Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xəlilov Cabbar Əsədulla oğlu (9 may 1928-29 mart 1994) — Azərbaycan arxeoloqu, Qafqazşünas alim, tarix elmləri doktoru, professor, Azərbaycanda çöl arxeologiyasının əsas təşkilatçılarından biri.
| Cabbar Xəlilov | |
|---|---|
| Cabbar Əsədulla oğlu Xəlilov | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Xucbala, Quba rayonu, Azərbaycan SSR |
| Vəfat tarixi | (65 yaşında) |
Həyatı
C.Ə.Xəlilov 1928-ci il mayın 9-da Quba rayonunda Alpan çayının (Quru çay) sahilində yerləşən Xucbala kəndində anadan olmuşdur. 1941-ci ildə həmin kənddə orta məktəbi bitirmişdir. Onun yeniyetməlik illəri II Dünya müharibəsinin davam etdiyi bir dövrə təsadüf edir. Bu zaman o, ilk əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Bu çətin dövrü arxada qoyduqdan sonra 1946-cı ildə Quba Pedaqoji məktəbinə qəbul olunmuş, 1947-ci ildə həmin məktəbdə təhsilini başa vuraraq elə həmin il Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) tarix fakültəsinin əyani şöbəsinə daxil olmuşdur.
C.Ə. Xəlilov 1952-ci ildə universitetdə arxeologiya ixtisası üzrə təhsilini başa vurmuş, professor Y.A. Paxomovun rəhbərliyi altında "Skif və sarmatlarda atJarm dəfni və onların Azərbaycanda təsadüf edilmiş qəbirlərlə müqayisəsi" mövzusunda diplom işini müdafiə etmişdir. Onun arxeoloji çöl-tədqiqat işlərinə ilk dəfə cəlb olunması 1950-ci ilə təsadüf edir. Həmin ildə o, müəllimi məşhur arxeoloq S.M. Qazıyevin rəhbərliyi altında Mingəçevir arxeoloji abidələri kompleksində küp və katakomba qəbirlərinin qazıntılarında iştirak etmişdir. Hələ tələbə ikən onda təşkilatçılıq bacarığı üzə çıxmış və universitetdə təhsil almaqla yanaşı 1952-ci ildə o, Azərbaycan tarixi muzeyinin Arxeoloji texnologiya laboratoriyasına muzeyin direktoru S.M. Qazıyev tərəfindən müdir təyin edilmişdir.
1952-ci ildə C.Ə.Xəlilov Qafqaz arxeologiyası ixtisası üzrə əyani aspiranturada təhsil almaq üçün Moskva şəhərinə (Rusiya) SSRİ Elmlər Akademiyasının Maddi-mədəniyyət tarixi institutuna (indiki Rusiya EA Arxeologiya İnstitutu) ezam edilmişdir. 1955-ci ildə o, Moskvada Lenin mükafatı laureatı Y.İ.Kmpnovun elmi rehbərliyi altında "Qərbi Azərbaycanın son tunc dövrü və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Müvəffəqiyyətlə keçən müdafiədə o zaman SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, sonralar isə akademik olan B.B. Piotrovski, hal-hazırda Rusiya EA Arxeologiya institutunun direktoru, Rusiya EA müxbir-üzvü R.M. Munçayev rəsmi opponentlər kimi çıxış etdilər. Aspirantura illərində o, görkəmli Rusiya arxeoloqu A.A. İyessenin rəhbərlik etdiyi SSRİ EA və Azərbaycan EA-nın birgə Azərbaycan (Örən-qala) arxeoloji ekspedisiyasının tərkibində (1953-cü il) və habelə S.M. Qazıyevin rəhbərliyi altında Qazax rayonundakı Qazaxbəyli abidəsinin (e.ə. VIII-VI əsrlər) tədqiqatlarında (1954-cü il) iştirak etmişdir. Gədəbəy yaxınlığındakı Pir qalaçası siklop tikintisində apardığı kəşfiyyat qazıntısı (1954-cü il) C.Ə. Xəlilova ilk dəfə belə bir fikir irəli sürməyə imkan vermişdir ki, Azərbaycanın siklop tikililərinin bir qrupu daimi yaşayış məskənləri olmuşdur. Bu və digər elmi flkirlər alimin 1959-cu ildə nəşr etdirdiyi "Qərbi Azərbaycanın tunc dövrü və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri" kitabında öz əksini tapmışdır.
C.Ə. Xəlilov 1956-cı ildən etibarən Azərbaycan EA Tarix İnstirutunda I işləməyə başlamışdır. 1958-ci ildə Azərbaycan EA Rəyasət Heyəti C.Ə. Xəlilova "arxeologiya" ixtisası üzrə baş elmi işçi adını vermişdir. 1968-ci ildən ömrünün I sonunadək o, əsasını qoyduğu Çöl-tədqiqat işləri şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Azərbaycanın bütün bölgələrində arxeoloji, etnoqrafik ekspedisiyalarm təşkili və onların fəaliyyətinə nəzarət bu şöbənin səlahiyyətlərinə aid olmuşdur. Məhz C.Ə. Xəlilovun şöbə müdiri kimi fəaliyyəti dövründə arxeoloji ekspedisiyaların işini Azərbaycanın bütün bölgələrində təşkil etmək mümkün olmuşdur.
İnstitutda işlədiyi ilk illərdə o, İ.H. Nərimanovla birgə Qazax rayonundakı Qazaxbəyli (1956-cı il) və Sarıtəpə (1956-1957-ci illər) abidələrində, Q.M. Əhmədovla birgə Ağdaş rayonundakı alban dövrünə aid Çayboğazı (1957-ci il), Hacıqabul rayonunun Tava və Qubalı kəndləri ətrafındakı orta əsr abidələrində (1958-ci il) tədqiqatlar aparmışdır.
1957-ci ildə C.Ə.Xəlilov ilk dəfə arxeoloji ekspedisiya rəisi kimi fəaliyyətə başlamışdır. Həmin ildə o, Azərbaycan tarixi muzeyinin ekspedisiyasına başçılıq edərək Xızı rayonunun Altıağac kəndi yaxınlığında, orta əsr Dərəzarat və başqa abidələrdə arxeoloji tədqiqat işləri aparmışdır. Sonralar onun rəhbərliyi altında Azərbaycan EA Tarix, habelə Arxeologiya və etnoqrafıya instirutlarının Şamaxı (1958-1975-ci illər), "Azərbaycanın arxeoloji abidələrinin külliyyatı" (1976-1980-cı illər), Gəncə-Qazax (1981-1982-ci illər), Quba-Xaçmaz (1983-1994-cü illər) kimi iri ekspedisiyaları fəaliyyət göstərmişdir.
