmali olur Etrekde ata babalari kimi yasayan Dovletmehemmed usaqlara ve yeniyetmelere ilahiyyatdan belagetden tefsirden de basqa fenlerden ders demekle yanasi didaktik felsefi seirler de yazir Mezkezden karvan yollarindan uzaqda yasasa da qelemini ve omrunu genc neslin telim terbiyesine hesr etmis Dovletmehemmed Azadi oz tedris usulunu ve pedaqoji mektebini yarada bilmisdir Buna gore de cox vaxt onu turkmen Sedisi adlandirmislar Azadinin yasadigi dovr Serqde savaslarin ara vermediyi bir zamana tesaduf edir Dunyani lerzeye getiren imperiyalarin ilkin besiyi olan Turkustan getdikce cokur Xarici gucler de bu cokusden daha cox yararlanmaga calisir Ara savaslarindan cana doymus insanlarin bezileri neinki qonsuluqda Nadir sah Efsarin qurdugu dovlete hetta Turkmenistandan cox cox uzaqlarda olan Peterburqa Rus cari I Pyotrun sarayina gederek onlari oz himayesine almalarini xahis edirler Hindistan sahillerine cixaraq burani oz mustemlekesine cevirmek isteyen Boyuk Britaniya ve Fransa kimi dovletler de gelecekde Turkustani tesir dairelerine salmagi planlayir Bolgedeki qarisiqliq dogma obasinda mektebdarliq eden el agsaqqali alim pedaqoq ve ictimai xadim kimi taninan Azadinin sexsi heyatindan da tesirsiz otmur Sairin oglu Mexdumqulu Feraginin bir serinden aydin olur ki qardasi Abdullanin ata yurdunu terk ederek qurbete getmesi sairin oglunun heyatindan xebersiz qalmasi ona agir psixoloji tesir gostermisdir Mexdumqulu Qardas Abdulla seirinde atasinin bu halini bele tesvir edib Sen gedenden doqquz ildir oteni Harda veten tutdun qardas Abdulla Hec gelmezmi bir insanin gedeni Harda veten tutdun qardas Abdulla Ustumuze hicran odu sepildi Evimize keder qusse tepildi Qan aglar atamin beli bukuldu Harda veten tutdun qardas Abdulla Dovletmehemmed Azadinin daha cox oxunan ve teblig olunan eserlerinden biri Vezi Azad adli didaktik felsefi poemasidir Orta esr enenesine uygun bir terzde Qabusnamenin Siyasetname nin Exlaqi Nasir in tesiri ile eruz vezninin failatun failatun failat behrinde yazilmis eserin hecmi 6 min beyte yaxindir Sair edaletli ce miyyet yetkin vetendas ve milli dovlet ideyalarini ireli surub nece deyerler bir nov menzum konstitusiya yazib ozunun felsefi exlaqi ve sosial goruslerini ortaya qoyub Vezi Azad dord babdan fesilden ibaretdir On sozu xatirladan yuz beytlik munacatdan sonra sair birinci babda edalet ve adil sahin nece olmasi haqqinda fikirlerini oxucuya catdirib Fikirlerini esaslandirmaq ucun bezi tarixi ve efsanevi sexslerin Suleyman Davud Omer Keyqubad Behram Nusirevan Harun er Resid Sebuk Tekin Ismayil Samani Abdulla Tahir ve b heyatindan peygemberimiz hezreti Mehemmedin hedis ve nesihetlerinden ibretamiz misallar getirib Edalet anlayisinin terifini vererken onu vurgulayir ki edaletliliyin behresinden insanlar yalniz bu dunyada deyil hem de axiretde faydalanir Azadi Hekayet Nesihet Fesil yarimbasliqlari altinda oxucuya meslehetler vermekle kifayetlenmeyib ikinci babda humanizmden xeyriyyecilikden comerdlikden soz acib Gosterib ki cemiyyetin saglam inkisafi dovletin uzunomurlu olmasi ucun abadliq islerine yollar kanallar cekilmesine korpuler karvansaralar mektebler medreseler mescidler sefaxanalar tikilmesine ve temirine xususi qaygi gosterilmelidir Bu isler gorulerken gelir qazanc esas goturulmemeli xeyriyyecilik esas olmalidi Sair filosof elm ve alimden soz acarken meneviyyat meselelerine diqqeti artirmis alimin cemiyyete ve dovlete tesirini xususile vurgulayib Sozu ile emeli duz gelmeyen alimi alimi biemeller adlandirib ve onlari cemiyyet ucun nadandan daha qorxulu hesab edib Vezi Azad in son feslinde Azadi dervislerin cemiyyet heyatindaki rolu ve vezifeleri barede melumat verib Bu eserde bir sira orijinal fikirler soyleyen sair XVIII esr turkmen cemiyyetinin menzeresini guzgu kimi eks etdirib Ele buna goredir ki Vezi Azad bu gun de oz aktualligini itirmemis genc neslin terbiyesinde muhum rol oynayir Coxlu qezeller qesideler mesneviler yazan Dovletmehemmed Azadinin eserlerinin az bir hisssesi gunumuzedek gelib catib Cox teessuf ki onun irsi vaxtinda ve laziminca deyerlendirilmeyib Hetta oten esrin 20 ci illerinde Dovletmehemmed Balqizilin seirleri Dovletmehemmed Azadinin adina cap olunub Ateist sovet rejimi onun dini didaktik mahiyyetli yaradiciligina bigane munasibet besleyib ideoloji sebeblere gore sairin eserleri laziminca oyrenilib teblig edilmeyib Dovletmehemmed Azadinin eserleri hazirda Turkmenistan Elmler Akademiyasinin Milli Elyazmalar Institutunda uc qovluqda qorunub saxlanib Birinci qovluqdaki seirler 1837 ci ilde ikinci qovluqdaki seirler 1861 62 ci ilde ucuncu qovluqdaki seirler ise 1918 19 cu ilde kocurulub Vezi Azad in sonunda qoyulmus tarix ise miladi 1753 54 cu ile uygun gelir 1754 cu il de Azadinin ailesi ucun facieli olub Bele ki oglu Canesen qizi Xanmenli ve gelini Bayram ey ni gunde olub Dovletmehemmed Azadinin sair oglu Mexdumqulu Feraginin iki ovladinin kicik yasda olmesi ve basqa ovladinin qalmamasi sairi berk sarsidib Hamiya oyud nesihet veren sair oz aile faciesine doze bilmeyib bedbinliye qapilaraq 1760 ci ilde dunyadan kocub bir sira seirlerinde atasinin olumunden duydugu derin kederi dile getirib Azadim hani qosmasinda onu seherimin sultani minberin ezani bagimin reyhani adlandirib Atamin redifli seirinde ise Azadinin musbet insani mezyyetlerinden tevazokar heyat terzinden daim dunyani deyil axireti dusunmesinden soz acib Dovletmehemmed Azadinin yaradiciligi yalniz oglu Mexdumqulu Feraqiye nevesi Qurbandurdu Zeliliye deyil ozunden sonra gelen sairlerinden Seydulla Seydiye Seyidnezer Seydiye Seydayiye Megrubiye Qayibiye Talibiye Kemineye Molla Nefese ve b guclu tesir gosterib Sovetler Birliyi cokdukden sonra Turkmenistanda Dovletmehemmed Azadinin heyat ve yaradiciliginin oyrenilmesine tebligine diqqet artib onun adinin ebedilesdirilmesi ucun bir sira tedbirler heyata kecirilib beynelxalq sempozyumlar toplantilar teskil edilib Xarici kecidler Sair ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin