Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dəmiryolu nəqliyyatı — müxtəlif yükləri kütləvi şəkildə uzaq məsafələrə yüksək sürətlə və digər nəqliyyat vasitələri ilə müqayisədə qat-qat ucuz aparması ilə, həmçinin hərəkətinin müntəzəmliyi ilə fərqlənən nəqliyyat vasitəsi. Dəmir yolu nəqliyyatının tarixi o qədər də qədim deyildir. Bu nəqliyyatın yaranması sənaye inqilabı dövründən başlanmışdır.
Tarixi
Dəmir yollannın tikintisi XIX və XX əsrin birinci yarısında bir çox ölkələrdə aparılırdı. Məhz bu səbəbdən əksər ölkələrdə dəmiryol nəqliyyatı aparıcı nəqliyyat növlərindən birinə çevrilmişdi. Artıq 1840-cı ildə dünyada dəmiryol xətlərinin uzunluğu 2,5 min km-ə çatmışdı. Müasir dövrdə bu göstərici 1,3 mln. km təşkil edir.
İlk dəmiryolu 1830-cu ildə İngiltərədə Liverpul-Mançester xəttinin açılışı olmuşdur. Elə həmin ildə ABŞ-də ilk dəmiryolu çəkilmişdir. Bu yol Çariston və Oqasta şəhərlərini birləşdirmişdir. Fransada ilk dəmir yolu 1833-cü ildə, Almaniyada və Belçikada 1835-ci ildə, Rusiyada 1837-ci ildə (Peterburq — Üarskoe Selo arasında 26 km) çəkilmişdir. Azərbaycanda ilk dəmiryolu 1878–1879-cu illərdə Bakı və Balaxanı arasında çəkilmişdir. 1880-ci ildə isə həmin yolun neft sahələrinə gedən hissəsi işə salınmışdır (Bakı — Balaxanı — Sabunçu — Suraxanı). Həmin dövrdə Bakı neftinin Qara dəniz limanlarına çıxarılması zərurəti artırdı. Ona görə də neft sənayesi sahibkarlarının vəsaiti ilə Bakı-Tiflis dəmir yolu çəkilməsinə başlanmış və 1883-cü ildə işə salınmışdır. Beləliklə 1900-cü ildə Bakı-Dərbənd xətti birləşdirilmişdir. 1908-ci ildə Tiflis-Yerevan-Uluxanlı-Noraşen-Culfa dəmiryolunun, 1941-ci ildə Ələt-Culfa xətti, sonralar digər yollar da çəkilmişdir. Hazırda Azərbaycanda dəmiryolunun uzunluğu 2008 km (o cümlədən elektrikləşdirilmiş yollar 1111 km) təşkil edir.
Beləliklə həmin illərdə gərgin dəmiryolu tikintisi başlan- mışdır.1850–1900-cü illər arasında dünyada 800 min km dəmiryolu istifadəyə verilmişdir. 1920-ci ildə dəmiryolunun uzunluğu 1,2 mln. km-rə çatmışdır. Əlbəttə bütün bunlar dünya təsərrüfatının formalaşmasına güclü təsir edirdi. Lakin digər nəqliyyat növləri də inkişaf etdiyi üçün 1920-ci illərdən 1970-ci illərədək dəmiryolu nəqliyyatının inkişafı zəifləmişdir. Nəticədə dünya üzrə yük və sərnişin daşımalarında onun xüsusi çəkisi azalmışdır. Bununla yanaşı dəmiryolu şəbəkəsində genişlənmə, yeni texnologiyaya keçilməsi, elektrikləşdirmə, mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırılma sisteminə keçilməsi, hesablama texnikasından istifadə edilməsi, sürətli qatarlara keçid və s. artmışdır. Beləliklə, 1990-cı illərin ikinci yarısına dəmiryolu nəqliyyatındakı vəziyyət sabitləşmişdir. 2000-ci ilə dünya üzrə dəmiryolunun uzunluğu 67 ölkənin misalında təqribən 900 min km-dir. Bu kimi sabitləşməyə baxmayaraq bəzi ölkələrdə dəmir yolu tikintisi aparıldığı halda,bəzilərində əksinə mövcud dəmir yolunun sökülməsi və azaldılması müşahidə olunur. Rusiya kimi böyük əraziyə malik olan ölkədə 1970–1980-ci illərdə dəmiryolunun uzunluğu 225 min km olduğu halda hazırda 160 min km-dir. Bununda 70 min km-i yeraltı və digər xətlərdən ibarətdir. Rusiyada cəmi yük dövriyyəsi 1,2 trln. t/km təşkil edir. Son dövrlərdə dəmiryolu quruculuğunda həyata keçirilən ən mütərəqqi istiqamətlərdən biri yüksək sürətli magistiral xətlərə keçilməsidir. Saatda 200–300 km sürətlə gedən ekspress sərnişin qatarlarından istifadə artmışdır. Belə yolların ilk təşkilatçısı Yaponiya və Fransa olmuşdur. Sonra belə yolların çəkilişini Almaniya, İtaliya, ABŞ (Vaşinqton — Nyu-York, Los- Anceles — Las-Veqas arasında), Koreya Respublikası (Seul-Pusan arasında) və Çin həyata keçirmişlər.
