Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çako müharibəsi 1932–1935 ci illərdə Paraqvay və Boliviya arasında Qran-Çako (hansı ki orada böyük neft ehtiyatının olması ehtimal edilirdi. Bununla belə yalnız 2012-ci ildə bu ehtiyyatlar aşkarlanır) vilayətinə sahiblənmə uğrunda baş verib. Bu Latın Amerikası tarixinə ən qanlı müharibə kimi düşüb.
| Çako müharibəsi | |||
|---|---|---|---|
 Boliviyanın itirdiyi torpaqlar | |||
| Tarix | 9 sentyabr 1932 | ||
| Yeri | Gran Çako vilayyəti .Cənubi Amerika | ||
| Səbəbi | Gran Çako mübahisli ərazi | ||
| Nəticəsi | Uruqvayın qələbəsi.Boliviya iddia etdiyi ərazilərin yalnız ⅓ nə sahib olur. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Müharibənin tarixi
Ərazi mübahisəsi Boliviya və Paraqvay Şimali Canko ərazisinə sahiblənmə hələ dövlərin müstəqillik elan edilməsindən başlayır. Belə ki Paraqvay 1811, Boliviya isə 1825 ci illərdə qurtuluşunu elan etdir. Paraqvay daha tez qurtuluşu elan etməsi ona bir çox üstünlüklər verir. Paraqvay bölgə də öz qoşunlarını yerləşdirir və inzibati hakimiyyətini qurur. Bu əraziyə Braziliyada iddia edir. Bu çətinliklərin səbəbi İspaniyanın hakimiyyəti zamanında burada dəqiq sərhədin müəyyənləşdirməməsi idi. Bu isə ərazinin quraq olması, iqlimi və əhali tərəfindən az məskunlaşmasın təsir edirdi. Sərhədin müəyyənləşdirilməsi XIX əsrdən başlanılsa da bir nəticə əldə olunmur. 1905-ci ildə Boliviya bölgəyə qoşunlarını yerləşdirir və istehkamlar qurur. Buna Paraqvayın cavabı 1904-cü ildəki çevriliş və Paraqvay vətəndaş müharibəsi səbəbindən gecikdirdi. Region əhalisi getdikcə artırdı. Paraqvay isə bölgəni iqtisadi cəhətdən özünə birləşdirmək üçün Puerto-Kasadaya 200 km-lik dəmir yolu xətti çəkir. Bu Paraqvay üçün ümumilli məsələ olmasının əsas səbəbi Paraqvay müharibəsində demək olar ki ərazisinin yarıya qədərini itirməsi idi. Paraqvay Boliviyaya bir qədər torpaq təklif edirdi. Boliviya isə ya hamısı, ya da heç nə şuarını deməsi müharibəni qaçılmaz edirdi. 1928-ci ildə Paraqvay kavalerləri Kanquardiya Boliviya düşərgəsinə hücüm təşkil edir və 6 əsgər ölür. Boliviya cavab olaraq Bokeron bölgəsini işğal edir. Millətlər liqası bu münaqişəni yumşalda bilir. 1929-cu ilin 16 sentyabrında Paraqvaylılar Boliviya düşərgəsini yenidən təmir edəcəyini və Bokeron isə geri qaytarılması ilə nəticələnir. 1930-cu ilin 1 mayında iki dövlət arasında danışıqlar başlanır. Bu zaman Boliviya 2150 min, Paraqvay isə 800 min km² əraziyə sahib idi.
Müharibə öncəki vəziyyət
Ərazidə neft olması ehtimalı bu bölgəyə marağı daha da artırırdı. Boliviyanı Standart Oil, Paraqvay isə Şelf oil şirkətləri dəstəkləyirdi.1931-ci ildən hər iki ölkə silahlanmaya başlayır. 1922–1923 ildən Paraqvay hərbi islahat həyata keçirir. Bunun nəticəsində 4 minlik daimi ordu və 20 minlik əlavə qüvvə qurulur. Hətta hərbi kadrlar hazırlayan 2 hərbi akademiya yaradılır. 10 il müddətində 1000 ədəd sonra 7000 mauzer, Danimarkadan xırda çaplı Madsen plemyotu, ABŞ-dən isə iri çaplı pulemyot alınır. Müharibə ərəfəsində isə 24 ədəd 81 mm kalibrli Şonsa -Brandta minamyot sistemi alınır. Silahlanmaya sərf edilən vəsait kasıb ölkəyə çox pis təsir edir. Boliviyada isə vəziyyət tamamən fərqli idi. Belə ki iqtisadi və əhali sayı baxımından güclü olması acıq aydın görsənirdi. 1926-cı ildə Boliviya ingilis "Bikkers" şirkətindən 36 min tüfəng 250 ağır və 500 yüngül pulemyot alır. 1929-cu ildə ingilislərlə imzalanan müqavilən ləğv edir. Buna qədər 6 minlik ordu 39 min mauzer, 750 pulemyot, 5 tank və bir qədər hərbi təyyarəyə malik idi. Müharibə dönəmində silahlanmanın artması qonşu dövlətlərin etirazına səbəb olurdu. Hətta Peru öz ərazisindən Boliviyaya silah tədarükünə qadağa qoymuşdu.
