Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İbtidailər və ya birhüceyrəlilər (q.yun. πρώτιστος "ən birinci, ilkin" və ya ən sadə) — nüvəlilərin heyvanlara aid olan heterogen qrupu. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi təsnifatlarda göbələklər və bitkilərə aid olmayan bütün eukariotik canlılar Protista parafiletik qrupa daxil edilir. Bu təsnifatda (Protozoa), Yosunlar (Algae) və Göbələyəbənzər orqanizmlər (Oomycota, Labyrinthulomycota, Hyphochytriomycota, Myxomycota, Plasmodiophoromycota).
| Birhüceyrəlilər və ibtidailər | ||||
|---|---|---|---|---|
 Birhüceyrəlilər və ibtidailər | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
| XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Birhüceyrəlilər və ibtidailər | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| Monocytozoa və Protozoa | ||||
| ||||
İbtidailərin təsnifatı onların hərəkət və xüsusiyyətləri əsasında aparılır.
Protista
Protista anlayışı ilk dəfə 1866-cı ildə Hekkel tərəfindən verilmişdir. O, canlı aləmi 3 aləmə ayırmışdı: İbtidailər (Protista), bitkilər (Plantae) və heyvanlar (Animalia). Sonralar bu sistem qəbul edilmədi, eukariotlar ikialəmli sistemdə (Plantae və Animalia) təsnif edildi. Yalnız 1969-cu ildə Uitteker (Whittaker, 1969) bütün eukariotları 4 aləmdə (Fungi, Animalia, Plantae və Protista) birləşdirdi. Burada Göbələklər (Fungi) – miseli əsaslı struktura malik, saprofit qidalanma ilə yaşayan orqanizmlərdir; Bitkilər (Plantae) – çoxhüceyrəli damarlı eukariotlar olub fototrof qidalanma ilə yaşayan orqanizmlərdir; Heyvanlar (Animalia) — eukariotlar olub heterotrof qidalanma ilə yaşayan orqanizmlərdir. İbtidailəri (Protista) digər aləmlərin eukariot canlılarından fərqləndirən cəhət odur ki, onların real toxumaları olmur. Bu canlılar əsasən müxtəlif qidalanma üsulu, quruluşa, yüyürüklüyə malik olan birhüceyrəli fərdlərdir.
Bu canlılar müxtəlif əcdadlardan törənərək polifiletik təbiətə malik olduqlarından takson statusuna malik deyil.
İbtidailər
Quruluşu
heyvanlar aləminin birhüceyrəli orqanizmləridir, lakin bitki keyfiyyətlərinə malik olan, fitoflagellat adlanan birhüceyrəlilər bu alt aləmə aid edilir. Bunlara nümunə olaraq yaşıl evqlenanı (Euglena viridis) göstərmək olar. Bu alt aləmdə 25 000–30000 — ə qədər növ var. Onlardan çoxu şirin və duzlu sularda, torpaqda yaşayır, onlardan 3500 növə qədəri isə bitki, heyvan və insan orqanizmlərində parazitlik edir.
hüceyrə quruluşu çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələrinə tam bənzəmir, əlbəttə ki, bir qədər fərqlənir. Çünki ibtidailərin bir hüceyrəsi onlar üçün bütöv bir orqanizmi əvəz edir. İbtidailərin bədən forması oval və ya uzunsov, ölçüləri isə əksər hallarda mikroskopik (3–150 mkm) olur. Onlar, əsasən, üçqatlı membranla (membranın qalınlığı ibtidainin növündən asılıdır) örtülmüş olur. Membranın hər qatı zülaldan ibarətdir.
Sitoplazma ektoplazma və endoplazmaya ayrılır. Ektoplazma, pellikula adlanan periferik təbəqə yaradır, qatı və sıx struktura, endoplazma isə daha duru, seyrək struktura malikdir. İbtidailərin orqanoidləri (primitiv orqanlar) məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq ümumi və xüsusi olur.
Ümumi vəzifələri yerinə yetirən orqanoidlərə nüvə, , , , Holci aparatı, lizosomlar və s. aiddir. Nisbətən iri ibtidailər çoxnüvəli, kiçiklər isə təknüvəli olur. Nüvə ikiqat membranla əhatə edilir. Xromosomların sayı orqanizmin növündən asılıdır və 2-dən 160-a qədər dəyişir. Onların uzunluğu 1 – 50 mkm intervalında dəyişir.
Xüsusi vəzifələri yerinə yetirən orqanoidlərə hərəkət orqanoidləri, həzm, yığılma vakuolları aiddir. Hərəkət orqanoidləri qamçılar, kirpikciklər, psevdopodilərdir (yalançı ayaqcıqlar). Məsələn, amöblərin hərəkəti sitoplazmanın hərəkətinə əsaslanır. Ektoplazma endoplazmaya təzyiq edir, bunun nəticəsində sitoplazma bədənin o biri tərəfinə axır və burada psevdopodilər əmələ gəlir. Psevdopodilərin köməyi ilə orqanizm müxtəlif istiqamətlərdə yerini dəyişə bilər. Qamçılılar əsası xüsusi qranul (bazal cisim) olan, blefaroplast adlanan burulmuş fibrillərdən ibarətdir. Kirpikciklər fibrilyar struktura malikdir.