Sarıtəpə abidəsində e.ə. V-IV əsrlərə aid möhtəşəm bir saray qalıqlarının üzə çıxarılması və burada Əhəməni imperiyasmm canişinlərindən birinin iqamətgahının yerləşdiyinin müəyyən edilməsi, Şamaxı şəhəri yaxmlığındakı Xınıslı şəhərgahında qədim yunan müəllifı (II əsr) Klavdi Ptolemeyin xatırladığı Samexiya (Kamexiya) alban şəhərinin qalıqlarının aşkar edilməsi və beləliklə, Şamaxı şəhərinin 2400 yaşı olduğunun müəyyən edilməsi C.Ə. Xəlilovun əsas arxeoloji nailiyyətləri sırasına daxildir. 1958-1974-cü illərdə tədqiq olunmuş Xınıslı abidəsindən 3500-ə yaxın müxtəlif arxeoloji materiallar üzə çıxarılmışdır. Bunların arasında Qədim Romada istehsal edilmiş qızıl örtüklü qartal formalı sancaq, hun sənətinə aid qiymətli daşlarla bəzədilmiş qızıl örtüklü diadem, İran şahənşahının ov səhnəsini əks etdirən, İranda Sasani dövründə istehsal edilmiş qızıl suyuna çəkilmiş gümüş cam və digərləri əsil qiymətli incəsənət əsərləridir. Bu tapıntılar hal-hazırda Azərbaycan tarixi muzeyinin xüsusi fondunda mühafizə edilir.
Çöl tədqiqatları ilə paralel olaraq C.Ə. Xəlilov "Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti (e.ə. IV – b.e. III əsrləri)" mövzusunda doktorluq dissertasiyası üzərində işləyir. C.Ə. Xəlilovun bu mövzuya istiqamətlənməsi bəlkə də taleyin qisməti idi. Axı o, alban etnosunun adını qoruyub saxlamış Alpan çayın sahilində dünyaya göz açmışdı. O, mövzu üzərində işləyərkən tez-tez Dağıstana (Rusiya) səfərlər edir, alban dövrü arxeoloji abidələrində aparılan qazıntı işlərinin gedişi və əldə edilən materiallarla yerində tanış olurdu.
1974-cü ildə C.Ə. Xəlilov dissertasiyasını müdafiə edərək tarix elmləri doktoru elmi dərəcəsinə layiq görüldü. Sonralar bu işi yeni materiallarla zənginləşdirən alim 1985-ci ildə "Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti" adlı kitabı nəşr etdirmişdir. C.Ə. Xəlilovun tədqiqatlarına qədər belə bir fikir hökm sürürdü ki, Albaniyada bir-birinə yad olan ayrı-ayrı tayfalar yaşamış və onlar özlərinə məxsus mədəniyyətlər yaratmışlar.
C.Ə. Xəlilov yeni konsepsiya işləyib hazırladı və müəyyən etdi ki, Albaniyadakı tayfalar eyni kökdən intişar tapmış və lokal variantlara malik vahid Alban mədəniyyətini yaratmışlar. Erməni tarixşünaslığının təsiri altında olan bir sıra sovet tarixçiləri çap etdirdikləri müxtəlif əsərlərdə albanların iqtisadi, ictimai və mədəni cəhətdən öz qonşularından geri qaldığını dəfələrlə təkrar edirdilər. C.Ə. Xəlilov tutarlı dəlillər gətirərək Azərbaycanın qədim sakinləri olan albanların Ermənistan və Gürcüstandakı qonşularından nəinki geri qalmadıqlarını, hətta əkinçilik, maldarlıq, saxsı məmulatı istehsalı, hərb sənəti və başqa sahələrdə Qafqazda ön mövqeyə sahib olduqlarmı təsdiq etdi. Hələ 1974-cü ildə doktorluq dissertasiyasının müdafiəsi zamanı C.Ə. Xəlilovun rəsmi opponentləri olan Ermənistan EA müxbir üzvü B.N. Arakelyan, Gürcüstan EA müxbir üzvü A.M. Apakidze bu yeni elmi nəticələrlə razılaşmalı olmuşdular. Sovet tarix kitablarında və xəritələrində erməni tarixşünaslığının təsiri altında belə bir fikir qəbul edilmişdi ki, guya Kür çayından cənubdakı Azərbaycan torpaqları əzəldən qədim Ermənistana mənsub olmuşdur.
C.Ə. Xəlilov sübut etdi ki, vahid alban arxeoloji mədəniyyəti Kür çayının hər iki sahilində təşəkkül tapmış və bu torpaqlar ən qədim zamanlardan Albaniyaya məxsus olmuşdur. Əsər haqqında Ümumittifaq Müəllif hüquqları agentliyinin bülletenində çap olunmuş elmi rəydə bu kitab "Qafqazın qədim dövlətinin yeni kəşfi" kimi xarakterizə edilmiş və xarici ölkələrdə çap edilmək üçün təklif olunmuşdur. Avropa elm dairələrində Qafqaz albanları və onların mədəniyyəti haqqında dəqiq məlumatın az olması bunu zəruri edirdi. Balkan ölkələrində mənbəyi bilinməyən belə bir məlumat yayılmışdı ki, guya Azərbaycanda son arxeoloji tədqiqatlar Balkan və Qafqaz albanlarının mədəniyyətləri arasında birbaşa əlaqələri aşkar etmişdir. Bunu 1989-cu ildə Yuqoslaviyanın "Galaksija" elmi jurnalının C.Ə. Xəlilova göndərilmiş sualları da təsdiq edirdi.
Şimal-Şərqi Azərbaycanın abidələri hələ 1958-ci ildən C.Ə. Xəlilovu özünə cəlb etmişdir. Azərbaycan arxeoloji abidələri külliyyatının tərtib olunması ilə əlaqədar təşkil edilmiş xüsusi ekspedisiya C.Ə. Xəlilovun rəhbərliyi altında 1976-1980-cı illər ərzində Quba, Qusar, Dəvəçi, Siyəzən, Xaçmaz rayonları ərazisində 200-dən çox abidə qeydə almış, onların çoxunda kəşfiyyat qazıntı işləri apararaq mədəni təbəqələrini müəyyən etmişdir. Şabran, Sandıqtəpə şəhərgahlarında, tunc və orta əsr dövrlərinə aid Sərkərtəpə yaşayış yerində aparılmış genişmiqyaslı arxeoloji qazıntı işləri Qafqaz arxeologiyasına öz əhəmiyyətli töhfələrini bəxş etmişdir. Sandıqtəpə abidəsində aparılan arxeoloji qazıntı işləri nəticəsində Quba şəhərinin IV-XIIII əsrlərdə burada yerləşməsi və beləliklə, Qubanın təqribən 1700 yaşı olduğu müəyyən edilmişdir. Bu tədqiqatların nəticələri bir sıra məqalələrdə, habelə f müştərək yazılaraq 1991-ci ildə nəşr edilmiş "Şimal-Şərqi Azərbaycanın arxeoloji I abidələri" kitabında öz əksini tapmışdır. Azərbaycanın arxeoloji abidələrinin I külliyyatının tərtibi sahəsində ilk əsər olan bu kitab həmin silsilənin digər cildləri üçün nümunə rolunu oynaya bilər. Bu kitaba daxil edilmiş arxeoloji abidələrin l xronoloji çərçivəsi e.ə. III minillikdən b.e. XVIII əsrinədək olan təqribən 5000 illik I dövrü əhatə edir. Bunların sırasında Xucbala, Qüxuroba, Rustov abidələrinin I bölgənin etnik tarixinin öyrənilməsi baxımından, Canaxır abidəsinin isə alban şəhər I mədəniyyəti probleminin araşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyəti vardır.