Müharibənin başlaması
1932-ci ilin 15 iyunnunda Boliviya paraqvayın nəzarətində olan Pitiantuta şəhərini tutur. Buna baxmayaraq Parqvay şəhəri bir neçə günə geri qaytarır. 27–28 iyulda Boliviya genişmiqyaslı hücuma keçərək Toleda, Bokeron, Koppales bölgəsini işğal edir. Bu hücum nəticədə paraqvay ordusu müqavimət göstərmədən daha təhlükəsiz və gücləndirilmiş şəhərlərə geri çəkilir.Güclü döyüşlər 1932-ci ilin avqust ayında baş verir.Boliviya 4000 qoşunla cənub-şərqdən ,əlavə 2000 və səpələnmiş 2 diviziya şimal-şərqdən bölgəyə yerləşdirilmişdi .6000 əlavə qüvvə isə yolun uzunluğu və quru isti iqlim səbəbindən gecikirdi.Paraqvay isə İsla-Pay 8 minlik korpus və paytaxdan əlavə 4 minlik qüvvəsi vardı.Boliviya artıq müharibənin əvvəllərində Paraqvay ərazilərinə qədər gəlib çıxmışdı .Bununla belə yerli hindu qəbilələri Paraqvayı dəsdəkləyirdi.1 sentyabr 1932-cı ildə Parqvay ordusu Bakeron üzərinə hücuma keçir.Hər iki tərəf hərbi təyyarələrdən istifadə edirdi.8 sentyabrda Paraqvay ordusunun 2 taborunun gizli hücumu qabaqcadan müəyyənləşdirilərək Boliviya ordusu tərəfindən onlara ağır zərbə vurulur. 9 sentyabrdakı hücumda bir nəticə vermir 14-cü tabor mühasirəyə düşərək tamamən darmadağın edilir. 8–9 sentyabr uğursuzluqları paraqvaylılara bir dərs olur. Növbəti döyüşlərdə Boliviya ordusu demək olar ki bütün hərbi təyyarələrini itirir və bu Paraqvay ordusuna müəyyən üstünlük verir. 17 sentyabrda Boliviya komandanlığı mühasirəyə düşən qüvvələrə əlavə əsgərlər gələnə qədər dözməyi və mühasirəni yarmağı əmr edirlər. Mühasirəni yarmaq bir nəticə verməsə də burada olan 619 əsgər 3 həftə dirəniş göstərdi.Mühasirədəki qüvvələri məhv etmək istəyən 7500 paraqvaylı 500 itki, buna qarşılıq Boliviya isə 150 itki verdi. Bu döyüşlərdən sonra müharibə müəyyən qədər səngiyir. Boliviya isə bundan istifadə edərək ABŞdan 20 ədəd yeni Wright C14R <<Osprey >> təyyarə alır. 1933-cü ilin yanvarında ABŞ-dən 9 qırıcı və Almaniyadan 3 trens Ю 52 alır. Paraqvay da 25 yüngül bombardımançı (Potez-25)Fransadan, İtaliyadan isə 5 Fiat C alır. 1932-ci ildə paraqvaylılar boliviyanın hücümunun qarşısını alır və əks hücuma keçir. Nanava şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə Boliviya ağır itkilər verir. 1933-cü il fevral ayında Boliviya Toledo şəhər ətrafında paraqvaylı orduya hücum edir. 6–7 iyul Nanavaya ikinci hücümda bir nəticə vermir və 2000 itki verir. Halbuki Paraqvay tərəfi 149 nəfər itki verir. 1933-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında paraqvaylıların hava kəşfiyyatı boliviya tərəfdə boşluqlar aşkarlayır. 3 dekabr hücumları zamanı Boliviyanin 4–9 diviziyaları mühasirəyə düşür. Artıq 11 dekabrda boliviyalıların 2600 ölür, 7500 isə əsir düşür. Bundan sonra bütün cəbhə boyu geri çəkilən Boliviya ordusu 8000 tüfəng, 536 pulemyot ,45 digər təyinatlı silah-sursat qoyaraq qaçır. Bu Paraqvay ordusuna geniş imkanlar yaradır. Lakin hücumun ləngiməsi Boliviya tərəfinə ikinci müdafiə xəttinə çəkilərək müdafiəni gücləndirməsinə imkan yaradır. 1934-cü ildə mayda 2 boliviya diviziyası paraqvaylılara ağır zərbə endirirlər .Paraqvay tərəfi 500 ölü və 1500 əsir verir.1934-cü ilin iyul ayında isə Boliviyanın hücumlarının qarşısı alınır.Sonradan boliviyalılar El-Kamen bölgəsində ağır itki verərək (2000 ölü,4000 əsir,yalnız 2000 nəfər mühasirəni yarır)geri çəkilir.1935-ci ildən müharibə artıq Boliviyanın ərazisinə keçir.Mart ayından isə fəal əməliyyatlar səngiyir çünki hər iki tərəf artır bütün qüvvələrini demək olar ki itirmişdi.
