Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əsl karabidlər (lat. Carabinae) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinin sərtqanadlılar dəstəsinin karabidlər fəsiləsinə aid heyvan yarımfəsiləsi.
| Əsl karabidlər | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Budaq: İnfrasinif: Ranqsız: Dəstə: Yarımdəstə: Ranqsız: Fəsiləüstü: Fəsilə: Yarımfəsilə: Əsl karabidlər | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Xarici görünüşü
Əsasən iri böcəklərdir, rənglərində qara tonlar üstünlük təşkil edir. Ancaq parlaq metal rəngə çalan yaşıl, mavi və ya bənövşəyi rəngdə olanları da vardır. Ən zəngin cinslərdən olan Carabus böcəklərinin alt qanadları tam inkişaf etmədiyindən, onlar uçmur. Bədəninin uzunluğu 40–50 mm-ə çatır. Böcəklər meşələrdə, bağlarda yaşayır, gecə həyat tərzi keçirdiklərindən, gündüz seyrək nəzərə çarpır.
Həyat tərzi
Onların əksəriyyəti, quşların yemədiyi (ququ quşu və sarıköynəkdən başqa) meşə ziyanvericiləri olan tək ipəksarıyanın, rahibə-kəpənəyin, halqalı ipəksarıyanın və qızılqarın kəpənəyin tırtıllarını məhv etməklə böyük fayda verir .Başqa növlər, bostan bitkilərinə böyük ziyan vuran ilbizləri yeməkdə ixtisaslaşmışlar. Onlara ilk növbədə Qafqaz karabidi, başqa sözlə Qafqaz sıçradıcı-ilbizyeyəni Carabus caucasicus Adams aiddir. Bu növün böcəkləri və sürfələri yırtıcıdır. Onlar orta ölçülü çılpaq ilbizləri böyük miqdarda yeməklə xeyli fayda verirlər. Böcəklərin ömrü 2-3 ildir. Narahat edildikdə və ya ələ götürüldükdə bu böcək bədəninin arxa hissəsindən kifayət qədər uzaq məsafəyə (50 sm-ə qədər) qələvi maye fışqırdır. Dəriyə düşərkən bu maye kəskin yanma hissi törədir. Zədələnmiş yeri su ilə tez yuduqda bu hiss keçib gedir. Ən gözəl və iri böcəklərdən biri kimi kolleksionerlərin diqqət mərkəzində durur və Beynəlxalq entomologiya bazarında yüksək qiymətləndirilir. Bunun nəticəsində onun sayı təhlükəli həddə qədər azalmış və bu səbəbdən MDB və Azərbaycanın Qırmızı kitablarına salınmışdır.Azərbaycanda 300 növdən çox karabid böcək qeydə alınmışdır [4,5,6.7.8, 9].
Yayılması
Təbiətin bəzəyi olan bu endemik relikt növ şimal-şərqi Azərbaycanın meşə dağətəklərində yayılmışdır. Talış dağlarında hərdənbir Talış endemiki olan Carabus clypeatus talyshensis Men. rast gəlinir. Bu növ meşənin yuxarı sərhəddinə yaxın meşə ətrafı çəmənlərdə və dağüstü-kserofit bitki biotopunda yayılmışdır. Böcəklər təbiətdə yayın sonunda üzə çıxır və payıza qədər yaşayırlar. Qışlamanı müxtəlif sığınacaqlarda - daşların altında, döşənəkdə və s. keçirirlər. O biri yazda cütləşmə və yumurtaqoyma baş verir. Yumurtalar torpağa qoyulur, buradaca sürfələr inkişaf edir və puplaşır. Bu yırtıcı böcəklərin qidasını onurğasızların müxtəlif qrupları, çox vaxt cücülər və onların sürfələri təşkil edir. Qafqaz endemiki olan Carabus exaratus G. Böyük və Kiçik Qafqazda kserofil bitki örtüyünə malik açıq dağ yamaclarında rast gəlinir. Yaz və payız dövründə bu böcəklərin səciyyəvi sığınacaq yeri qayaların yarıqları, buradakı daşların altıdır. Zaqafqaziyanın cənub rayonlarında qara sıçradıcı (Carabus maurus A.) yaşayır. Bu, Şərqi Aralıqdənizi mənşəli nadir böcəkdir. Zaqafqaziyadan başqa, İranda, Türkiyədə və Kiprdə də yaşayır. Onun səciyyəvi biotopları yarımsəhra və meşə talaları, dağ-çöl zonasının əraziləridir. Subalp çəmənləri üçün onun