Ümumi məlumat
Dəmiryol xətlərinin ümumi uzunluğuna görə ərazicə böyük və əsasən inkişaf etmiş ölkələr fərqlənirlər
Dəmiryollarının uzunluğuna görə dünyanın aparıcı ölkələri
| Ölkələr | Dəmir yollarmın uzunluğu (min km) | |
| 1 | ABŞ | 226,6 |
| 2 | Rusiya | 87 |
| 3 | Çin | 86 |
| 4 | Hindistan | 63,2 |
| 5 | Almaniya | 48,2 |
| 6 | Kanada | 48,1 |
| 7 | Avstraliya | 38,5 |
| 8 | Argentina | 32 |
| 9 | Fransa | 29,3 |
| 10 | Braziliya | 29,2 |
Dəmiryol nəqliyyatı quru nəqliyyatının əsas növlərindən biri olaraq, dünyada ümumi yük və sərnişin daşımalarının təxminən 10%-ni təmin edir. Ölkədə dəmiryol nəqliyyatının inkişaf soviyyəsini oks etdirən digər göstəricilərdən biri onların sıxlığıdır. Bu baxımdan aparılan təhlil onu göstərir ki, dəmiryol xətləri daha sıx olan ərazilər sahəcə orta və kiçik ölçülü ölkələr üçün səciyyəvidir. Qloballaşma dövründə dəmiryol xətlərinin salınmasında transkontinental magistral layihələr mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Artıq tarixi İpok yolu marşrutu üzrə, uzunluğu 10 min km-ə çatan, dəmiryol şəbəkəsi yaradılır. Bu layihəyə əsasən Qərbi Avropa ölkələri ən qısa yolla Çinə yükbrini daşımaq imkanı əldə edəcəklər. Daha dəqiq desək, İstanbuldan daşınan yüklər, istifadə edilən ənənəvi yollardan fərqli olaraq zaman çərçivəsində Pekinə təxminən 30% daha tez çatdınlacaqdır.
Dəmir yollarınınn sıxlığına görə dünyanın aparıcı ölkələri
| N | Olkələr | Dəmiryol xətlərinin sıxlığı (km/min km²) |
| 1 | Belçika | 313.2 |
| 2 | Almaniya | 125 |
| 3 | Isveçrə | 121.1 |
| 4 | Polşa | 85 |
| 5 | Yaponiya | 75 |
| 6 | Böyük Britaniya | 70 |
| 7 | İtaliya | 65 |
| 8 | Fransa | 60 |
Dəmir yol nəqliyyatnıın salmmasında relyef amili böyük rol oynayır. Belə ki dağlıq ərazilərdə dəmir yollarınm salınması və lokomotivlərin istismarı daha baha başa gəlir. Bu səbəbdən dünyada istismarda olan dəmiryol xətlərinin təxminən 85%-i 1000 metr hündürlüyə qədər olan ərazilərdə salınmışdır.
Azərbaycanda dəmiryol nəqliyyatının yaradılması
Azərbaycanda nəqliyyatın bütün növləri inkişaf etmişdir. Yükdaşımalardan dəmiryolu nəqliyyatı mühüm yer tutur. Onların ümumi uzunluğu 2120 km-dir. 1878–79-cu il Bakı – Balaxanı istiqamətində ilk dəmiryolu xətti çəkilib. 1883-cü il Bakı – Batumi, XX əsrin əvvəlləri Bakı – Dərbənd, əsrin 40-cı il Ələt – Culfa dəmiryolu xətti istifadəyə verilib. Bakının ətrafında dairəvi dəmiryolu xətti fəaliyyət göstərir. 1986-cı il Yevlax – Balakən dəmiryolu xətti çəkilib. Dəmiryolu nəqliyyyatı ilə neft, neft məhsulları, metal, maşın və avadanlıq, ərzaq və meşə materialları daşınır. Şəhərdaxili sərnişin daşınmasında metro mühüm rol oynayır.