Barışıq sazişi
Sülh danışıqları 1935-ci ilin 12 iyununda Argentinanın başçılığı ilə baş tutur. Rəsmi müqavilə 1938-ci ilin 21 iyulunda imzalanır. Bu sənədə əsasən Boliviyaya yalnız mübahisəli ərazinin 1/4 qalır əlavə çay sahilinə çıxış və burada özünə liman tikməsi üçün çay sahilində müəyyən qədər torpaq verilir. Bu sərhəd bu günə qədər dəyişilmədən davam edir.
Müharibəyə yardımcı qüvvələr
Boliviya tərəfdən 150 yaxın Almaniyalı hərbi təlimçi iştirak edirdisə, Paraqvay tərəfdən də Ağ qvardiyalılar yardım edirdilər (İmperiyapərəst rus miqrantları).
Son durum
2009-ilin aprelin 27-də iki ölkə arasında son sərhəd anlaşması imzalanması ilə bölgə üzrə bütün anlaşılmazlıqlar aradan qalxır.
Mənbə
- Çako müharibəsi 1932–35[ölü keçid]
- Yevgeni Kisevlyov: Çako Müharibəsi.
- Seqey Qorbatıx: Rus könüllüləri Çako Müharibəsində.
- İqor Xodakov: Ruslar Paraqvaya qarşı döyüşlərdə.
- Vasili Tertev.
- Çako Müharibəsinin xranologiyası 2009-10-31 at the Wayback Machine
İstinadlar
- "Paraqvayda neft aşkarlandı:: İqtisadiyat :: Top.rbc.ru". 2015-06-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-12-08.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cako muharibesi 1932 1935 ci illerde Paraqvay ve Boliviya arasinda Qran Cako hansi ki orada boyuk neft ehtiyatinin olmasi ehtimal edilirdi Bununla bele yalniz 2012 ci ilde bu ehtiyyatlar askarlanir vilayetine sahiblenme ugrunda bas verib Bu Latin Amerikasi tarixine en qanli muharibe kimi dusub Cako muharibesiBoliviyanin itirdiyi torpaqlarTarix 9 sentyabr 1932Yeri Gran Cako vilayyeti Cenubi AmerikaSebebi Gran Cako mubahisli eraziNeticesi Uruqvayin qelebesi Boliviya iddia etdiyi erazilerin yalniz ne sahib olur Munaqise terefleriBoliviya Paraqvay ArgentinaKomandan lar Hans Kinolt Jose L Lanza Eusebio Ayalo Jose Feliks EstigarribioTereflerin quvvesi250 000 esger 120 000 esgerItkiler50 000 80 000 arasi 35 000 50 000 arasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarMuharibenin tarixiErazi mubahisesi Boliviya ve Paraqvay Simali Canko erazisine sahiblenme hele dovlerin musteqillik elan edilmesinden baslayir Bele ki Paraqvay 1811 Boliviya ise 1825 ci illerde qurtulusunu elan etdir Paraqvay daha tez qurtulusu elan etmesi ona bir cox ustunlukler verir Paraqvay bolge de oz qosunlarini yerlesdirir ve inzibati hakimiyyetini qurur Bu eraziye Braziliyada iddia edir Bu cetinliklerin sebebi Ispaniyanin hakimiyyeti zamaninda burada deqiq serhedin mueyyenlesdirmemesi idi Bu ise erazinin quraq olmasi iqlimi ve ehali terefinden az meskunlasmasin tesir edirdi Serhedin mueyyenlesdirilmesi XIX esrden baslanilsa da bir netice elde olunmur 1905 ci ilde Boliviya bolgeye qosunlarini yerlesdirir ve istehkamlar qurur Buna Paraqvayin cavabi 1904 cu ildeki cevrilis ve Paraqvay vetendas muharibesi sebebinden gecikdirdi Region ehalisi getdikce artirdi Paraqvay ise bolgeni iqtisadi cehetden ozune birlesdirmek ucun Puerto Kasadaya 200 km lik demir yolu xetti cekir Bu Paraqvay ucun umumilli mesele olmasinin esas sebebi Paraqvay muharibesinde demek olar ki erazisinin yariya qederini itirmesi idi Paraqvay Boliviyaya bir qeder torpaq teklif