yarımnövü olan C. maueus punilio Kust. səciyyəvidir. Bığcıqları qısa, rəngi qara, çox vaxt zəif bənövşəyiyə çalır. Kiçik Qafqazın və Talışın dağlıq zonasındakı taxıl zəmilərində yayılmış Carabus tamsi Men. də Zaqafqaziya endemikidir. Sistematik cəhətdən Carabus cinsinə Calosoma cinsi yaxındır. Buraya, sürfələri ilə birgə, ziyanlı kəpənəklərin tırtıllarını məhv edən istisnasız olaraq faydalı böcəklər aiddir. Məsələn, iyli gözəlbədən (Calosoma sycophanta L.) Azərbaycanda Böyük Qafqazın aran və dağətəyi meşələrində yayılmışdır. Kiçik Qafqazın və Talışın meşə massivlərində seyrək hallarda rast gəlinir. Bu böcək MDB və Azərbaycan]]ın Qırmızı kitablarına salınmışdır. Azərbaycanda qumlu ərazilərdə Scarites lucidae Pall. yaşayır. Kiçik Qafqaz mağaralarında özünəməxsus kor karabidlər – Anophthalmus yaşayır. Qarışıq qida tipli haflardan Amara cinsinin böcəklərini göstərmək olar. Məsələn, yırtıcı Amara aulica Panz. Şəki taxılçılıq sovxozunda və Masallı rayonunun Ərkivan kəndində taxılın süd yetkinliyi və yetişmə dövründə bəzən sünbüllərdəki dəni gəmirir. A. fulva Deg. isə bəzən nəinki sünbülləri, həm də kartof saplağını çeynəyir. Daha üç yırtıcı karabid – A. apricaria Payk., A. ovata F., və A. aenea Deg. Şəmkirdə, Gəncədə və Mingəçevirdə sütul taxıl dənlərini zədələyir və ya yabanı mədəni xaççiçəklilərin toxumlarını çeynəyir. Zabrus cinsinə tipik bitkiyeyən karabidlər aiddir. Belə ki, cənub taxıl karabid böcəyi Z. morio Men. Azərbaycanda dənli bitkilərin əsas ziyanvericilərindən biri olub, payızlıq taxıla mühüm ziyan vurur. Həm sürfə, həm də yaşlı fazada ziyan verir. Z. tenebrioides elongatus Men. bundan az ziyanlı növ deyildir. Azərbaycanda bu yarımnövün əsas ziyankar fəaliyyət sahəsi Şəki-Zaqatala, Gəncə-Daşkəsən və Muğan-Salyan zonalarıdır.
Təsnifatı
- ()
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2005.
- Bouchard P., Bousquet Y., Davies A. E., Alonso-Zarazaga M. A., Lawrence J. F., Newton A. F., Reid C. A. M., Slipiński S. A., Smith A. B. T. Family-group names in Coleoptera (Insecta) (ing.). // ZooKeys / T. L. Erwin Sofia: Pensoft Publishers, 2011. Vol. 88, Iss. 88. P. 1–972. ISSN 1313-2989; 1313-2970 doi:10.3897/ZOOKEYS.88.807 PMID:21594053
- Azərbayvcanın heyvanlar aləmi, II cild. Bakı, Elm, 2004
4. Nuriyeva İ.A. Azərbaycanın Böyük Qafqazın Cənub-Şərq və Lənkəran vilayətlərinin karabid böcəklərinin (Carabidae) ekoloji xüsusiyyətləri.Azərbaycan Zooloqlar cəmiyyətinin əsərləri. II cild Bakı “Elm” 2010.s.384-389.
5. Нуриева И.А. Данные о жужелицах различных районов Азербайджана. Научно-практический конференция I-ых международных Беккеровских чтений Волгоград -2010. ст.473-476.
6.Nuriyeva İ.A. Calasoma sycophanta və Carabus caucasicus (Coleoptera. Carabidae) karabid böcəklərinin laboratoriya şəraitində saxlanması təcrübəsinə dair.Zoologiya İnstitutunun əsərləri. Bakı. “Elm”, 2011. cild 29. s.250-254 .
7. Nuriyeva İ.A.Karabid böcəklərin ( Carabidae) praktiki əhəmiyyəti və Azərbaycanda Carabus cinsinin vəziyyəti.Zoologiya İnstitutunun əsərləri. Bakı.2013 cild 31, №2.s.116-122.
8. Нуриева И.А. Сравнительный анализ биоценотических комплексов жужелиц (Coleoptera, Carabidae) ландшафтов Большого Кавказа Азербайджана. Материалы Всероссийской конференции с международным участием «Горные экосистемы и их компоненты» Нальчик 2014.с.117-118.