Maraqlı məlumatlar
Dünyada ən uzun dəmiryol xətləri ABŞ-də — 224 792 kilometr, ən qısası isə Vatikandadr — 852 metr.
Ədəbiyyat
- Nəzirov Q. H., Bağırov S. M. Dəmiryol nəqliyyatı və təsərrüfatı mühəndisliyi ixtisası üzrə suallar-cavablar və özünü yoxlama testləri. Bakı: "Nurlan", 2010.
- Paşayev M. Azərbaycanda dəmiryolu: dəmiryolçuların sosial-iqtisadi vəziyyəti və mübarizəsi (1880–1920).-Bakı , 2012.- 361[] s.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyası, dərslik, səh 595
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Demiryolu neqliyyati muxtelif yukleri kutlevi sekilde uzaq mesafelere yuksek suretle ve diger neqliyyat vasiteleri ile muqayisede qat qat ucuz aparmasi ile hemcinin hereketinin muntezemliyi ile ferqlenen neqliyyat vasitesi Demir yolu neqliyyatinin tarixi o qeder de qedim deyildir Bu neqliyyatin yaranmasi senaye inqilabi dovrunden baslanmisdir TarixiDemir yollannin tikintisi XIX ve XX esrin birinci yarisinda bir cox olkelerde aparilirdi Mehz bu sebebden ekser olkelerde demiryol neqliyyati aparici neqliyyat novlerinden birine cevrilmisdi Artiq 1840 ci ilde dunyada demiryol xetlerinin uzunlugu 2 5 min km e catmisdi Muasir dovrde bu gosterici 1 3 mln km teskil edir Ilk demiryolu 1830 cu ilde Ingilterede Liverpul Mancester xettinin acilisi olmusdur Ele hemin ilde ABS de ilk demiryolu cekilmisdir Bu yol Cariston ve Oqasta seherlerini birlesdirmisdir Fransada ilk demir yolu 1833 cu ilde Almaniyada ve Belcikada 1835 ci ilde Rusiyada 1837 ci ilde Peterburq Uarskoe Selo arasinda 26 km cekilmisdir Azerbaycanda ilk demiryolu 1878 1879 cu illerde Baki ve Balaxani arasinda cekilmisdir 1880 ci ilde ise hemin yolun neft sahelerine geden hissesi ise salinmisdir Baki Balaxani Sabuncu Suraxani Hemin dovrde Baki neftinin Qara deniz limanlarina cixarilmasi zerureti artirdi Ona gore de neft senayesi sahibkarlarinin vesaiti ile Baki Tiflis demir yolu cekilmesine baslanmis ve 1883 cu ilde ise salinmisdir Belelikle 1900 cu ilde Baki Derbend xetti birlesdirilmisdir 1908 ci ilde Tiflis Yerevan Uluxanli Norasen Culfa demiryolunun 1941 ci ilde Elet Culfa xetti sonralar diger yollar da cekilmisdir Hazirda Azerbaycanda demiryolunun uzunlugu 2008 km o cumleden elektriklesdirilmis yollar 1111 km teskil edir Belelikle hemin illerde gergin demiryolu tikintisi baslan misdir 1850 1900 cu iller arasinda dunyada 800 min km demiryolu istifadeye verilmisdir 1920 ci ilde demiryolunun uzunlugu 1 2 mln km re catmisdir Elbette butun bunlar dunya teserrufatinin formalasmasina guclu tesir edirdi Lakin diger neqliyyat novleri de inkisaf etdiyi ucun 1920 ci illerden 1970 ci illeredek demiryolu neqliyyatinin inkisafi zeiflemisdir Neticede dunya uzre yuk ve sernisin dasimalarinda onun xususi cekisi azalmisdir Bununla yanasi demiryolu sebekesinde genislenme yeni texnologiyaya kecilmesi elektriklesdirme mexaniklesdirme ve avtomatlasdirilma sistemine kecilmesi hesablama texnikasindan istifade edilmesi suretli qatarlara kecid ve s artmisdir Belelikle 1990 ci illerin ikinci yarisina demiryolu neqliyyatindaki veziyyet sabitlesmisdir 2000 ci ile dunya uzre demiryolunun uzunlugu 67 olkenin misalinda teqriben 900 min km dir Bu kimi sabitlesmeye baxmayaraq bezi olkelerde demir yolu tikintisi aparildigi halda bezilerinde eksine movcud demir yolunun sokulmesi ve azaldilmasi musahide olunur Rusiya kimi boyuk eraziye malik olan olkede 1970 1980 ci illerde demiryolunun uzunlugu 225 min km oldugu halda hazirda 160 min km dir Bununda 70 min km i yeralti ve