edirdi Boliviya ise ya hamisi ya da hec ne suarini demesi muharibeni qacilmaz edirdi 1928 ci ilde Paraqvay kavalerleri Kanquardiya Boliviya dusergesine hucum teskil edir ve 6 esger olur Boliviya cavab olaraq Bokeron bolgesini isgal edir Milletler liqasi bu munaqiseni yumsalda bilir 1929 cu ilin 16 sentyabrinda Paraqvaylilar Boliviya dusergesini yeniden temir edeceyini ve Bokeron ise geri qaytarilmasi ile neticelenir 1930 cu ilin 1 mayinda iki dovlet arasinda danisiqlar baslanir Bu zaman Boliviya 2150 min Paraqvay ise 800 min km eraziye sahib idi Muharibe onceki veziyyetErazide neft olmasi ehtimali bu bolgeye maragi daha da artirirdi Boliviyani Standart Oil Paraqvay ise Self oil sirketleri destekleyirdi 1931 ci ilden her iki olke silahlanmaya baslayir 1922 1923 ilden Paraqvay herbi islahat heyata kecirir Bunun neticesinde 4 minlik daimi ordu ve 20 minlik elave quvve qurulur Hetta herbi kadrlar hazirlayan 2 herbi akademiya yaradilir 10 il muddetinde 1000 eded sonra 7000 mauzer Danimarkadan xirda capli Madsen plemyotu ABS den ise iri capli pulemyot alinir Muharibe erefesinde ise 24 eded 81 mm kalibrli Sonsa Brandta minamyot sistemi alinir Silahlanmaya serf edilen vesait kasib olkeye cox pis tesir edir Boliviyada ise veziyyet tamamen ferqli idi Bele ki iqtisadi ve ehali sayi baximindan guclu olmasi aciq aydin gorsenirdi 1926 ci ilde Boliviya ingilis Bikkers sirketinden 36 min tufeng 250 agir ve 500 yungul pulemyot alir 1929 cu ilde ingilislerle imzalanan muqavilen legv edir Buna qeder 6 minlik ordu 39 min mauzer 750 pulemyot 5 tank ve bir qeder herbi teyyareye malik idi Muharibe doneminde silahlanmanin artmasi qonsu dovletlerin etirazina sebeb olurdu Hetta Peru oz erazisinden Boliviyaya silah tedarukune qadaga qoymusdu Muharibenin baslamasiParaqvay esgerleri 1932 1932 ci ilin 15 iyunnunda Boliviya paraqvayin nezaretinde olan Pitiantuta seherini tutur Buna baxmayaraq Parqvay seheri bir nece gune geri qaytarir 27 28 iyulda Boliviya genismiqyasli hucuma kecerek Toleda Bokeron Koppales bolgesini isgal edir Bu hucum neticede paraqvay ordusu muqavimet gostermeden daha tehlukesiz ve guclendirilmis seherlere geri cekilir Guclu doyusler 1932 ci ilin avqust ayinda bas verir Boliviya 4000 qosunla cenub serqden elave 2000 ve sepelenmis 2 diviziya simal serqden bolgeye yerlesdirilmisdi 6000 elave quvve ise yolun uzunlugu ve quru isti iqlim sebebinden gecikirdi Paraqvay ise Isla Pay 8 minlik korpus ve paytaxdan elave 4 minlik quvvesi vardi Boliviya artiq muharibenin evvellerinde Paraqvay erazilerine qeder gelib cixmisdi Bununla bele yerli hindu qebileleri Paraqvayi desdekleyirdi 1 sentyabr 1932 ci ilde Parqvay ordusu Bakeron uzerine hucuma kecir Her iki teref herbi teyyarelerden istifade edirdi 8 sentyabrda Paraqvay ordusunun 2 taborunun gizli hucumu qabaqcadan mueyyenlesdirilerek Boliviya ordusu terefinden onlara agir zerbe vurulur 9 sentyabrdaki hucumda bir netice vermir 14 cu tabor muhasireye duserek tamamen darmadagin edilir 8 9 sentyabr ugursuzluqlari paraqvaylilara bir ders olur Novbeti doyuslerde Boliviya ordusu demek olar ki butun herbi teyyarelerini itirir