Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Böyürtkən (lat. Rubus subg. Rubus) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinin moruq cinsinə aid bitki növü.
| Böyürtkən | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Böyürtkən | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| ||||
| ||||
Böyürtkən və moruğun 250-dən çox növü vardır. Yabanı halda Asiya, Avropa və Amerika qitələrində geniş yayılmışdır. Qərbi Sibir, Qazağıstan, Orta Asiya və Qafaqazda yetişir. Azərbaycanın bütün zonalarında böyürtkən kolluqları vardır. Onun Azərbaycanda 15 növü yayılmışdır.
Böyürtkən may ayından başlayaraq, avqusta qədər çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ və ətirlidir. Eyni vaxtda kollarda həm təzə açılmış çiçək və həm də yetişmiş meyvə olur. Çiçək açdıqdan təxminən 1 ay sonra meyvəsi yetişir. Meyvəsi forma etibarilə uzunsov və konusvari, rənginə görə qırmızı, qara, al-qırmızı və sarı olur. Azərbaycanda irimeyvəli, gecyetişən və quraqlığa çox davamlı böyürtkən formaları vardır. Əhali yabanı böyürtkənləri toplayır və konserv zavodlarına təhvil verirlər. Lakin böyürtkəni yığmaq çox çətindir.
Böyürtkənin meyvəsi təzə halda yeyilir. Ondan likör, şərab, spirtli içki, mors, şirə, kompot, şərbət, mürəbbə, marmelad və cem hazırlanır. Böyürtkən müalicəvi və pəhrizi əhəmiyyətə də malikdir. Tərgətirici və sidikqovucu kimi istifadə edilir. Böyürtkən yarpaqlarından dəmlənmiş çay soyuqdəyməyə qarşı içilir. Böyürtkən həm də balverən bitkidir. Çünki bütün yay dövründə çiçəkləyir və arılara yaxşı nektar verir. 1 hektar sahədən arılar 20-25 kq bal hasil edə bilirlər.
Tərkibi
Meyvəsinin tərkibində şəkər [qlükoza, fruktoza və saxaroza], pentazon, üzvi turşular [alma, limon, salisil və s.] müxtəlif vitaminlər və pektin maddələri vardır. Böyürtkənin tərkibində 7-10% şəkər (qlükoza, və azacıq saxaroza), 1-1,5% üzvi turşu (alma, şərab, limon, salisil), 1,8% pektinli maddə, karotin, C və B qrupu vitaminləri vardır. Yabanı halda bitən böyürtkəndə şəkər, üzvi turşular, aşı, pektin, boyayıcı maddələr, C vitamini və karotin miqdarca daha çoxdur. Böyürtkənin mineral tərkibi (mq/100 qr.) aşağıdakı şəkildədir: kalsium-30, mis-az miqdarda, dəmir-1, maqnezium-az miqdarda, manqan-2, fosfor-30, kalium-17,5, selen-1, natrium-2, sink-0,4.
Əhəmiyyəti
Meyvəsinin şirəsindən xalq təbabətində zərif işlətmə dərmanı kimi istifadə edilir. Böyürtkənin yetişməmiş meyvələri və şirəsi şəkər xəstəliyinə tutulanlar üçün çox faydalıdır. Qurudulmuş meyvəsindən, mürəbbəsindən soyuqdəymələrdə tərlədici vasitə kimi istifadə edilir. Yaxşı yetişməmiş böyürtkəndən dadlı qora suyu da hazırlanır ki, bu da xörəklərdə iştahgətirici kimi işlədilir. Böyürtkən qanazlığında, avitaminozda, ürək zəifliyində, eləcə də xroniki mədə xəstəliklərində çox faydalıdır.