1981-1982-ci illər ərzində köhnə Gəncə şəhərgahında apardığı arxeoloji qazıntı işləri nəticəsində C.Ə. Xəlilov şəhərin IX əsrdən XVII əsrədək olan dövrə I aid mədəni təbəqələrini və qiymətli sənət nümunələrini üzə çıxarmışdır. Bunların I sırasında Çində istehsal edilmiş və üzərində heroqlif yazılar olan çini qabları xüsusi I qeyd etmək lazımdır.
C.Ə. Xəlilov Azərbaycanda, keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarında, həmçinin I nin xaricdə müxtəlif dillərdə 150-dən çox elmi əsər çap etdirmişdir. Bu qisimdən 1 akademik B.A. Rıbakovun ümumi redaktorluğu altında "SSRİ arxeologiyası" fundamental çoxcildliyinin nəşrində C.Ə. Xəlilovun iştirakını xüsusi qeyd etmək I lazımdır. O, bu tədqiqat əsərinin çap olunmuş cildlərinin müəllilləri arasında yeganə 1 azərbaycanlı arxeoloqdur. Müəlliflərindən biri olduğu cild "Qafqaz və Orta Asiyanın I ən qədim dövlətləri" adı altında 1985-ci ildə Moskvada nəşr edilmişdir. Beləliklə, I C.Ə.Xəlilov Azərbaycandan kənarda kitabı çıxmış ilk azərbaycanlı arxeoloqdur. Bu I kitabın nəşrinə qədər A.P. Novoseltsev kimi bəzi sovet tarixçiləri Albaniya I arxeologiyasının yeni nəticələri ilə razılaşmaq istəmirdi. Həmin müəllif 1980-cı ildə nəşr etdirdiyi və elmi redaktoru S.Q. Ağacanov olan "Zaqafqaziya ölkələrində feodalizmin genezisi" kitabında C.Ə. Xəlilovu xüsusi qeyd edərək həmin nəticələrin mübahisəli olduğunu bildirmişdir. Lakin "Qafqaz və Orta Asiyanın ən qədim dövlətləri" kitabında XX əsr üçün arxeologiya elmində qəbul edilmiş fıkirlərin I sırasma C.Ə. Xəlilovun Albaniya mədəniyyətinə yuxarıda qeyd olunan baxışlarının daxil edilməsi bütün şübhələrə son qoymuş oldu. Həmin kitabda alban mədəniyyətinin Kür çayının hər iki sahilində yayıldığını əks etdirən və sovet I arxeologiyasında tanınmış xəritənin çap edilməsi təkcə C.Ə. Xəlilovun deyil, onun timsalında bütün Azərbaycan arxeologiyasının böyük uğuru idi. Yaxın aylarda Moskvada C.Ə. Xəlilovun müəlliflər sırasına daxil olduğu "Krım və Qafqaz orta 1 əsrlərdə" adlı iri həcmli kitabın nəşr edilməsi gözlənilir. C.Ə. Xəlilov çapa hazırlanan "Azərbaycan arxeologiyası" çoxcildliyinin də müəlliflərindən biridir. C.Ə. Xəlilovun əsərlərini Almaniyada çıxan "Das Altertum", Moskvada nəşr olunan "Sovetskaya arxeoloqiya", "Vestnik drevney istorii" və s. bu kimi məşhur elmi jurnallar həvəslə çap edirdilər. Onunla Almaniya, Çexiya, Macarıstan, Polşa, Bolqarıstan, Yuqoslaviya, İtaliya, İran və başqa ölkələrin alimləri və elmi müəssisələri əlaqə saxlayırdılar.
C.Ə.Xəlilovun beynəlxalq, ümumittifaq elmi məclislərdə etdiyi məruzələr həmişə çox böyük maraqla qarşılanmışdır. Bu baxımdan 1976-cı ildə antikşünasların XIV Beynəlxalq "Eyrene" konfransında səslənən "Şamaxı antik dövrdə" adlı məruzəsi diqqətəlayiqdir. Bu beynəlxalq konfransda C.Ə. Xəlilov alman həmkarı B. Bötger (Berlin) ilə birgə "Ən yeni arxeoloji kəşflər" bölməsinin iclaslarmdan birinə sədrlik etmişdir. Beləliklə, C.Ə. Xəlilov beynəlxalq elmi konfransda iclasa sədrlik etmiş ilk azərbaycanlı arxeoloqdur. C.Ə. Xəlilovun Azərbaycandan kənarda iştirak etdiyi ilk elmi məclis 1956-cı ildə İrəvanda (Ermənistan) keçirilmiş "Qafqaz arxeologiyası konfransı" olmuşdur. Bundan sonra alim Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Ermənistan, Tacikistan və başqa ölkələrdə 20-dən çox beynəlxalq və ümumittifaq elmi məclislərdə plenar, sessiya və bölmə iclaslarında məruzələrlə çıxış etmiş, bir sıra belə məclislərdə iclaslara sədrlik etmişdir. "Sovet arxeologiyası XI beşillikdə" Ümumittifaq arxeoloji konfransmda (Bakı, 1985) plenar iclasında məruzə etməklə yanaşı C.Ə. Xəlilov çap edilmiş konfrans materialları məcmuəsinin məsul redaktoru (Rusiya arxeoloqu V.P.Şilov ilə birgə) və təşkilat komitəsinin həmsədri olmuşdur.
C.Ə. Xəlilov arxeoloji abidələrin təbliğatı, bərpası və mühafızəsi işlərinə böyük diqqət yetirirdi. Yəqin ki, "Dədə Qorqud" bədii fılminin (1975-ci il) ilk və son kadrlarındakı çöllərə səpələnmiş daş insan heykəllərini hamı xatırlayır, lakin çoxları bilmir ki, bunlar filmin çəkiliş ərəfəsində süni yaradılmış müqəvvalar deyil, qədim tarixi abidələrdir. Həmin heykəllər 1965-1968-ci illərdə C.Ə. Xəlilov tərəfındən Şamaxı rayonunun Çıraqlı kəndi yaxınlığındakı qədim abidədən aşkar edilmişdir. Filmin çəkilişi zamanı bu heykəllər haqqında eşidən quruluşçu rejissor Tofiq Tağızadə və ssenari müəllifı Anar yaradıcı qrupla xüsusi olaraq bu məqsədlə Şamaxıya gəlmiş və heykəllərlə bağlı kadrları burada lentə köçürmüşlər. C.Ə. Xəlilov Azərbaycanın maddi mədəniyyət abidələrinə həsr olunmuş bir neçə sənədli televiziya filmlərinin də rəsmi elmi məsləhətçisi olmuşdur.
Arxeoloji materialların bərpası və qorunması işində C.Ə. Xəlilovun əməli fəaliyyətini yuxarıda xatırlanan qızıl suyuna çəkimiş gümüş qabın taleyi bir daha sübut edir. Parçalanmış vəziyyətdə tapılmış bu qabın bərpası yalnız Moskvada Dövlət Tarıx muzeyində mümkün idi. Lakin orada bərpa işlərinə başlamağa bir şərtlə razılıq verdilər ki, həmin qab mühafızə üçün Moskva muzeyinə veriləcəkdir. Yalnız C.Ə. Xəlilovun qətiyyətli mövqe tutması nəticəsində bu nadir sənət nümunəsi 1970-ci ildə V.N. Darkeviç tərəfındən Moskvada bərpa edildikdən sonra Azərbaycana qaytarılmış və hal-hazırda Azərbaycan tarixi muzeyinin xüsusi qiymətli əşyalar fondunda qorunub saxlanılır.