Qidalanması
İbtidailərin qidalanma üsulları olduqca müxtəlifdir. Bəziləri qidanı mayedə həll olmuş qidalı maddələri mənimsəməklə, digərləri hüceyrəvi ağız vasitəsilə, üçüncülər isə psevdopodilər vasitəsilə qəbul edir. Qəbul olunan qida həzm fermentlərinin iştirakı ilə xüsusi həzm vakuolunda həzm olunur. Qida qalıqları isə həzm vakuolu ilə birgə orqanizmdən kənar edilir.
Xüsusiyyətləri
Su ibtidailərinin çoxunun bir və ya bir neçə vakuolu var. Bu vakuollar onların orqanizmində sabit osmotik təzyiq yaradır, həmçinin bədəni oksigenlə təchiz edir. İbtidailərin bir qismi bəzi bitki xüsusiyyətlərinə malikdir. Bitkilər kimi onlarda da fotosintez prosesi olur. Tərkibindəki xlorofilə və digər piqmentlərə görə onların rəngi qırmızı, yaşıl, sarı, qəhvəyi, hətta mavi də ola bilir. İbtidailərin böyük bir qismi enerjini üzvi birləşmələrin oksidləşməsi nəticəsində alır. Onlar bakteriyalardan fərqli olaraq qeyri-üzvi maddələrdən enerji mənbəyi kimi istifadə edə bilmir.
Çoxalması
İbtidailər cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxalır. Qidalanıb böyüyən orqanizm qeyri-cinsi yolla iki hissəyə bölünməklə çoxalır. Bölünmə nüvədən başlayır. İbtidailərin inkişaf sikli sadə və mürəkkəb olur. Sadə sikldə bir (vegetativ) mərhələ olur. Mürəkkəb sikl isə ibtidainin müxtəlif orqan və toxumalarda inkişafı ilə əlaqəlidir. İbtidailər xarici qıcığa cavab reaksiyası verə bilir. Qıcıqlanma reaksiyasına misal olaraq ibtidailərin əlverişsiz şəraitə düşdükdə sistaya çevrilməsini göstərmək olar. Bu xüsusiyyət onlara ən əlverişsiz şəraitdə məhv olmamaq imkanı verir. Əlverişli şəraitə düşən kimi sista aktiv vegetativ forma alır (trofozoit) və bu yolla yayılır.
Həyat tərzi
Bu canlıların böyük qismi sərbəstyaşayanlardır. Bəzi ibtidailər digər orqanizmdə, ona zərər vermədən yaşayır. Məsələn, qamçılıların müəyyən növləri (Hypermastigina dəstəsi) termitlərin və bəzi yüyürüklərin (tarakan) bağırsaqlarında yaşayaraq onlara sellülozanı həzm etməkdə kömək edir. Bununla yanaşı, ibtidailərin bir çoxu insan və heyvan orqanizmində parazitlik edir. İnsan 50 növ ibtidainin potensial sahibi hesab olunur. Onların 2 növü ağız boşluğunda, 12 növü bağırsaqda, 1 növü sidik axarlarında, 10-a qədəri isə qanda və digər toxumalarda parazitlik edir. Sista açılır və içərisindən aktiv hərəkətli fərdilər (trofozoitlər) çıxır. İbtidailər bu yolla yayılır.
