Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Danışıq dili və ya şifahi dil — xüsusi üslubi səciyyəli funksional sistem; ədəbi dilə aid olmayan ünsiyyət formalarının cəmi danışıq dili adlanır. Danışıq dilinə eyni zamanda qeyri-ədəbi dil də deyilir. Ədəbi dildən fərqli olaraq gündəlik ünsiyyətdə işlənən dilin xüsusiyyətləri, adətən, ədəbi dil daşıyıcılarının maqnitofon və əl ilə yazılmış materialları əsasında öyrənilir. Türk mənşəli Azərbaycan dilinin və həmin dildə danışan xalqın yaranması, başqa sözlə, bu dilin ümumi ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi uzun sürən, bir neçə əsr davam edən bir proses olmuşdur. Əhalinin etnik tərkibində türk tayfalarının sayı, habelə iqtisadi, siyasi, mədəni təsiri artdıqca dilin fəaliyyət dairəsi də genişlənmiş və beləliklə, bəzi etnik və antropoloji xüsusiyyətlərini bu gün də qoruyub saxlaya bilən çeşidli etnik qruplar ümumi mədəni-mənəvi və dini birliyi olan bir xalq halında birləşmişlər. Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim ədəbi dillərdən biridir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dili ədəbi dilin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çox sayıla bilər. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə XIII əsrdən başlayır.
Ədəbi dil tərkibində danışıq dilinin səciyyəsi şifahi nitqə xas olan aşağıdakı ümumi cəhətlərlə: hazırlıqsız, bədahətən olması, xətti ardıcıllığı, nitq vasitələrinin qənaətlə işlənməsi və özünəməxsusluğu ilə müəyyən edilir. Ədəbi dil və milli dilin tərkibində danışıq dilinin yeri və xarakteri tarixən dəyişir. O, ədəbi dilin şifahi forması şəklində də təzahür edə bilər (məsələn, Homer dövründəki yunan dili). Danışıq dili ədəbi dilin tərkibinə daxil olmaya da bilər (XVI - XVII əsrlər fransız ədəbi dili), yaxud yazılı-ədəbi dilin danışıq tipi ilə qarşılıqlı əlaqəyə girə bilər (müasir Azərbaycan ədəbi dilinin şifahi danışıq növü).
Yazıdanəvvəlki dövrdə danışıq dili ərazi dialekti və ya regional koyne ilə, demək olar ki, üst-üstə düşürdü. Onun ədəbi dil tərkibində regional xarakteri qala da, itirilə də bilər. Bir çox xalqın dil tarixində ümumi şifahi danışıq norması sonrakı dövrün ədəbi dilinin təşəkkülündə əsas kimi çıxış edir. Bir sıra hallarda kitab dili ilə danışıq dili arasındakı əlaqə və münasibət xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ədəbi dil, adətən, milli şifahi danışıq dili və ya milli dilin hər hansı bir aparıcı dialekti əsasında formalaşır və belə hallarda, adətən, ədəbi dil ilə danışıq dili arasında üst-üstə düşən cəhətlər daha çox olur. Danışıq dili, eyni zamanda ədəbi dilin funksional ilə də qarşılıqlı əlaqədə olur. Lakin danışıq dilinin özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri vardır ki, həmin xüsusiyyətlər onu ədəbi dildən fərqləndirir:
- danışıq dili xalqın mədəni tələblərini ödəmir, lakin ədəbi dil bütün mədəni tələblərin ödənilməsinə kömək edir;
- danışıq dilinin yazılı forması yoxdur. Ədəbi dil isə yazı ənənələri ilə sıx bağlıdır;
- ədəbi dilin bütün milli dil vasitələri hamı üçün eynidir. Lakin danışıq dilinə aid bəzi dialekt sözləri və formaları isə cəmiyyətin ancaq məhdud bir hissəsinə məxsusdur;
- danışıq dili ədəbi dilə nisbətən çox mühafizəçi olur. Burada dilin arxaikləşmiş ünsürləri mühafizə olunub uzun zaman saxlanıla bilir;
- ədəbi dil müəyyən normalara əsaslandığı halda, danışıq dili qeyri-normativdir. Buna görə də danışıq dili fonetik və orfoepik, leksik və frazeoloji, morfoloji və sintaktik əlamətlərinə əsasən ədəbi dildən fərqlənir.
Danışıq dilinin qrammatik xüsusiyyətləri öz sərbəstliyi ilə ədəbi dildən az-çox fərqlənir. Bu fərqlər sözlərin sırasında, cümlələrin quruluşunda və s.özünü göstərir.
Fərqlənməsi
Ədəbi dil
Ədəbi dilin şifahi forması ilə danışıq dili bir-birinə çox yaxındır. Buna görə də ədəbi dilin şifahi formasına aid normaları təyin etmək, dəqiq müəyyənləşdirmək çox zaman çətin olur. Bu çətinlik şifahi ədəbi dillə danışıq dilinin bir-birinə çox yaxın və həm də hər ikisinin hərəki olmalarından irəli gəlir. Geniş çevrədə işlənən şifahi nitqdə dil vasitələri həm danışıq dilindən, həm də funksional üslublardan qaynaqlanır.
Yazılı dil
Danışıq və yazılı dillərin əlaqələri mürəkkəb bir məsələdir. Hazırda dilçilər arasında mövcud olan konsensusa görə, nitq insanların fitri qabiliyyətidir, yazılı dil isə mədəni ixtiradır.
Ədəbiyyat
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. VI cild. Bakı. 2015.
