Birinci ingilis-siqx müharibəsi

Birinci ingilis-siqx müharibəsi (1845–1846) - Pəncabın Birtianiya tərəfindən ilhaqı ilə nəticələnən müharibə.

Müharibə ərəfəsində vəziyyət

1839-cu ildə Rancit Siqx vəfat etdi. Praktiki olaraq onun knyazlığında parçalanma baş verdi. Onun qanuni varisi Xarak Siqxi bir neçə aya taxtdan saldılar. Daha sonra o da müəmmalı şəkildə atasının kremasiyasından qayıdarkən Lahor fortasında üzərinə arka düşərək öldü.

Siqx dövləti uğrunda iki fraksiya: siqx Sindxanvali və hindli Doqra mübarizə aparırdı. Doqra 1841-ci ilin yanvarında Racit Siqxin qeyri-qanuni oğlu Şer Siqxi hakimiyyətə gətirdi. Sidxanvali Britaniyanın nüfuz dairəsi olan əraziləri sığınmaqla canını xilas etdi. Rancit Siqxin ölümündən sonra ordu 29 min nəfər və 192 topdan 1845-ci ildə 80.000 nəfərə qədər genişləndi. Ordu özü Xəlsə — siqx icması roluna iddia edirdi. Britaniya müşahidəçiləri bu sistemi təhlükəli hərbi demokratiya kimi xarakterizə edirdilər. Maxaraca Şer Siqx Xəlsənin tələblərini ödəyə biləcək gücdə deyildi. 1843-cü ildə o ögəy qardaşı — Acit Siqx tərəfindən öldürüldü. Siqxdə yaranan hakimiyyət böhranı müharibə ərəfəsində ingilislər üçün əlverişli zəmin yaratdı. Britaniya qoşunları 1844-cü ildə Sindi — Pəncabın cənubunda yerləşən ərazini ilhaq etdikdən sonra Sətləc çayından bir neçə mil aralıda, Britaniya Hindistanı ilə Siqx dövlətinin hüdudlarında Firozpur qalasını inşa etdilər.

Müharibənin başlanması və gedişi

1845–1846-cı illərdə baş vermiş birinci ingilis-siqx müharibəsi dövründə Pəncab ordusunun son dərəcə qəhrəmanlığı və mətanətli olduğu bir daha nümayiş etdirildi. Döyüşlərin ilk mərhələsində öz baş komandirlərinin xəyanətinə baxmayaraq əsgərlər müstəmləkəçilərin ordusunu dəhşətli məğlubiyyətə uğratdılar. 1846-cı ilin fevralında Sobraun yaxınlığında qəti vuruşma oldu. Nəticə etibarilə bu vuruşmanın müqəddəratını yenə də xəyanət həll etmiş oldu. İngilislərin baş komandanı əməliyyat planı hazırlayarkən siqx qoşunlarının yerləşdiyini göstərən xəritə onun əlinə keçdi. Bəzi məxfi məlumatları isə cəsuslar ingilislərə çatdırmışdılar. Az sonra Pəncabın paytaxtı Lahor şəhəri tamamilə işğal edildi.

Müharibənin nəticəsi

1846-cı ilin mart ayının 6-da bağlanan Lahor sülh müqaviləsinə görə ingilislərə 1,5 milyon funt sterlinq təzminat ödənilməli idi. Bu məbləği ödəmək imkanı olmayan siqxlər Britaniyaya Bias və Satlec çayları arasınddakı Cullundur Doab adı ərazini güzəştə getməli oldular. Müqaviləyə görə siqx ordusu xeyli azaldıldı. Eyni zamanda hərbi cəhətdən böyük strateji əhəmiyyəti olan Beynəlnəhr zəngin ərazisi də Ost-Hind kompaniyasının ixtiyarına keçdi. Kompaniya alacağı təzminat əvəzinə Kəşmir torpaqlarını ilhaq etməyə "razı oldu". Tezliklə Amritsar müqaviləsi ilə bu geniş knyazlıq bir milyon funt sterlinqə Camma knyazlığının hakimi Qulyab Sinqə satıldı.

Lahor müqaviləsinin əsarətli şərtləri, habelə Ost-Hind kompaniyasına yerli feodallar tərəfindən yardım göstərilməsi, qəddar müstəmləkəçilik siyasəti, Pəncab əhalisinin haqlı narazılığına səbəb oldu. Əcnəbilərin əsarətinə və talançılıq siyasətinə qarşı hər yerdə müqavimət hərəkatı qüvvətlənirdi. 1848-ci ilin əvvəllərində Multanda ingilislərə qarşı üsyan baş verdi. Bu üsyan dərhal bütün Pəncabda rəğbətlə qarşılandı. Azaldılmış, lakin heç də öz döyüş qabiliyyətini itirməmiş siqx ordusu yenidən silahlı mübarizəyə başladı. Lakin 1848-ci ilin fevralında Hücərat yaxınlığındakı vuruşmada ingilis qoşunları siqxləri qəti məğlubiyyətə uğrada bildi. 1849-cu ilin martında Ost-Hind kompaniyası Pəncabın ilhaq olunduğunu elan etdi.

İstinadlar

1. Nuruzadə Ş. C. Asiya və Afrika ölkələrinin yeni tarixi. (XVII əsrin I yarısı və XIX əsrin 70-ci illəri). Sumqayıt, "Azəri" nəşriyyatı, 2017, s.109–111