Azərbaycanın xalq təbabətində böyürtkən bitkilərinin meyvələrindən, yarpaq və köklərindən bir sıra xəstəliklərə qarşı tətbiq olunur. Qurudulmuş meyvələrindən və yarpaqlarından çay kimi dəmləyib hipertoniya xəstəliyində və sinə ağrılarında [qrudnaya jaba] istifadə edilir. Eyni məqsədlə təzə dərilmiş meyvələrindən şərbət və ya mürəbbə hazırlanıb yeyilir. Aparılan araşdırmalar böyürtkənin yaddaş zəifliyindən ishala qədər bir çox xəstəliyə qarşı dərman olduğunu ortaya çıxarıb. Meyvəsi ilə yanaşı, böyürtkənin çiçəyinin də diabet və böyrək daşları üçün xeyirli olduğu müəyyənləşdirilib. Suyunun sıxılaraq içilməsi ishal xəstəliyində, qurudulmuş yarpaqları isə ağızdakı yaralar üçün faydalıdır. Bitki antosianlar və antioksidantlarla olduqca zəngindir. Qan təzyiqini nizamlayır, ayaqlardakı şişləri aradan qaldırır, ağız, dil və diş əti iltihablarına qarşı faydalı təsir göstərir. Göz zəifliyinə xeyirli təsir göstərir, maddələr mübadiləsini sürətləndirir. Aspirini təbii əvəz edən bitkidir və orqanizmə zərər vermir. Böyürtkən həm də sinir sistemi üçün çox faydalıdır belə ki, stresi azaldır, beyin qan dövranını yaxşılaşdırır, hafizəni gücləndirir, yuxunu normallaşdırır.
Kal meyvələrini qurudub çay kimi dəmləyib şəkər xəstəliyinə qarşı dərman kimi içirlər. Bundan başqa böyürtkənin yarpaqları və kal meyvələrini açıq günəşli havada qurudub, çay kimi dəmləyərək uşaqlarda tez-tez baş verən qarın ağrılarına [ishala] qarşı büzüşdürücü və antiseptik dərman kimi qəbul edirlər. Böyürtkənin tam yetişmiş meyvələri zərif işlədici təsirə malikdir. Onun köklərini qurudub xırdalayaraq ondan 1 çay qaşığı 1 stəkan qaynar suya təkərək 30 – 40 dəqiqə saxladıqdan [dəmlənir] sonra soyudub qarın ağrısına [ishalda və dizenteriyada] qarşı içirlər.
Meyvələrindən qora suyu hazırlayıb, iştahartırıcı kimi yeməkdən qabaq hər dəfə bir xörək qaşığı içmək məsləhətdir. Bunu belə hazırlayırlar: təzə dərilən meyvələrin şirəsinin içinə bir az reyhan qatır, sonra bu qarışığı şüşə bankalara tökərək 1- 2 həftə saxlayırlar.
Lənkəran rayonunda böyürtkənin qurudulmuş meyvələrindən və yarpaqlarından çay hazırlayıb, soyuqdəyməyə qarşı tərlədici dərman kimi içirlər.
Qurudulmuş köklərini suda bişirib vərəm xəstəliyinə qarşı dərman kimi işlədirlər. Böyürtkən yarpaqlarını çay kimi dəmləyərək boğaz ağrısı zamanı dezinfeksiyaedici dərman kimi qarqara edirlər. Bundan başqa yarpaqlarını inək yağında bişirib, yanıq zamanı məlhəm kimi tətbiq edirlər.
Aparılan araşdırmalar böyürtkənin yaddaş zəifliyindən ishala qədər bir çox xəstəliyə dərman olduğunu ortaya çıxmışdır. Meyvəsi ilə yanaşı böyürtkənin çiçəyinin də diabet və böyrək daşlarına xeyirli olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Həkimlər böyürtkənin suyunu sıxaraq içməyin ishal xəstəliyi üçün qurudulmuş yarpağının isə ağızdakı yaralar üçün müalicəvi əhəmiyyəti olduğunu bildirmişlər. Bütün bunlarla yanaşı böyürtkən antioksidantlarla zəngindir, böyürtkənin meyvəsi:
- Qan təzyiqini nizamlayır
- Göz zəifliyini yaxşılaşdırır
- Ayaqlardakı şişliyi aradan qaldırır
- Ağız, dil, diş və diş əti iltihablarına xeyirlidir
- Kökünü qaynadıb suyunu içdikdə isə qandakı şəkərin miqdarını aşağı salır.