diger xetlerden ibaretdir Rusiyada cemi yuk dovriyyesi 1 2 trln t km teskil edir Son dovrlerde demiryolu quruculugunda heyata kecirilen en mutereqqi istiqametlerden biri yuksek suretli magistiral xetlere kecilmesidir Saatda 200 300 km suretle geden ekspress sernisin qatarlarindan istifade artmisdir Bele yollarin ilk teskilatcisi Yaponiya ve Fransa olmusdur Sonra bele yollarin cekilisini Almaniya Italiya ABS Vasinqton Nyu York Los Anceles Las Veqas arasinda Koreya Respublikasi Seul Pusan arasinda ve Cin heyata kecirmisler Umumi melumatDemiryol xetlerinin umumi uzunluguna gore erazice boyuk ve esasen inkisaf etmis olkeler ferqlenirler Demiryollarinin uzunluguna gore dunyanin aparici olkeleri Olkeler Demir yollarmin uzunlugu min km 1 ABS 226 62 Rusiya 873 Cin 864 Hindistan 63 25 Almaniya 48 26 Kanada 48 17 Avstraliya 38 58 Argentina 329 Fransa 29 310 Braziliya 29 2 Demiryol neqliyyati quru neqliyyatinin esas novlerinden biri olaraq dunyada umumi yuk ve sernisin dasimalarinin texminen 10 ni temin edir Olkede demiryol neqliyyatinin inkisaf soviyyesini oks etdiren diger gostericilerden biri onlarin sixligidir Bu baximdan aparilan tehlil onu gosterir ki demiryol xetleri daha six olan eraziler sahece orta ve kicik olculu olkeler ucun seciyyevidir Qloballasma dovrunde demiryol xetlerinin salinmasinda transkontinental magistral layiheler muhum ehemiyyet kesb edir Artiq tarixi Ipok yolu marsrutu uzre uzunlugu 10 min km e catan demiryol sebekesi yaradilir Bu layiheye esasen Qerbi Avropa olkeleri en qisa yolla Cine yukbrini dasimaq imkani elde edecekler Daha deqiq desek Istanbuldan dasinan yukler istifade edilen enenevi yollardan ferqli olaraq zaman cercivesinde Pekine texminen 30 daha tez catdinlacaqdir Demir yollarininn sixligina gore dunyanin aparici olkeleri N Olkeler Demiryol xetlerinin sixligi km min km 1 Belcika 313 22 Almaniya 1253 Isvecre 121 14 Polsa 855 Yaponiya 756 Boyuk Britaniya 707 Italiya 658 Fransa 60 Demir yol neqliyyatniin salmmasinda relyef amili boyuk rol oynayir Bele ki dagliq erazilerde demir yollarinm salinmasi ve lokomotivlerin istismari daha baha basa gelir Bu sebebden dunyada istismarda olan demiryol xetlerinin texminen 85 i 1000 metr hundurluye qeder olan erazilerde salinmisdir Azerbaycanda demiryol neqliyyatinin yaradilmasiAzerbaycanda neqliyyatin butun novleri inkisaf etmisdir Yukdasimalardan demiryolu neqliyyati muhum yer tutur Onlarin umumi uzunlugu 2120 km dir 1878 79 cu il Baki Balaxani istiqametinde ilk demiryolu xetti cekilib 1883 cu il Baki Batumi XX esrin evvelleri Baki Derbend esrin 40 ci il Elet Culfa demiryolu xetti istifadeye verilib Bakinin etrafinda dairevi demiryolu xetti fealiyyet gosterir 1986 ci il Yevlax Balaken demiryolu xetti cekilib Demiryolu neqliyyyati ile neft neft mehsullari metal masin ve avadanliq erzaq ve mese materiallari dasinir Seherdaxili sernisin dasinmasinda metro muhum rol oynayir Teplovoz solda ve elektrovoz sagda Maraqli melumatlarDunyada en uzun demiryol xetleri ABS de 224 792 kilometr en qisasi ise Vatikandadr 852 metr EdebiyyatNezirov Q H Bagirov S M Demiryol neqliyyati ve teserrufati muhendisliyi ixtisasi uzre suallar cavablar ve ozunu yoxlama testleri Baki Nurlan 2010 Pasayev M Azerbaycanda demiryolu demiryolcularin sosial iqtisadi veziyyeti ve mubarizesi 1880 1920 Baki 2012 361 s Hemcinin baxNeqliyyat Demiryol stansiyasi Demiryol xetti Demiryol beresi Demiryolcularin Medeniyyet Sarayi Rostov na Donu IstinadlarDunyanin iqtisadi ve sosial cografiyasi derslik seh 595