9. Nuriyeva İ.A. Azərbaycanda Harpalus cinsinin (Carabidae Coleoptera,) nümayəndələri. Azərbaycan Zooloqlar cəmiyyətinin əsərləri 7 cild №2 Bakı 2015. s.100-105
həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Esl karabidler lat Carabinae heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin heseratlar sinfinin sertqanadlilar destesinin karabidler fesilesine aid heyvan yarimfesilesi Esl karabidlerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarBudaq Infrasinif YeniqanadlilarRanqsiz Ranqsiz Tam cevrilme ile inkisaf eden heseratlarDeste SertqanadlilarYarimdeste Etyeyen boceklerRanqsiz Fesileustu Fesile KarabidlerYarimfesile Esl karabidlerBeynelxalq elmi adiCarabinae Pierre Andre Latreille 1802 Sekil axtarisiITIS 678408NCBI 71533FW 69918Xarici gorunusuEsasen iri boceklerdir renglerinde qara tonlar ustunluk teskil edir Ancaq parlaq metal renge calan yasil mavi ve ya benovseyi rengde olanlari da vardir En zengin cinslerden olan Carabus boceklerinin alt qanadlari tam inkisaf etmediyinden onlar ucmur Bedeninin uzunlugu 40 50 mm e catir Bocekler meselerde baglarda yasayir gece heyat terzi kecirdiklerinden gunduz seyrek nezere carpir Heyat terziOnlarin ekseriyyeti quslarin yemediyi ququ qusu ve sarikoynekden basqa mese ziyanvericileri olan tek ipeksariyanin rahibe kepeneyin halqali ipeksariyanin ve qizilqarin kepeneyin tirtillarini mehv etmekle boyuk fayda verir Basqa novler bostan bitkilerine boyuk ziyan vuran ilbizleri yemekde ixtisaslasmislar Onlara ilk novbede Qafqaz karabidi basqa sozle Qafqaz sicradici ilbizyeyeni Carabus caucasicus Adams aiddir Bu novun bocekleri ve surfeleri yirticidir Onlar orta olculu cilpaq ilbizleri boyuk miqdarda yemekle xeyli fayda verirler Boceklerin omru 2 3 ildir Narahat edildikde ve ya ele goturuldukde bu bocek bedeninin arxa hissesinden kifayet qeder uzaq mesafeye 50 sm e qeder qelevi maye fisqirdir Deriye duserken bu maye keskin yanma hissi toredir Zedelenmis yeri su ile tez yuduqda bu hiss kecib gedir En gozel ve iri boceklerden biri kimi kolleksionerlerin diqqet merkezinde durur ve Beynelxalq entomologiya bazarinda yuksek qiymetlendirilir Bunun neticesinde onun sayi tehlukeli hedde qeder azalmis ve bu sebebden MDB ve Azerbaycanin Qirmizi kitablarina salinmisdir Azerbaycanda 300 novden cox karabid bocek qeyde alinmisdir 4 5 6 7 8 9 YayilmasiTebietin bezeyi olan bu endemik relikt nov simal serqi Azerbaycanin mese dageteklerinde yayilmisdir Talis daglarinda herdenbir Talis endemiki olan Carabus clypeatus talyshensis Men rast gelinir Bu nov mesenin yuxari serheddine yaxin mese etrafi cemenlerde ve dagustu kserofit bitki biotopunda yayilmisdir Bocekler tebietde yayin sonunda uze cixir ve payiza qeder yasayirlar Qislamani muxtelif siginacaqlarda daslarin altinda dosenekde ve s kecirirler O biri yazda cutlesme ve yumurtaqoyma bas verir Yumurtalar torpaga qoyulur buradaca surfeler inkisaf edir ve puplasir Bu yirtici boceklerin qidasini onurgasizlarin muxtelif qruplari cox vaxt cuculer ve onlarin surfeleri teskil edir Qafqaz endemiki olan Carabus exaratus G Boyuk ve Kicik Qafqazda kserofil bitki ortuyune malik aciq dag yamaclarinda rast gelinir Yaz ve payiz dovrunde bu boceklerin seciyyevi siginacaq yeri qayalarin yariqlari buradaki daslarin altidir Zaqafqaziyanin cenub rayonlarinda qara sicradici Carabus maurus A yasayir Bu Serqi Araliqdenizi menseli nadir bocekdir Zaqafqaziyadan basqa Iranda Turkiyede ve Kiprde de yasayir