Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dirayə hədisin sənədi, mətni, təriqi - istər səhih ola istərsədə əlil və həmçinin məqbulu mərduddan ayırmaq üçün ehtiyac duyulanlardan bəhs edən elmdir. "əl-Vəcizə" kitabında dirayə elminə bu cür tərif vermişdir:
"Dirayə hədisin sənədi, mətni, necə təhəmmül olunması və nəql olunma ədəblərindən bəhs edən elmdir.
Dirayə elmini bu cür tərif etmişdir:
Dirayə hədisə sənəd və ya mətn baxımından ariz olan hallardan bəhs edən elmdir. Sənəd dedikdə ayrı-ayrı ravilər deyil, hədisin tam təriqi (ravilər məcmusu) nəzərdə tutulur. Raviləri ayrı-ayrıliqda, məfəssəl şəkildə araşdırmaq isə "rical" elminin öhdəsinə düşür.
Yuxarıda deyilənlərə aydınlıq gətirək:
Hədisin təriqinə ariz olan hallara nümunə:
Əgər deyilsə ki, hədisin raviləri siqa və imamilərdir hədis səhihdir.
Hədisin ravilərinin hamısı siqa lakin qeyri-imamilər olarsa və yaxud yalnız biri qeyri-imami olarsa hədis müvəssəq hesab olunur. Ravilər imami məmduh olarlarsa həsən, olmazlarsa hədis zəif hesab olunur.
Buradan da rical elmi ilə dirayə elminin fərqi aydın olur. Rical elmində hədisin raviləri ayrılıqda, müfəssəl şəkildə, dirayə elmində isə hədisin sənədi bütövlükdə nəzərdən keçirilir. Həmçinin dirayə elmində rical elmindən fərqli olaraq hədisin mətnindən də bəhs olunur.
Bu elmdə istifadə olanan bəzi terminlərin mə`nalarını nəzərdən keçirək:
1.Sənəd: Mətnin təriqinə deyilir ki, burada bir-birindən nəql edən bütün kəslər nəzərdə tutulur.
2.Mətn: Hədisin mənasını bərqərar edən sözlərdir. Hansı ki, bu sözlər peyğəmbər və imamların kəlamlarıdır.
3.Sünnət: Mə`sumun sözü, feli və təqriridir.
4.Hədis: Məsumun sözünü, felini və təqririni hekayət edən kəlamdır.
Mütəvatir xəbər üçün müxtəlif tə`riflər söylənilmişdir:
Yalan söyləmək üçün adətən birləşməsi mümkün olmayan insanların söylədiyi xəbər.
Sənədin silsiləsi bütün təbəqələrdə elə bir həddə çatmalıdır ki, insanların yalan üçün birləşmələrindən amanda olsun.
Lakin insanların yalan söyləmək üçün birləşməməsi heç də xəbərin düzgün olmasının dəlili deyildir. Çünki insanlar müxtəlif səbəblərə görə, hətta bə`zən bir-birindən xəbərsiz halda eyni yalanı söyləyə bilərlər.
Daha düzgün tə`rif budur: Sayca çox olan və e`timadlı olduqları üçün qəsdən yalan söyləmək üçün birləşməyən və yaxud söylədikləri xəbərin mövzusu yalan söyləmək üçün vadar edici olmadığı halda insanların söylədikləri xəbər mütəvatir adlanır.
Məşhur nəzərə görə mütəvatir xəbərdən hasil olan elm zəruridir. Çünki:
1. Əgər elm nəzəri olsa gərək 2 müqəddiməyə əsaslansın, hansı ki, məsələ bu cür deyildir. Məsələn biz heç bir müqəddiməyə əsaslanmadan Məkkə şəhərinin mövcud olduğunu qəti şəkildə bilrik.
2. Əgər elm nəzəri olsa avam və uşaqlar kimi fikr və nəzər sahibləri olmayanlar üçün vücuda gəlməz.
3. Əgər nəzəri olsa qəsdən fikir etməyənlər üçün də vücuda gəlməz, hansı ki məsələ bu cür deyildir.
Təvaturdən hasil olan elmin zəruri olduğunu e`tiqad edənlərə qarşı isə deyilir: Əgər zəruri olsa idi onda 2 müqəddiməyə ehtiyac duyulmazdı. Hansı ki, biz görürük ki, bu elm 2 müqəddiməyə əsaslanır:
1. Həmin xəbərlə çatdırılan məsələ məhsusdur
2. Yalan söyləmək üçün birləşməməlidirlər.
Bu ixtilafı aradan götürməyin yolu budur: Əgər zəruri dedikdə nəzərdə tutulan nə icmali nədəki təfsili müqəddiməyə ehtiyaci olmayandırsa, təvaturdən hasil olan zəruri elm bu deyildir, çünki zehndə olan bə`zi icmalı müqəddimələrə ehtiyacı vardır. Əgər bu müqəddimələrə əsaslanan elmə zəruri deyilsə, onda təvaturdən hasil olan elm zəruridir.