C.Ə. Xəlilov 1979-cu ildən Azərbaycan tarix və mədəniyyət abidələrinin könüllü mühafızə cəmiyyətinin ictimai müfəttişi kimi fəaliyyət göstərmişdir. O, Azərbaycan "Bilik" cəmiyyətinin xətti ilə müxtəlif bölgələıdə mühazirələr oxumuş vəhəmin cəmiyyətin təşəkkür fərmanı ilə təltif olunmuşdur (1981-ci il). Arxeoloji tədqiqatlar barədə jumalistlərə verdiyi müsahibələr televiziya və radioda səslənmiş, mətbuatda çap edilmişdir. C.Ə.Xəlilov arxeoloji abidələrin təbliği məqsədilə dövrü mətbuatda 40-a yaxın məqalə çap etdirmiş, 1961-ci ildə "Maddi-mədəniyyət abidəl-rinin əhəmiyyəti və mühafızəsi" adlı kitab nəşr etdirmişdir. C.Ə.Xəlilov 1974-cü il-də Şamaxı şəhərində "Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafızəsi ümumxalq işidir" mövzusunda elmi konfrans keçirmiş və səyyar sərgi təşkil etmişdir. Bundan bir 1 qədər əwəl 1970-ci ildə C.Ə.Xəlilov SSRl Xalq təsərrüfatı nailiyyətləri Baş ko-mitəsi tərəfindən SSRİ XTN sərgisinin rəsmi iştirakçısı kimi xüsusi şəhadətnamə ilə təsdiq edilmişdir və Moskvada həmin sərgidə Azərbaycanın arxeoloji qazıntılar nəti- 1 cəsində əldə edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələrinin nümayişini təşkil etmişdir. Həmin ildə o, Moskvada SSRl Mədəniyyət nazirliyinin Mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi üzrə Elmi-metodiki şurasmm birgə plenumunda çıxış etmişdir. 1973-cü ; ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 5-ci sessiyasındakı nitqində mədəniyyət naziri Z.N.Bağırov bir neçə arxeoloqla yanaşı C.Ə.Xəlilovun da elmi fəaliyyətinə yüksək qiymət vermiş və göstərmişdir ki, belə arxeoloqların zəhməti "mədəniyyət abidəiə-rinin qorunması, bərpası və təbliği ilə əlaqədar olan bütün işlər üçün möhkəm elmi zəmin yaratmışdır". C.Ə.Xəlilov 1976-cı ildən etibarən Azərbaycan Mədəniyyət nazirliyinin sifarişi ilə Quba-Xaçmaz bölgəsi arxeoloji abidələrinin pasportlaşdırıl-ması işini görmüşdür.
Şöbə müdiri olmaqla yanaşı eyni zamanda Azərbaycan EA Tarix, 1993-cü ildən isə Arxeologiya və etnoqrafıya institutunun Çöl-tədqiqatları bürosunun sədri vəzifəsini daşıyan C.Ə.Xəlilov institutun ekspedisiyalarının elmi hesabatlarının və digər sənədlərin qorunub saxlanılması üçün xüsusi Arxiv yaratmışdır. C.Ə.Xəlilovun fəaliyyəti dövründə burada toplanmış təkcə çöl-tədqiqat işlərinin yekunlarına həsr olunmuş geniş elmi hesabatların sayı 600-ə yaxmdır.
C.Ə.Xəlilov yalmz arxeoloji abidələrin mühafizəsi məsələləri ilə deyil, eyni zamanda Azərbaycanda arxeologiya elminin banilərinin elmi irsinin mühafizəsi qay-ğısına da qalırdı. Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş dövrünün arxada qalmasına baxma-yaraq 60-cı illərdə repressiya qurbanları haqqında yazmağa hələ az adam cəsarət edirdi. C.Ə.Xəlilov Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Arxivində gör-kəmli Azərbaycan arxeoloq və etnoqrafı Ə.K.Ələkbərovun həyat və yaradıcılığı ba-rədə materiallar üzə çıxararaq xüsusi məqalə yazmış və 1966-cı ildə Moskvada nəşr etdirmişdir. Bundan bir qədər əvvəl 1960-cı ildə Ə.K.Ələkbərovun çap edilməmiş əsərlərinin yığılaraq kitab halında nəşr olunmasında böyük zəhmət çəkmişdir. Sonrakı illərdə C.Ə.Xəlilov bəzi digər alimlərin də həyat və yaradıcılığı mövzusuna müraciət etmişdir.
C.Ə.Xəlilov alim, publisist olmaqla yanaşı bir pedaqoq kimi də nüfuz qazan-mışdır. 1968-ci ildən etibarən C.Ə.Xəlilov vaxtı ilə təhsil aldığı Azərbaycan Dövlət Universitetində (indi BDU) tələbələrə arxeologiya fənnindən mühazirələr oxu-muşdur. Onun elmi rəhbərliyi altında 10-dan çox arxeoloq və etnoqraf Azərbaycan, Rusiya, Ukrayna, Belorus, Gürcüstan və Ermənistanda namizədlik disertasiyalan müdafiə etmişlər. Onların bəziləri sonralar tarix elmləri doktoru olmuşlar. C.Ə.Xəlilov Rusiya, Gürcüstan, Ermənistan və başqa keçmiş sovet respublikalarınm arxeoloqlarının doktorluq və namizədlik dissertasiyalarma, avtoreferatlarına rəsmi rəy vermişdir. C.Ə.Xəlilov doktorluq dissertasiyalarmın rəsmi opponenti kimi çıxış etmiş ilk azərbaycanlı arxeoloqdur (Tbilisi, 1979-cu il). Bütün bu fəaliyyətinin nəticəsi kimi SSRl Nazirlər Soveti yanında Ali Attestasiya komissiyası 1982-ci ildə ona ar-xeologiya ixtisası üzrə professor elmi adını vermişdir. C.Ə.Xəlilov bu ada layiq cörülmüş ilk azərbaycanlı arxeoloqdur.
C.Ə.Xəlilov həmkarlarımn çap ojunmuş kitablarma rəy yazaraq nəşr etdirmiş8, 13 elmi əsərin redaktoru olmuş, "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası"nda bir çox məqalələr çap etdirməklə yanaşı ASE-nin rəsmi elmi məsləhətçisi kimi çalışmışdır. O, "Tarix institutunun əsərləri", "Azərbaycanm maddi mədəniyyəti", "Azərbaycanda arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlar" kimi dövrü nəşrlərin və habelə "Sovet Azərbaycamnm ictimai elmləri", "Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar" kimi əsərlərin redaksiya heyətinin tərkibinə daxil olmuşdur. C.Ə.Xəlilov Azərbaycan EA Tarix institutu və Azərbaycan tarixi muzeyinin Elmi şuralarmm üzvü olmuşdur. C.Ə.Xəlilov 1970-ci ildə "Şanlı əməyə görə", 1986-cı ildə "Əmək veteranı" medalları ilə təltif edilmişdir.