Onun seciyyevi biotoplari yarimsehra ve mese talalari dag col zonasinin erazileridir Subalp cemenleri ucun onun yarimnovu olan C maueus punilio Kust seciyyevidir Bigciqlari qisa rengi qara cox vaxt zeif benovseyiye calir Kicik Qafqazin ve Talisin dagliq zonasindaki taxil zemilerinde yayilmis Carabus tamsi Men de Zaqafqaziya endemikidir Sistematik cehetden Carabus cinsine Calosoma cinsi yaxindir Buraya surfeleri ile birge ziyanli kepeneklerin tirtillarini mehv eden istisnasiz olaraq faydali bocekler aiddir Meselen iyli gozelbeden Calosoma sycophanta L Azerbaycanda Boyuk Qafqazin aran ve dageteyi meselerinde yayilmisdir Kicik Qafqazin ve Talisin mese massivlerinde seyrek hallarda rast gelinir Bu bocek MDB ve Azerbaycan in Qirmizi kitablarina salinmisdir Azerbaycanda qumlu erazilerde Scarites lucidae Pall yasayir Kicik Qafqaz magaralarinda ozunemexsus kor karabidler Anophthalmus yasayir Qarisiq qida tipli haflardan Amara cinsinin boceklerini gostermek olar Meselen yirtici Amara aulica Panz Seki taxilciliq sovxozunda ve Masalli rayonunun Erkivan kendinde taxilin sud yetkinliyi ve yetisme dovrunde bezen sunbullerdeki deni gemirir A fulva Deg ise bezen neinki sunbulleri hem de kartof saplagini ceyneyir Daha uc yirtici karabid A apricaria Payk A ovata F ve A aenea Deg Semkirde Gencede ve Mingecevirde sutul taxil denlerini zedeleyir ve ya yabani medeni xacciceklilerin toxumlarini ceyneyir Zabrus cinsine tipik bitkiyeyen karabidler aiddir Bele ki cenub taxil karabid boceyi Z morio Men Azerbaycanda denli bitkilerin esas ziyanvericilerinden biri olub payizliq taxila muhum ziyan vurur Hem surfe hem de yasli fazada ziyan verir Z tenebrioides elongatus Men bundan az ziyanli nov deyildir Azerbaycanda bu yarimnovun esas ziyankar fealiyyet sahesi Seki Zaqatala Gence Daskesen ve Mugan Salyan zonalaridir Tesnifati IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2005 Bouchard P Bousquet Y Davies A E Alonso Zarazaga M A Lawrence J F Newton A F Reid C A M Slipinski S A Smith A B T Family group names in Coleoptera Insecta ing ZooKeys T L Erwin Sofia Pensoft Publishers 2011 Vol 88 Iss 88 P 1 972 ISSN 1313 2989 1313 2970 doi 10 3897 ZOOKEYS 88 807 PMID 21594053 Azerbayvcanin heyvanlar alemi II cild Baki Elm 2004 4 Nuriyeva I A Azerbaycanin Boyuk Qafqazin Cenub Serq ve Lenkeran vilayetlerinin karabid boceklerinin Carabidae ekoloji xususiyyetleri Azerbaycan Zooloqlar cemiyyetinin eserleri II cild Baki Elm 2010 s 384 389 5 Nurieva I A Dannye o zhuzhelicah razlichnyh rajonov Azerbajdzhana Nauchno prakticheskij konferenciya I yh mezhdunarodnyh Bekkerovskih chtenij Volgograd 2010 st 473 476 6 Nuriyeva I A Calasoma sycophanta ve Carabus caucasicus Coleoptera Carabidae karabid boceklerinin laboratoriya seraitinde saxlanmasi tecrubesine dair Zoologiya Institutunun eserleri Baki Elm 2011 cild 29 s 250 254 7 Nuriyeva I A Karabid boceklerin Carabidae praktiki ehemiyyeti ve Azerbaycanda Carabus cinsinin veziyyeti Zoologiya Institutunun eserleri Baki 2013 cild 31 2 s 116 122 8 Nurieva I A Sravnitelnyj analiz biocenoticheskih kompleksov zhuzhelic Coleoptera Carabidae landshaftov Bolshogo Kavkaza Azerbajdzhana Materialy Vserossijskoj konferencii s mezhdunarodnym uchastiem Gornye ekosistemy i ih komponenty Nalchik 2014 s 117 118 9 Nuriyeva I A Azerbaycanda Harpalus cinsinin Carabidae Coleoptera numayendeleri Azerbaycan Zooloqlar cemiyyetinin eserleri 7 cild 2 Baki 2015 s 100 105hemcinin bax