Müəllifin (Ayətullah uzma Cə`fər Subhaninin) nəzərinə görə əgər diqqətə, fikrə, nəzərə, istidlala və bürhana ehtiyacı olsa nəzəri, hətta əgər zehndə bə`zi sadə qəziyyələrə əsaslansa belə xəbər verildikdən sonra tez bir zamanda zehndə hasil olsa zəruridir.
Təvatur üçün bə`zi şərtlər söylənilmişdir:
1. Xəbər verənlərin sayı elə bir həddə çatmalıdır ki, adətən yalan üçün birləşmələri mümkün olmasın. Həmçinin yalanı qəsdən söyləməklərindən amanda olmalıdır.
2. Elmləri hissə söykənsin.
3. Əgər xəbər verənlərin təbəqəsi birdən artıq olsa bütün təbəqələrdə say həmin həddə çatmalıdır.
4. Çatdırılan xəbər elmə söykənməlidir, zənnə yox. Əks halda həmin xəbərdən bizə də elm yox zənn hasil olacaq.
5. Eşidən şəxs əvvəlcədən bu xəbəri bilməməlidir.
6. Eşidən şəxsin zehnində şübhə və yaxud xəbərin düzgün olmaması e`tiqadına vadar edən bir şey olmamalıdır.
Müəllifin nəzərinə görə təvaturdə fərdlərin konkret sayı şərt deyildir. Yetər ki, qəsdən yalan danışmalarından və eyni yalanı söyləmək üçün birləşmələrindən sığortalayacaq həddə olsun. Bu isə vəziyyətlərə görə müxtəlif ola bilir.
Müxtəlif ravilərin çatdırdığı xəbərlərin mətni eyni olarsa təvatur “ləfzi təvatur” adlanır. Bu da bə`zən bütöv mətndə, bə`zən isə mətnin bir hissəsində müşahidə olunur.
Bəzən isə mətnlər fərqli olurlar lakin eyni mə`nanı çatdırırlar. Bu zaman təvatur “mə`nəvi təvatur” adlanır.
Xəbər mutəvatir həddinə çatmasa lakin ravilərinin sayı 3 nəfəri keçsə "mustəfiz" adlanır.
Ən azı 2 nəfərin digər 2 nəfərdən rəvayət etdiyi xəbərə “əziz” deyilir.
Bir neçə nəfər birindən və yaxud bir nəfər bir neçəsindən rəvayət etməsinə baxmayaraq bir nəfərin tək olaraq rəvayət etdiyi xəbər “ğərib” adlanır.
Özündə höcciyyət şərtlərini cəm etmiş xəbər “məqbul” adlanır.
Özündə höcciyyət şərtlərini cəm etməmiş xəbər isə “mərdud” adlanır.
Özündə höcciyyət şərtlərini cəm edib etməməsi bilinməyən xəbər “muştəbəh” adlanır.
İstinadlar
Mənbə
- Ayətullah əl-Uzma Cəfər Subhani, "Usulul-Hədis və Əhkəmihi fi İlmid-Dirayə"
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Dirayə; Hədisləri tanımaq 313news.net (az.)
- Dirayet Tefsiri (türk.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Diraye hedisin senedi metni teriqi ister sehih ola istersede elil ve hemcinin meqbulu merduddan ayirmaq ucun ehtiyac duyulanlardan behs eden elmdir el Vecize kitabinda diraye elmine bu cur terif vermisdir Diraye hedisin senedi metni nece tehemmul olunmasi ve neql olunma edeblerinden behs eden elmdir Diraye elmini bu cur terif etmisdir Diraye hedise sened ve ya metn baximindan ariz olan hallardan behs eden elmdir Sened dedikde ayri ayri raviler deyil hedisin tam teriqi raviler mecmusu nezerde tutulur Ravileri ayri ayriliqda mefessel sekilde arasdirmaq ise rical elminin ohdesine dusur Yuxarida deyilenlere aydinliq getirek Hedisin teriqine ariz olan hallara numune Eger deyilse ki hedisin ravileri siqa ve imamilerdir hedis sehihdir Hedisin ravilerinin hamisi siqa lakin qeyri imamiler olarsa ve yaxud yalniz biri qeyri imami olarsa hedis muvesseq hesab olunur Raviler imami memduh olarlarsa hesen olmazlarsa hedis zeif hesab olunur Buradan da rical elmi ile diraye elminin ferqi aydin olur Rical elminde hedisin ravileri ayriliqda mufessel sekilde diraye elminde ise hedisin senedi butovlukde nezerden kecirilir Hemcinin diraye elminde rical elminden ferqli olaraq hedisin metninden de behs olunur Bu elmde istifade olanan bezi terminlerin me nalarini nezerden kecirek 1 Sened Metnin teriqine deyilir ki burada bir birinden neql eden butun kesler nezerde tutulur 2 Metn Hedisin menasini berqerar eden sozlerdir Hansi ki bu sozler peygember ve imamlarin kelamlaridir 3 Sunnet Me sumun sozu feli ve teqriridir 4 Hedis Mesumun sozunu felini ve teqririni hekayet eden kelamdir Mutevatir xeber