Son vaxtlar Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlara diqqət və qayğmm artırılması C.Ə.Xəlilovun elmi yaradıcılıq istiqamətinə də öz təsirini göstərmişdir. 1993-cü ildə "Ləzgilərin tarixi" mövzusunda keçirilmiş ilk elmi konfransda C.Ə.Xəlilov "Qusar rayonunun IX-XYII əsrlərə aid yaşayış yerləri" adlı məruzə ilə çıxış edərək Islam dininin qəbulundan sonra azərbaycanlılarla ləzgilərin bir-birinə çox yaxmlaşması, onlarm yaratdıqları mədəniyyətlərin bir-birindən, demək olar ki, seçilməməsi fıkirlərini əsaslandırmışdır.
C.Ə.Xəlilova sonuncu elmi sifariş 1993-cü ildə İtaliyanın Roma şəhərindən daxil olmuş, ondan "İtaliya ensiklopediyası" üçün məqalələr yazmaq xahiş olunmuşdur. Lakin amansız ölüm buna imkan verməmişdir. Görkəmli alim 1994-cü il martın 29-da uzun sürən xəstəlikdən sonra 66 yaşında vəfat etmişdir.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xelilov Cabbar Esedulla oglu 9 may 1928 29 mart 1994 Azerbaycan arxeoloqu Qafqazsunas alim tarix elmleri doktoru professor Azerbaycanda col arxeologiyasinin esas teskilatcilarindan biri Cabbar XelilovCabbar Esedulla oglu XelilovDogum tarixi 9 may 1928Dogum yeri Xucbala Quba rayonu Azerbaycan SSRVefat tarixi 29 mart 1994 65 yasinda HeyatiC E Xelilov 1928 ci il mayin 9 da Quba rayonunda Alpan cayinin Quru cay sahilinde yerlesen Xucbala kendinde anadan olmusdur 1941 ci ilde hemin kendde orta mektebi bitirmisdir Onun yeniyetmelik illeri II Dunya muharibesinin davam etdiyi bir dovre tesaduf edir Bu zaman o ilk emek fealiyyetine baslamisdir Bu cetin dovru arxada qoyduqdan sonra 1946 ci ilde Quba Pedaqoji mektebine qebul olunmus 1947 ci ilde hemin mektebde tehsilini basa vuraraq ele hemin il Azerbaycan Dovlet Universitetinin indiki Baki Dovlet Universiteti tarix fakultesinin eyani sobesine daxil olmusdur C E Xelilov 1952 ci ilde universitetde arxeologiya ixtisasi uzre tehsilini basa vurmus professor Y A Paxomovun rehberliyi altinda Skif ve sarmatlarda atJarm defni ve onlarin Azerbaycanda tesaduf edilmis qebirlerle muqayisesi movzusunda diplom isini mudafie etmisdir Onun arxeoloji col tedqiqat islerine ilk defe celb olunmasi 1950 ci ile tesaduf edir Hemin ilde o muellimi meshur arxeoloq S M Qaziyevin rehberliyi altinda Mingecevir arxeoloji abideleri kompleksinde kup ve katakomba qebirlerinin qazintilarinda istirak etmisdir Hele telebe iken onda teskilatciliq bacarigi uze cixmis ve universitetde tehsil almaqla yanasi 1952 ci ilde o Azerbaycan tarixi muzeyinin Arxeoloji texnologiya laboratoriyasina muzeyin direktoru S M Qaziyev terefinden mudir teyin edilmisdir 1952 ci ilde C E Xelilov Qafqaz arxeologiyasi ixtisasi uzre eyani aspiranturada tehsil almaq ucun Moskva seherine Rusiya SSRI Elmler Akademiyasinin Maddi medeniyyet tarixi institutuna indiki Rusiya EA Arxeologiya Institutu ezam edilmisdir 1955 ci ilde o Moskvada Lenin mukafati laureati Y I Kmpnovun elmi rehberliyi altinda Qerbi Azerbaycanin son tunc dovru ve demir dovrunun evvellerine aid arxeoloji abideleri movzusunda namizedlik dissertasiyasini mudafie etmisdir Muveffeqiyyetle kecen mudafiede o zaman SSRI Dovlet mukafati laureati sonralar ise akademik olan B B Piotrovski hal hazirda Rusiya EA Arxeologiya institutunun direktoru Rusiya EA muxbir uzvu R M Muncayev resmi opponentler kimi cixis etdiler Aspirantura illerinde o gorkemli Rusiya arxeoloqu A A Iyessenin rehberlik etdiyi SSRI EA ve Azerbaycan EA nin birge Azerbaycan Oren qala arxeoloji ekspedisiyasinin terkibinde 1953 cu il ve habele S M Qaziyevin rehberliyi altinda Qazax rayonundaki Qazaxbeyli abidesinin e e VIII VI esrler tedqiqatlarinda 1954 cu il istirak etmisdir Gedebey yaxinligindaki Pir qalacasi siklop tikintisinde apardigi kesfiyyat qazintisi 1954 cu il C E Xelilova ilk defe bele bir fikir ireli surmeye imkan vermisdir ki Azerbaycanin siklop tikililerinin bir qrupu daimi yasayis meskenleri olmusdur Bu ve diger elmi flkirler alimin 1959 cu ilde nesr etdirdiyi Qerbi Azerbaycanin tunc dovru ve demir dovrunun evvellerine aid arxeoloji abideleri kitabinda oz eksini tapmisdir C E Xelilov 1956 ci ilden etibaren Azerbaycan EA Tarix Instirutunda I islemeye baslamisdir 1958 ci ilde Azerbaycan EA Reyaset Heyeti C E Xelilova arxeologiya ixtisasi uzre bas elmi isci adini vermisdir 1968 ci ilden omrunun I sonunadek o esasini qoydugu Col tedqiqat isleri sobesine rehberlik etmisdir Azerbaycanin butun bolgelerinde arxeoloji etnoqrafik ekspedisiyalarm teskili ve onlarin fealiyyetine nezaret bu sobenin selahiyyetlerine aid olmusdur Mehz C E Xelilovun sobe mudiri kimi fealiyyeti dovrunde arxeoloji ekspedisiyalarin isini Azerbaycanin butun bolgelerinde teskil etmek mumkun olmusdur Institutda islediyi ilk illerde o I H Nerimanovla birge Qazax rayonundaki Qazaxbeyli 1956 ci il ve Saritepe 1956 1957 ci iller abidelerinde Q M Ehmedovla birge Agdas rayonundaki alban dovrune aid Caybogazi 1957 ci il Haciqabul rayonunun Tava ve Qubali kendleri etrafindaki orta esr abidelerinde 1958 ci il tedqiqatlar aparmisdir 1957 ci ilde C E Xelilov ilk defe arxeoloji ekspedisiya reisi kimi fealiyyete baslamisdir Hemin ilde o Azerbaycan tarixi muzeyinin ekspedisiyasina basciliq ederek Xizi rayonunun Altiagac kendi yaxinliginda orta esr Derezarat ve basqa abidelerde arxeoloji tedqiqat isleri aparmisdir Sonralar onun rehberliyi altinda Azerbaycan EA Tarix habele Arxeologiya ve etnoqrafiya instirutlarinin Samaxi 1958 1975 ci iller Azerbaycanin arxeoloji