İstinadlar
- Ə-C.İ.Əhmədov, N.T.Əliyev. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı (Dərslik). — Bakı, 2009.
- "Arxivlənmiş surət". 2021-06-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-02-05.
- . 2016-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-22.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Boyurtken lat Rubus subg Rubus bitkiler aleminin gulcicekliler destesinin gulciceyikimiler fesilesinin moruq cinsine aid bitki novu BoyurtkenElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste GulciceklilerFesile GulciceyikimilerYarimfesile QizilgulkimilerTriba Cins MoruqNov BoyurtkenBeynelxalq elmi adiRubus subg RubusSekil axtarisi Boyurtken ve morugun 250 den cox novu vardir Yabani halda Asiya Avropa ve Amerika qitelerinde genis yayilmisdir Qerbi Sibir Qazagistan Orta Asiya ve Qafaqazda yetisir Azerbaycanin butun zonalarinda boyurtken kolluqlari vardir Onun Azerbaycanda 15 novu yayilmisdir Boyurtken may ayindan baslayaraq avqusta qeder cicekleyir Cicekleri ag ve etirlidir Eyni vaxtda kollarda hem teze acilmis cicek ve hem de yetismis meyve olur Cicek acdiqdan texminen 1 ay sonra meyvesi yetisir Meyvesi forma etibarile uzunsov ve konusvari rengine gore qirmizi qara al qirmizi ve sari olur Azerbaycanda irimeyveli gecyetisen ve quraqliga cox davamli boyurtken formalari vardir Ehali yabani boyurtkenleri toplayir ve konserv zavodlarina tehvil verirler Lakin boyurtkeni yigmaq cox cetindir Boyurtkenin meyvesi teze halda yeyilir Ondan likor serab spirtli icki mors sire kompot serbet murebbe marmelad ve cem hazirlanir Boyurtken mualicevi ve pehrizi ehemiyyete de malikdir Tergetirici ve sidikqovucu kimi istifade edilir Boyurtken yarpaqlarindan demlenmis cay soyuqdeymeye qarsi icilir Boyurtken hem de balveren bitkidir Cunki butun yay dovrunde cicekleyir ve arilara yaxsi nektar verir 1 hektar saheden arilar 20 25 kq bal hasil ede bilirler TerkibiMeyvesinin terkibinde seker qlukoza fruktoza ve saxaroza pentazon uzvi tursular alma limon salisil ve s muxtelif vitaminler ve pektin maddeleri vardir Boyurtkenin terkibinde 7 10 seker qlukoza ve azaciq saxaroza 1 1 5 uzvi tursu alma serab limon salisil 1 8 pektinli madde karotin C ve B qrupu vitaminleri vardir Yabani halda biten boyurtkende seker uzvi tursular asi pektin boyayici maddeler C vitamini ve karotin miqdarca daha coxdur Boyurtkenin mineral terkibi mq 100 qr asagidaki sekildedir kalsium 30 mis az miqdarda demir 1 maqnezium az miqdarda manqan 2 fosfor 30 kalium 17 5 selen 1 natrium 2 sink 0 4 EhemiyyetiMeyvesinin siresinden xalq tebabetinde zerif isletme dermani kimi istifade edilir Boyurtkenin yetismemis meyveleri ve siresi seker xesteliyine tutulanlar ucun cox faydalidir Qurudulmus meyvesinden murebbesinden soyuqdeymelerde terledici vasite kimi istifade edilir Yaxsi yetismemis boyurtkenden dadli qora suyu da hazirlanir ki bu da xoreklerde istahgetirici kimi isledilir Boyurtken qanazliginda avitaminozda urek zeifliyinde elece de xroniki mede xesteliklerinde cox faydalidir Azerbaycanin xalq tebabetinde boyurtken bitkilerinin meyvelerinden yarpaq ve koklerinden bir sira xesteliklere qarsi tetbiq olunur Qurudulmus meyvelerinden