İstinadlar
- Pinker, Steven; Bloom, Paul. "Natural Language and Natural Selection". Behavioral and Brain Sciences. 13 (4). December 1990: 707–727. doi:10.1017/S0140525X00081061.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Danisiq dili ve ya sifahi dil xususi uslubi seciyyeli funksional sistem edebi dile aid olmayan unsiyyet formalarinin cemi danisiq dili adlanir Danisiq diline eyni zamanda qeyri edebi dil de deyilir Edebi dilden ferqli olaraq gundelik unsiyyetde islenen dilin xususiyyetleri adeten edebi dil dasiyicilarinin maqnitofon ve el ile yazilmis materiallari esasinda oyrenilir Turk menseli Azerbaycan dilinin ve hemin dilde danisan xalqin yaranmasi basqa sozle bu dilin umumi unsiyyet vasitesine cevrilmesi uzun suren bir nece esr davam eden bir proses olmusdur Ehalinin etnik terkibinde turk tayfalarinin sayi habele iqtisadi siyasi medeni tesiri artdiqca dilin fealiyyet dairesi de genislenmis ve belelikle bezi etnik ve antropoloji xususiyyetlerini bu gun de qoruyub saxlaya bilen cesidli etnik qruplar umumi medeni menevi ve dini birliyi olan bir xalq halinda birlesmisler Azerbaycan dili boyuk inkisaf yolu kecmis qedim edebi dillerden biridir Kitabi Dede Qorqud dastanlarinin dili edebi dilin sifahi novu kimi qebul edilerse hazirda xalqa unsiyyet vasitesi kimi xidmet eden dilin yasi 1300 ilden cox sayila biler Azerbaycan yazili edebi dilinin tarixi ise helelik elde olan materiallara gore XIII esrden baslayir Edebi dil terkibinde danisiq dilinin seciyyesi sifahi nitqe xas olan asagidaki umumi cehetlerle hazirliqsiz bedaheten olmasi xetti ardicilligi nitq vasitelerinin qenaetle islenmesi ve ozunemexsuslugu ile mueyyen edilir Edebi dil ve milli dilin terkibinde danisiq dilinin yeri ve xarakteri tarixen deyisir O edebi dilin sifahi formasi seklinde de tezahur ede biler meselen Homer dovrundeki yunan dili Danisiq dili edebi dilin terkibine daxil olmaya da biler XVI XVII esrler fransiz edebi dili yaxud yazili edebi dilin danisiq tipi ile qarsiliqli elaqeye gire biler muasir Azerbaycan edebi dilinin sifahi danisiq novu Yazidanevvelki dovrde danisiq dili erazi dialekti ve ya regional koyne ile demek olar ki ust uste dusurdu Onun edebi dil terkibinde regional xarakteri qala da itirile de biler Bir cox xalqin dil tarixinde umumi sifahi danisiq normasi sonraki dovrun edebi dilinin tesekkulunde esas kimi cixis edir Bir sira hallarda kitab dili ile danisiq dili arasindaki elaqe ve munasibet xususi ehemiyyet kesb edir Edebi dil adeten milli sifahi danisiq dili ve ya milli dilin her hansi bir aparici dialekti esasinda formalasir ve bele hallarda adeten edebi dil ile danisiq dili arasinda ust uste dusen cehetler daha cox olur Danisiq dili eyni zamanda edebi dilin funksional ile de qarsiliqli elaqede olur Lakin danisiq dilinin ozunemexsus bir sira xususiyyetleri vardir ki hemin xususiyyetler onu edebi dilden ferqlendirir danisiq dili xalqin medeni teleblerini odemir lakin edebi dil butun medeni teleblerin odenilmesine komek edir danisiq dilinin yazili formasi yoxdur Edebi dil ise yazi eneneleri ile six baglidir edebi dilin butun milli dil vasiteleri hami ucun eynidir Lakin danisiq diline aid bezi dialekt sozleri ve formalari ise cemiyyetin ancaq mehdud bir hissesine mexsusdur danisiq dili edebi dile nisbeten cox muhafizeci olur Burada dilin arxaiklesmis unsurleri muhafize olunub uzun zaman saxlanila bilir edebi dil mueyyen normalara esaslandigi halda danisiq dili qeyri normativdir Buna gore de danisiq dili fonetik ve orfoepik leksik ve frazeoloji morfoloji ve sintaktik elametlerine esasen edebi dilden ferqlenir Danisiq dilinin qrammatik xususiyyetleri oz serbestliyi ile edebi dilden az cox ferqlenir Bu ferqler sozlerin sirasinda cumlelerin qurulusunda ve s ozunu gosterir FerqlenmesiEdebi dil Esas meqale Edebi dil Edebi dilin sifahi formasi ile danisiq dili bir birine cox yaxindir Buna gore de edebi dilin sifahi formasina aid normalari teyin etmek deqiq mueyyenlesdirmek cox zaman cetin olur Bu cetinlik sifahi edebi dille danisiq dilinin bir birine cox yaxin ve hem de her ikisinin hereki olmalarindan ireli gelir Genis cevrede islenen sifahi nitqde dil vasiteleri hem danisiq dilinden hem de funksional uslublardan qaynaqlanir Yazili dil Esas meqale Yazili dil Danisiq ve yazili dillerin elaqeleri murekkeb bir meseledir Hazirda dilciler arasinda movcud olan konsensusa gore nitq insanlarin fitri qabiliyyetidir yazili dil ise medeni ixtiradir EdebiyyatAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi VI cild Baki 2015 IstinadlarPinker Steven Bloom Paul Natural Language and Natural Selection Behavioral and Brain Sciences 13 4 December 1990 707 727 doi 10 1017 S0140525X00081061