abidelerinin kulliyyati 1976 1980 ci iller Gence Qazax 1981 1982 ci iller Quba Xacmaz 1983 1994 cu iller kimi iri ekspedisiyalari fealiyyet gostermisdir Saritepe abidesinde e e V IV esrlere aid mohtesem bir saray qaliqlarinin uze cixarilmasi ve burada Ehemeni imperiyasmm canisinlerinden birinin iqametgahinin yerlesdiyinin mueyyen edilmesi Samaxi seheri yaxmligindaki Xinisli sehergahinda qedim yunan muellifi II esr Klavdi Ptolemeyin xatirladigi Samexiya Kamexiya alban seherinin qaliqlarinin askar edilmesi ve belelikle Samaxi seherinin 2400 yasi oldugunun mueyyen edilmesi C E Xelilovun esas arxeoloji nailiyyetleri sirasina daxildir 1958 1974 cu illerde tedqiq olunmus Xinisli abidesinden 3500 e yaxin muxtelif arxeoloji materiallar uze cixarilmisdir Bunlarin arasinda Qedim Romada istehsal edilmis qizil ortuklu qartal formali sancaq hun senetine aid qiymetli daslarla bezedilmis qizil ortuklu diadem Iran sahensahinin ov sehnesini eks etdiren Iranda Sasani dovrunde istehsal edilmis qizil suyuna cekilmis gumus cam ve digerleri esil qiymetli incesenet eserleridir Bu tapintilar hal hazirda Azerbaycan tarixi muzeyinin xususi fondunda muhafize edilir Col tedqiqatlari ile paralel olaraq C E Xelilov Qafqaz Albaniyasinin maddi medeniyyeti e e IV b e III esrleri movzusunda doktorluq dissertasiyasi uzerinde isleyir C E Xelilovun bu movzuya istiqametlenmesi belke de taleyin qismeti idi Axi o alban etnosunun adini qoruyub saxlamis Alpan cayin sahilinde dunyaya goz acmisdi O movzu uzerinde isleyerken tez tez Dagistana Rusiya seferler edir alban dovru arxeoloji abidelerinde aparilan qazinti islerinin gedisi ve elde edilen materiallarla yerinde tanis olurdu 1974 cu ilde C E Xelilov dissertasiyasini mudafie ederek tarix elmleri doktoru elmi derecesine layiq goruldu Sonralar bu isi yeni materiallarla zenginlesdiren alim 1985 ci ilde Qafqaz Albaniyasinin maddi medeniyyeti adli kitabi nesr etdirmisdir C E Xelilovun tedqiqatlarina qeder bele bir fikir hokm sururdu ki Albaniyada bir birine yad olan ayri ayri tayfalar yasamis ve onlar ozlerine mexsus medeniyyetler yaratmislar C E Xelilov yeni konsepsiya isleyib hazirladi ve mueyyen etdi ki Albaniyadaki tayfalar eyni kokden intisar tapmis ve lokal variantlara malik vahid Alban medeniyyetini yaratmislar Ermeni tarixsunasliginin tesiri altinda olan bir sira sovet tarixcileri cap etdirdikleri muxtelif eserlerde albanlarin iqtisadi ictimai ve medeni cehetden oz qonsularindan geri qaldigini defelerle tekrar edirdiler C E Xelilov tutarli deliller getirerek Azerbaycanin qedim sakinleri olan albanlarin Ermenistan ve Gurcustandaki qonsularindan neinki geri qalmadiqlarini hetta ekincilik maldarliq saxsi memulati istehsali herb seneti ve basqa sahelerde Qafqazda on movqeye sahib olduqlarmi tesdiq etdi Hele 1974 cu ilde doktorluq dissertasiyasinin mudafiesi zamani C E Xelilovun resmi opponentleri olan Ermenistan EA muxbir uzvu B N Arakelyan Gurcustan EA muxbir uzvu A M Apakidze bu yeni elmi neticelerle razilasmali olmusdular Sovet tarix kitablarinda ve xeritelerinde ermeni tarixsunasliginin tesiri altinda bele bir fikir qebul edilmisdi ki guya Kur cayindan cenubdaki Azerbaycan torpaqlari ezelden qedim Ermenistana mensub olmusdur C E Xelilov subut etdi ki vahid alban arxeoloji medeniyyeti Kur cayinin her iki sahilinde tesekkul tapmis ve bu torpaqlar en qedim zamanlardan Albaniyaya mexsus olmusdur Eser haqqinda Umumittifaq Muellif huquqlari agentliyinin bulleteninde cap olunmus elmi reyde bu kitab Qafqazin qedim dovletinin yeni kesfi kimi xarakterize edilmis ve xarici olkelerde cap edilmek ucun teklif olunmusdur Avropa elm dairelerinde Qafqaz albanlari ve onlarin medeniyyeti haqqinda deqiq melumatin az olmasi bunu zeruri edirdi Balkan olkelerinde menbeyi bilinmeyen bele bir melumat yayilmisdi ki guya Azerbaycanda son arxeoloji tedqiqatlar Balkan ve Qafqaz albanlarinin medeniyyetleri arasinda birbasa elaqeleri askar etmisdir Bunu 1989 cu ilde Yuqoslaviyanin Galaksija elmi jurnalinin C E Xelilova gonderilmis suallari da tesdiq edirdi Simal Serqi Azerbaycanin abideleri hele 1958 ci ilden C E Xelilovu ozune celb etmisdir Azerbaycan arxeoloji abideleri kulliyyatinin tertib olunmasi ile elaqedar teskil edilmis xususi ekspedisiya C E Xelilovun rehberliyi altinda 1976 1980 ci iller erzinde Quba Qusar Deveci Siyezen Xacmaz rayonlari erazisinde 200 den cox abide qeyde almis onlarin coxunda kesfiyyat qazinti isleri apararaq medeni tebeqelerini mueyyen etmisdir Sabran Sandiqtepe sehergahlarinda tunc ve orta esr dovrlerine aid Serkertepe yasayis yerinde aparilmis genismiqyasli arxeoloji qazinti isleri Qafqaz arxeologiyasina oz ehemiyyetli tohfelerini bexs etmisdir Sandiqtepe abidesinde aparilan arxeoloji qazinti isleri neticesinde Quba seherinin IV XIIII esrlerde burada yerlesmesi ve belelikle Qubanin teqriben 1700 yasi oldugu mueyyen edilmisdir Bu tedqiqatlarin neticeleri bir sira meqalelerde habele f musterek yazilaraq 1991 ci ilde nesr edilmis Simal Serqi Azerbaycanin arxeoloji I abideleri kitabinda oz eksini tapmisdir Azerbaycanin arxeoloji abidelerinin I kulliyyatinin tertibi sahesinde ilk eser olan bu kitab hemin silsilenin diger cildleri ucun numune rolunu oynaya biler Bu kitaba daxil edilmis arxeoloji abidelerin l xronoloji cercivesi e e III minillikden b e XVIII esrinedek olan teqriben 5000 illik I dovru ehate edir Bunlarin sirasinda Xucbala Quxuroba Rustov abidelerinin I bolgenin