ve bu Paraqvay ordusuna mueyyen ustunluk verir 17 sentyabrda Boliviya komandanligi muhasireye dusen quvvelere elave esgerler gelene qeder dozmeyi ve muhasireni yarmagi emr edirler Muhasireni yarmaq bir netice vermese de burada olan 619 esger 3 hefte direnis gosterdi Muhasiredeki quvveleri mehv etmek isteyen 7500 paraqvayli 500 itki buna qarsiliq Boliviya ise 150 itki verdi Bu doyuslerden sonra muharibe mueyyen qeder sengiyir Boliviya ise bundan istifade ederek ABSdan 20 eded yeni Wright C14R lt lt Osprey gt gt teyyare alir 1933 cu ilin yanvarinda ABS den 9 qirici ve Almaniyadan 3 trens Yu 52 alir Paraqvay da 25 yungul bombardimanci Potez 25 Fransadan Italiyadan ise 5 Fiat C alir 1932 ci ilde paraqvaylilar boliviyanin hucumunun qarsisini alir ve eks hucuma kecir Nanava seheri ugrunda geden doyuslerde Boliviya agir itkiler verir 1933 cu il fevral ayinda Boliviya Toledo seher etrafinda paraqvayli orduya hucum edir 6 7 iyul Nanavaya ikinci hucumda bir netice vermir ve 2000 itki verir Halbuki Paraqvay terefi 149 nefer itki verir 1933 cu ilin oktyabr noyabr aylarinda paraqvaylilarin hava kesfiyyati boliviya terefde bosluqlar askarlayir 3 dekabr hucumlari zamani Boliviyanin 4 9 diviziyalari muhasireye dusur Artiq 11 dekabrda boliviyalilarin 2600 olur 7500 ise esir dusur Bundan sonra butun cebhe boyu geri cekilen Boliviya ordusu 8000 tufeng 536 pulemyot 45 diger teyinatli silah sursat qoyaraq qacir Bu Paraqvay ordusuna genis imkanlar yaradir Lakin hucumun lengimesi Boliviya terefine ikinci mudafie xettine cekilerek mudafieni guclendirmesine imkan yaradir 1934 cu ilde mayda 2 boliviya diviziyasi paraqvaylilara agir zerbe endirirler Paraqvay terefi 500 olu ve 1500 esir verir 1934 cu ilin iyul ayinda ise Boliviyanin hucumlarinin qarsisi alinir Sonradan boliviyalilar El Kamen bolgesinde agir itki vererek 2000 olu 4000 esir yalniz 2000 nefer muhasireni yarir geri cekilir 1935 ci ilden muharibe artiq Boliviyanin erazisine kecir Mart ayindan ise feal emeliyyatlar sengiyir cunki her iki teref artir butun quvvelerini demek olar ki itirmisdi Barisiq sazisiSulh danisiqlari 1935 ci ilin 12 iyununda Argentinanin basciligi ile bas tutur Resmi muqavile 1938 ci ilin 21 iyulunda imzalanir Bu senede esasen Boliviyaya yalniz mubahiseli erazinin 1 4 qalir elave cay sahiline cixis ve burada ozune liman tikmesi ucun cay sahilinde mueyyen qeder torpaq verilir Bu serhed bu gune qeder deyisilmeden davam edir Muharibeye yardimci quvvelerBoliviya terefden 150 yaxin Almaniyali herbi telimci istirak edirdise Paraqvay terefden de Ag qvardiyalilar yardim edirdiler Imperiyaperest rus miqrantlari Son durum2009 ilin aprelin 27 de iki olke arasinda son serhed anlasmasi imzalanmasi ile bolge uzre butun anlasilmazliqlar aradan qalxir MenbeCako muharibesi 1932 35 olu kecid Yevgeni Kisevlyov Cako Muharibesi Seqey Qorbatix Rus konulluleri Cako Muharibesinde Iqor Xodakov Ruslar Paraqvaya qarsi doyuslerde Vasili Tertev Cako Muharibesinin xranologiyasi 2009 10 31 at the Wayback MachineIstinadlar Paraqvayda neft askarlandi Iqtisadiyat Top rbc ru 2015 06 04 tarixinde Istifade tarixi 2012 12 08