ucun muxtelif te rifler soylenilmisdir Yalan soylemek ucun adeten birlesmesi mumkun olmayan insanlarin soylediyi xeber Senedin silsilesi butun tebeqelerde ele bir hedde catmalidir ki insanlarin yalan ucun birlesmelerinden amanda olsun Lakin insanlarin yalan soylemek ucun birlesmemesi hec de xeberin duzgun olmasinin delili deyildir Cunki insanlar muxtelif sebeblere gore hetta be zen bir birinden xebersiz halda eyni yalani soyleye bilerler Daha duzgun te rif budur Sayca cox olan ve e timadli olduqlari ucun qesden yalan soylemek ucun birlesmeyen ve yaxud soyledikleri xeberin movzusu yalan soylemek ucun vadar edici olmadigi halda insanlarin soyledikleri xeber mutevatir adlanir Meshur nezere gore mutevatir xeberden hasil olan elm zeruridir Cunki 1 Eger elm nezeri olsa gerek 2 muqeddimeye esaslansin hansi ki mesele bu cur deyildir Meselen biz hec bir muqeddimeye esaslanmadan Mekke seherinin movcud oldugunu qeti sekilde bilrik 2 Eger elm nezeri olsa avam ve usaqlar kimi fikr ve nezer sahibleri olmayanlar ucun vucuda gelmez 3 Eger nezeri olsa qesden fikir etmeyenler ucun de vucuda gelmez hansi ki mesele bu cur deyildir Tevaturden hasil olan elmin zeruri oldugunu e tiqad edenlere qarsi ise deyilir Eger zeruri olsa idi onda 2 muqeddimeye ehtiyac duyulmazdi Hansi ki biz goruruk ki bu elm 2 muqeddimeye esaslanir 1 Hemin xeberle catdirilan mesele mehsusdur 2 Yalan soylemek ucun birlesmemelidirler Bu ixtilafi aradan goturmeyin yolu budur Eger zeruri dedikde nezerde tutulan ne icmali nedeki tefsili muqeddimeye ehtiyaci olmayandirsa tevaturden hasil olan zeruri elm bu deyildir cunki zehnde olan be zi icmali muqeddimelere ehtiyaci vardir Eger bu muqeddimelere esaslanan elme zeruri deyilse onda tevaturden hasil olan elm zeruridir Muellifin Ayetullah uzma Ce fer Subhaninin nezerine gore eger diqqete fikre nezere istidlala ve burhana ehtiyaci olsa nezeri hetta eger zehnde be zi sade qeziyyelere esaslansa bele xeber verildikden sonra tez bir zamanda zehnde hasil olsa zeruridir Tevatur ucun be zi sertler soylenilmisdir 1 Xeber verenlerin sayi ele bir hedde catmalidir ki adeten yalan ucun birlesmeleri mumkun olmasin Hemcinin yalani qesden soylemeklerinden amanda olmalidir 2 Elmleri hisse soykensin 3 Eger xeber verenlerin tebeqesi birden artiq olsa butun tebeqelerde say hemin hedde catmalidir 4 Catdirilan xeber elme soykenmelidir zenne yox Eks halda hemin xeberden bize de elm yox zenn hasil olacaq 5 Esiden sexs evvelceden bu xeberi bilmemelidir 6 Esiden sexsin zehninde subhe ve yaxud xeberin duzgun olmamasi e tiqadina vadar eden bir sey olmamalidir Muellifin nezerine gore tevaturde ferdlerin konkret sayi sert deyildir Yeter ki qesden yalan danismalarindan ve eyni yalani soylemek ucun birlesmelerinden sigortalayacaq hedde olsun Bu ise veziyyetlere gore muxtelif ola bilir Muxtelif ravilerin catdirdigi xeberlerin metni eyni olarsa tevatur lefzi tevatur adlanir Bu da be zen butov metnde be zen ise metnin bir hissesinde musahide olunur Bezen ise metnler ferqli olurlar lakin eyni me nani catdirirlar Bu zaman tevatur me nevi tevatur adlanir Xeber mutevatir heddine catmasa lakin ravilerinin sayi 3 neferi kecse mustefiz adlanir En azi 2 neferin diger 2 neferden revayet etdiyi xebere eziz deyilir Bir nece nefer birinden ve yaxud bir nefer bir necesinden revayet etmesine baxmayaraq bir neferin tek olaraq revayet etdiyi xeber gerib adlanir Ozunde hocciyyet sertlerini cem etmis xeber meqbul adlanir Ozunde hocciyyet sertlerini cem etmemis xeber ise merdud adlanir Ozunde hocciyyet sertlerini cem edib etmemesi bilinmeyen xeber mustebeh adlanir IstinadlarMenbeAyetullah el Uzma Cefer Subhani Usulul Hedis ve Ehkemihi fi Ilmid Diraye Hemcinin baxHedisXarici kecidlerDiraye Hedisleri tanimaq 313news net az Dirayet Tefsiri turk