etnik tarixinin oyrenilmesi baximindan Canaxir abidesinin ise alban seher I medeniyyeti probleminin arasdirilmasi baximindan muhum ehemiyyeti vardir 1981 1982 ci iller erzinde kohne Gence sehergahinda apardigi arxeoloji qazinti isleri neticesinde C E Xelilov seherin IX esrden XVII esredek olan dovre I aid medeni tebeqelerini ve qiymetli senet numunelerini uze cixarmisdir Bunlarin I sirasinda Cinde istehsal edilmis ve uzerinde heroqlif yazilar olan cini qablari xususi I qeyd etmek lazimdir C E Xelilov Azerbaycanda kecmis SSRI nin diger respublikalarinda hemcinin I nin xaricde muxtelif dillerde 150 den cox elmi eser cap etdirmisdir Bu qisimden 1 akademik B A Ribakovun umumi redaktorlugu altinda SSRI arxeologiyasi fundamental coxcildliyinin nesrinde C E Xelilovun istirakini xususi qeyd etmek I lazimdir O bu tedqiqat eserinin cap olunmus cildlerinin muellilleri arasinda yegane 1 azerbaycanli arxeoloqdur Muelliflerinden biri oldugu cild Qafqaz ve Orta Asiyanin I en qedim dovletleri adi altinda 1985 ci ilde Moskvada nesr edilmisdir Belelikle I C E Xelilov Azerbaycandan kenarda kitabi cixmis ilk azerbaycanli arxeoloqdur Bu I kitabin nesrine qeder A P Novoseltsev kimi bezi sovet tarixcileri Albaniya I arxeologiyasinin yeni neticeleri ile razilasmaq istemirdi Hemin muellif 1980 ci ilde nesr etdirdiyi ve elmi redaktoru S Q Agacanov olan Zaqafqaziya olkelerinde feodalizmin genezisi kitabinda C E Xelilovu xususi qeyd ederek hemin neticelerin mubahiseli oldugunu bildirmisdir Lakin Qafqaz ve Orta Asiyanin en qedim dovletleri kitabinda XX esr ucun arxeologiya elminde qebul edilmis fikirlerin I sirasma C E Xelilovun Albaniya medeniyyetine yuxarida qeyd olunan baxislarinin daxil edilmesi butun subhelere son qoymus oldu Hemin kitabda alban medeniyyetinin Kur cayinin her iki sahilinde yayildigini eks etdiren ve sovet I arxeologiyasinda taninmis xeritenin cap edilmesi tekce C E Xelilovun deyil onun timsalinda butun Azerbaycan arxeologiyasinin boyuk uguru idi Yaxin aylarda Moskvada C E Xelilovun muellifler sirasina daxil oldugu Krim ve Qafqaz orta 1 esrlerde adli iri hecmli kitabin nesr edilmesi gozlenilir C E Xelilov capa hazirlanan Azerbaycan arxeologiyasi coxcildliyinin de muelliflerinden biridir C E Xelilovun eserlerini Almaniyada cixan Das Altertum Moskvada nesr olunan Sovetskaya arxeoloqiya Vestnik drevney istorii ve s bu kimi meshur elmi jurnallar hevesle cap edirdiler Onunla Almaniya Cexiya Macaristan Polsa Bolqaristan Yuqoslaviya Italiya Iran ve basqa olkelerin alimleri ve elmi muessiseleri elaqe saxlayirdilar C E Xelilovun beynelxalq umumittifaq elmi meclislerde etdiyi meruzeler hemise cox boyuk maraqla qarsilanmisdir Bu baximdan 1976 ci ilde antiksunaslarin XIV Beynelxalq Eyrene konfransinda seslenen Samaxi antik dovrde adli meruzesi diqqetelayiqdir Bu beynelxalq konfransda C E Xelilov alman hemkari B Botger Berlin ile birge En yeni arxeoloji kesfler bolmesinin iclaslarmdan birine sedrlik etmisdir Belelikle C E Xelilov beynelxalq elmi konfransda iclasa sedrlik etmis ilk azerbaycanli arxeoloqdur C E Xelilovun Azerbaycandan kenarda istirak etdiyi ilk elmi meclis 1956 ci ilde Irevanda Ermenistan kecirilmis Qafqaz arxeologiyasi konfransi olmusdur Bundan sonra alim Rusiya Ukrayna Gurcustan Ermenistan Tacikistan ve basqa olkelerde 20 den cox beynelxalq ve umumittifaq elmi meclislerde plenar sessiya ve bolme iclaslarinda meruzelerle cixis etmis bir sira bele meclislerde iclaslara sedrlik etmisdir Sovet arxeologiyasi XI besillikde Umumittifaq arxeoloji konfransmda Baki 1985 plenar iclasinda meruze etmekle yanasi C E Xelilov cap edilmis konfrans materiallari mecmuesinin mesul redaktoru Rusiya arxeoloqu V P Silov ile birge ve teskilat komitesinin hemsedri olmusdur C E Xelilov arxeoloji abidelerin tebligati berpasi ve muhafizesi islerine boyuk diqqet yetirirdi Yeqin ki Dede Qorqud bedii filminin 1975 ci il ilk ve son kadrlarindaki collere sepelenmis das insan heykellerini hami xatirlayir lakin coxlari bilmir ki bunlar filmin cekilis erefesinde suni yaradilmis muqevvalar deyil qedim tarixi abidelerdir Hemin heykeller 1965 1968 ci illerde C E Xelilov terefinden Samaxi rayonunun Ciraqli kendi yaxinligindaki qedim abideden askar edilmisdir Filmin cekilisi zamani bu heykeller haqqinda esiden quruluscu rejissor Tofiq Tagizade ve ssenari muellifi Anar yaradici qrupla xususi olaraq bu meqsedle Samaxiya gelmis ve heykellerle bagli kadrlari burada lente kocurmusler C E Xelilov Azerbaycanin maddi medeniyyet abidelerine hesr olunmus bir nece senedli televiziya filmlerinin de resmi elmi meslehetcisi olmusdur Arxeoloji materiallarin berpasi ve qorunmasi isinde C E Xelilovun emeli fealiyyetini yuxarida xatirlanan qizil suyuna cekimis gumus qabin taleyi bir daha subut edir Parcalanmis veziyyetde tapilmis bu qabin berpasi yalniz Moskvada Dovlet Tarix muzeyinde mumkun idi Lakin orada berpa islerine baslamaga bir sertle raziliq verdiler ki hemin qab muhafize ucun Moskva muzeyine verilecekdir Yalniz C E Xelilovun qetiyyetli movqe tutmasi neticesinde bu nadir senet numunesi 1970 ci ilde V N Darkevic terefinden Moskvada berpa edildikden sonra Azerbaycana qaytarilmis ve hal hazirda Azerbaycan tarixi muzeyinin xususi qiymetli esyalar fondunda qorunub saxlanilir C E Xelilov 1979 cu ilden Azerbaycan tarix ve medeniyyet abidelerinin konullu muhafize cemiyyetinin ictimai mufettisi kimi fealiyyet gostermisdir O Azerbaycan Bilik