ve yarpaqlarindan cay kimi demleyib hipertoniya xesteliyinde ve sine agrilarinda qrudnaya jaba istifade edilir Eyni meqsedle teze derilmis meyvelerinden serbet ve ya murebbe hazirlanib yeyilir Aparilan arasdirmalar boyurtkenin yaddas zeifliyinden ishala qeder bir cox xesteliye qarsi derman oldugunu ortaya cixarib Meyvesi ile yanasi boyurtkenin ciceyinin de diabet ve boyrek daslari ucun xeyirli oldugu mueyyenlesdirilib Suyunun sixilaraq icilmesi ishal xesteliyinde qurudulmus yarpaqlari ise agizdaki yaralar ucun faydalidir Bitki antosianlar ve antioksidantlarla olduqca zengindir Qan tezyiqini nizamlayir ayaqlardaki sisleri aradan qaldirir agiz dil ve dis eti iltihablarina qarsi faydali tesir gosterir Goz zeifliyine xeyirli tesir gosterir maddeler mubadilesini suretlendirir Aspirini tebii evez eden bitkidir ve orqanizme zerer vermir Boyurtken hem de sinir sistemi ucun cox faydalidir bele ki stresi azaldir beyin qan dovranini yaxsilasdirir hafizeni guclendirir yuxunu normallasdirir Kal meyvelerini qurudub cay kimi demleyib seker xesteliyine qarsi derman kimi icirler Bundan basqa boyurtkenin yarpaqlari ve kal meyvelerini aciq gunesli havada qurudub cay kimi demleyerek usaqlarda tez tez bas veren qarin agrilarina ishala qarsi buzusdurucu ve antiseptik derman kimi qebul edirler Boyurtkenin tam yetismis meyveleri zerif isledici tesire malikdir Onun koklerini qurudub xirdalayaraq ondan 1 cay qasigi 1 stekan qaynar suya tekerek 30 40 deqiqe saxladiqdan demlenir sonra soyudub qarin agrisina ishalda ve dizenteriyada qarsi icirler Meyvelerinden qora suyu hazirlayib istahartirici kimi yemekden qabaq her defe bir xorek qasigi icmek meslehetdir Bunu bele hazirlayirlar teze derilen meyvelerin siresinin icine bir az reyhan qatir sonra bu qarisigi suse bankalara tokerek 1 2 hefte saxlayirlar Lenkeran rayonunda boyurtkenin qurudulmus meyvelerinden ve yarpaqlarindan cay hazirlayib soyuqdeymeye qarsi terledici derman kimi icirler Qurudulmus koklerini suda bisirib verem xesteliyine qarsi derman kimi isledirler Boyurtken yarpaqlarini cay kimi demleyerek bogaz agrisi zamani dezinfeksiyaedici derman kimi qarqara edirler Bundan basqa yarpaqlarini inek yaginda bisirib yaniq zamani melhem kimi tetbiq edirler Aparilan arasdirmalar boyurtkenin yaddas zeifliyinden ishala qeder bir cox xesteliye derman oldugunu ortaya cixmisdir Meyvesi ile yanasi boyurtkenin ciceyinin de diabet ve boyrek daslarina xeyirli oldugu mueyyenlesdirilmisdir Hekimler boyurtkenin suyunu sixaraq icmeyin ishal xesteliyi ucun qurudulmus yarpaginin ise agizdaki yaralar ucun mualicevi ehemiyyeti oldugunu bildirmisler Butun bunlarla yanasi boyurtken antioksidantlarla zengindir boyurtkenin meyvesi SSRI poct markasindaQan tezyiqini nizamlayir Goz zeifliyini yaxsilasdirir Ayaqlardaki sisliyi aradan qaldirir Agiz dil dis ve dis eti iltihablarina xeyirlidir Kokunu qaynadib suyunu icdikde ise qandaki sekerin miqdarini asagi salir IstinadlarE C I Ehmedov N T Eliyev Meyve ve terevezin emteesunasligi Derslik Baki 2009 Arxivlenmis suret 2021 06 22 tarixinde Istifade tarixi 2020 02 05 2016 03 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 05 22 Hemcinin bax