cemiyyetinin xetti ile muxtelif bolgeleide muhazireler oxumus vehemin cemiyyetin tesekkur fermani ile teltif olunmusdur 1981 ci il Arxeoloji tedqiqatlar barede jumalistlere verdiyi musahibeler televiziya ve radioda seslenmis metbuatda cap edilmisdir C E Xelilov arxeoloji abidelerin tebligi meqsedile dovru metbuatda 40 a yaxin meqale cap etdirmis 1961 ci ilde Maddi medeniyyet abidel rinin ehemiyyeti ve muhafizesi adli kitab nesr etdirmisdir C E Xelilov 1974 cu il de Samaxi seherinde Tarix ve medeniyyet abidelerinin muhafizesi umumxalq isidir movzusunda elmi konfrans kecirmis ve seyyar sergi teskil etmisdir Bundan bir 1 qeder ewel 1970 ci ilde C E Xelilov SSRl Xalq teserrufati nailiyyetleri Bas ko mitesi terefinden SSRI XTN sergisinin resmi istirakcisi kimi xususi sehadetname ile tesdiq edilmisdir ve Moskvada hemin sergide Azerbaycanin arxeoloji qazintilar neti 1 cesinde elde edilmis maddi medeniyyet numunelerinin numayisini teskil etmisdir Hemin ilde o Moskvada SSRl Medeniyyet nazirliyinin Medeniyyet abidelerinin muhafizesi uzre Elmi metodiki surasmm birge plenumunda cixis etmisdir 1973 cu ilde Azerbaycan SSR Ali Sovetinin 5 ci sessiyasindaki nitqinde medeniyyet naziri Z N Bagirov bir nece arxeoloqla yanasi C E Xelilovun da elmi fealiyyetine yuksek qiymet vermis ve gostermisdir ki bele arxeoloqlarin zehmeti medeniyyet abideie rinin qorunmasi berpasi ve tebligi ile elaqedar olan butun isler ucun mohkem elmi zemin yaratmisdir C E Xelilov 1976 ci ilden etibaren Azerbaycan Medeniyyet nazirliyinin sifarisi ile Quba Xacmaz bolgesi arxeoloji abidelerinin pasportlasdiril masi isini gormusdur Sobe mudiri olmaqla yanasi eyni zamanda Azerbaycan EA Tarix 1993 cu ilden ise Arxeologiya ve etnoqrafiya institutunun Col tedqiqatlari burosunun sedri vezifesini dasiyan C E Xelilov institutun ekspedisiyalarinin elmi hesabatlarinin ve diger senedlerin qorunub saxlanilmasi ucun xususi Arxiv yaratmisdir C E Xelilovun fealiyyeti dovrunde burada toplanmis tekce col tedqiqat islerinin yekunlarina hesr olunmus genis elmi hesabatlarin sayi 600 e yaxmdir C E Xelilov yalmz arxeoloji abidelerin muhafizesi meseleleri ile deyil eyni zamanda Azerbaycanda arxeologiya elminin banilerinin elmi irsinin muhafizesi qay gisina da qalirdi Stalinin sexsiyyetine perestis dovrunun arxada qalmasina baxma yaraq 60 ci illerde repressiya qurbanlari haqqinda yazmaga hele az adam cesaret edirdi C E Xelilov Azerbaycan Dovlet Tehlukesizlik Komitesinin Arxivinde gor kemli Azerbaycan arxeoloq ve etnoqrafi E K Elekberovun heyat ve yaradiciligi ba rede materiallar uze cixararaq xususi meqale yazmis ve 1966 ci ilde Moskvada nesr etdirmisdir Bundan bir qeder evvel 1960 ci ilde E K Elekberovun cap edilmemis eserlerinin yigilaraq kitab halinda nesr olunmasinda boyuk zehmet cekmisdir Sonraki illerde C E Xelilov bezi diger alimlerin de heyat ve yaradiciligi movzusuna muraciet etmisdir C E Xelilov alim publisist olmaqla yanasi bir pedaqoq kimi de nufuz qazan misdir 1968 ci ilden etibaren C E Xelilov vaxti ile tehsil aldigi Azerbaycan Dovlet Universitetinde indi BDU telebelere arxeologiya fenninden muhazireler oxu musdur Onun elmi rehberliyi altinda 10 dan cox arxeoloq ve etnoqraf Azerbaycan Rusiya Ukrayna Belorus Gurcustan ve Ermenistanda namizedlik disertasiyalan mudafie etmisler Onlarin bezileri sonralar tarix elmleri doktoru olmuslar C E Xelilov Rusiya Gurcustan Ermenistan ve basqa kecmis sovet respublikalarinm arxeoloqlarinin doktorluq ve namizedlik dissertasiyalarma avtoreferatlarina resmi rey vermisdir C E Xelilov doktorluq dissertasiyalarmin resmi opponenti kimi cixis etmis ilk azerbaycanli arxeoloqdur Tbilisi 1979 cu il Butun bu fealiyyetinin neticesi kimi SSRl Nazirler Soveti yaninda Ali Attestasiya komissiyasi 1982 ci ilde ona ar xeologiya ixtisasi uzre professor elmi adini vermisdir C E Xelilov bu ada layiq corulmus ilk azerbaycanli arxeoloqdur C E Xelilov hemkarlarimn cap ojunmus kitablarma rey yazaraq nesr etdirmis8 13 elmi eserin redaktoru olmus Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi nda bir cox meqaleler cap etdirmekle yanasi ASE nin resmi elmi meslehetcisi kimi calismisdir O Tarix institutunun eserleri Azerbaycanm maddi medeniyyeti Azerbaycanda arxeoloji ve etnoqrafik tedqiqatlar kimi dovru nesrlerin ve habele Sovet Azerbaycamnm ictimai elmleri Azerbaycanda arxeoloji tedqiqatlar kimi eserlerin redaksiya heyetinin terkibine daxil olmusdur C E Xelilov Azerbaycan EA Tarix institutu ve Azerbaycan tarixi muzeyinin Elmi suralarmm uzvu olmusdur C E Xelilov 1970 ci ilde Sanli emeye gore 1986 ci ilde Emek veterani medallari ile teltif edilmisdir Son vaxtlar Azerbaycanda yasayan azsayli xalqlara diqqet ve qaygmm artirilmasi C E Xelilovun elmi yaradiciliq istiqametine de oz tesirini gostermisdir 1993 cu ilde Lezgilerin tarixi movzusunda kecirilmis ilk elmi konfransda C E Xelilov Qusar rayonunun IX XYII esrlere aid yasayis yerleri adli meruze ile cixis ederek Islam dininin qebulundan sonra azerbaycanlilarla lezgilerin bir birine cox yaxmlasmasi onlarm yaratdiqlari medeniyyetlerin bir birinden demek olar ki secilmemesi fikirlerini esaslandirmisdir C E Xelilova sonuncu elmi sifaris 1993 cu ilde Italiyanin Roma seherinden daxil olmus ondan Italiya ensiklopediyasi ucun meqaleler yazmaq xahis olunmusdur Lakin amansiz olum buna imkan vermemisdir Gorkemli alim 1994 cu il martin 29 da uzun suren xestelikden sonra 66 yasinda vefat etmisdir