Xarici keçidlər
- Birhüceyrəlilər və ibtidailər [ölü keçid]
İstinadlar
- Birhüceyrəlilər və ibtidailər [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ibtidailer ve ya birhuceyreliler q yun prwtistos en birinci ilkin ve ya en sade nuvelilerin heyvanlara aid olan heterogen qrupu Qeyd etmek lazimdir ki bezi tesnifatlarda gobelekler ve bitkilere aid olmayan butun eukariotik canlilar Protista parafiletik qrupa daxil edilir Bu tesnifatda Protozoa Yosunlar Algae ve Gobeleyebenzer orqanizmler Oomycota Labyrinthulomycota Hyphochytriomycota Myxomycota Plasmodiophoromycota Birhuceyreliler ve ibtidailerBirhuceyreliler ve ibtidailerElmi tesnifatXETA parent ve rang parametrlerini doldurmaq lazimdir Birhuceyreliler ve ibtidailerBeynelxalq elmi adiMonocytozoa ve ProtozoaVikinovlerde sistematikaSekil axtarisi Ibtidailerin tesnifati onlarin hereket ve xususiyyetleri esasinda aparilir ProtistaProtista anlayisi ilk defe 1866 ci ilde Hekkel terefinden verilmisdir O canli alemi 3 aleme ayirmisdi Ibtidailer Protista bitkiler Plantae ve heyvanlar Animalia Sonralar bu sistem qebul edilmedi eukariotlar ikialemli sistemde Plantae ve Animalia tesnif edildi Yalniz 1969 cu ilde Uitteker Whittaker 1969 butun eukariotlari 4 alemde Fungi Animalia Plantae ve Protista birlesdirdi Burada Gobelekler Fungi miseli esasli struktura malik saprofit qidalanma ile yasayan orqanizmlerdir Bitkiler Plantae coxhuceyreli damarli eukariotlar olub fototrof qidalanma ile yasayan orqanizmlerdir Heyvanlar Animalia eukariotlar olub heterotrof qidalanma ile yasayan orqanizmlerdir Ibtidaileri Protista diger alemlerin eukariot canlilarindan ferqlendiren cehet odur ki onlarin real toxumalari olmur Bu canlilar esasen muxtelif qidalanma usulu qurulusa yuyurukluye malik olan birhuceyreli ferdlerdir Bu canlilar muxtelif ecdadlardan torenerek polifiletik tebiete malik olduqlarindan takson statusuna malik deyil IbtidailerQurulusu heyvanlar aleminin birhuceyreli orqanizmleridir lakin bitki keyfiyyetlerine malik olan fitoflagellat adlanan birhuceyreliler bu alt aleme aid edilir Bunlara numune olaraq yasil evqlenani Euglena viridis gostermek olar Bu alt alemde 25 000 30000 e qeder nov var Onlardan coxu sirin ve duzlu sularda torpaqda yasayir onlardan 3500 nove qederi ise bitki heyvan ve insan orqanizmlerinde parazitlik edir huceyre qurulusu coxhuceyreli orqanizmlerin huceyrelerine tam benzemir elbette ki bir qeder ferqlenir Cunki ibtidailerin bir huceyresi onlar ucun butov bir orqanizmi evez edir Ibtidailerin beden formasi oval ve ya uzunsov olculeri ise ekser hallarda mikroskopik 3 150 mkm olur Onlar esasen ucqatli membranla membranin qalinligi ibtidainin novunden asilidir ortulmus olur Membranin her qati zulaldan ibaretdir Sitoplazma ektoplazma ve endoplazmaya ayrilir Ektoplazma pellikula adlanan periferik tebeqe yaradir qati ve six struktura endoplazma ise daha duru seyrek struktura malikdir Ibtidailerin orqanoidleri primitiv orqanlar meqsed ve vezifelerinden asili olaraq umumi ve xususi olur Umumi vezifeleri yerine yetiren orqanoidlere nuve Holci aparati lizosomlar ve s aiddir Nisbeten iri ibtidailer coxnuveli kicikler ise teknuveli olur Nuve ikiqat membranla ehate edilir Xromosomlarin sayi orqanizmin novunden asilidir ve 2 den 160 a qeder deyisir Onlarin uzunlugu 1 50 mkm intervalinda deyisir Xususi vezifeleri yerine yetiren orqanoidlere hereket orqanoidleri hezm yigilma vakuollari aiddir Hereket orqanoidleri qamcilar kirpikcikler psevdopodilerdir yalanci ayaqciqlar Meselen amoblerin hereketi sitoplazmanin hereketine esaslanir Ektoplazma endoplazmaya tezyiq edir bunun neticesinde sitoplazma bedenin o biri terefine axir ve burada psevdopodiler emele gelir Psevdopodilerin komeyi ile orqanizm muxtelif istiqametlerde yerini deyise biler Qamcililar esasi xususi qranul bazal cisim olan blefaroplast adlanan burulmus fibrillerden ibaretdir Kirpikcikler fibrilyar struktura malikdir Qidalanmasi Ibtidailerin qidalanma usullari olduqca muxtelifdir Bezileri qidani mayede hell olmus qidali maddeleri menimsemekle digerleri huceyrevi agiz vasitesile ucunculer ise psevdopodiler vasitesile qebul edir Qebul olunan qida hezm fermentlerinin istiraki ile xususi hezm vakuolunda hezm olunur Qida qaliqlari ise hezm vakuolu ile birge orqanizmden kenar edilir Xususiyyetleri Su ibtidailerinin coxunun bir ve ya bir nece vakuolu var Bu vakuollar onlarin orqanizminde sabit osmotik tezyiq yaradir hemcinin bedeni oksigenle techiz edir Ibtidailerin bir qismi bezi bitki xususiyyetlerine malikdir Bitkiler kimi onlarda da fotosintez prosesi olur Terkibindeki xlorofile ve diger piqmentlere gore onlarin rengi qirmizi yasil sari qehveyi hetta mavi de ola bilir Ibtidailerin boyuk bir qismi enerjini uzvi birlesmelerin oksidlesmesi neticesinde alir Onlar bakteriyalardan ferqli olaraq qeyri uzvi maddelerden enerji menbeyi kimi istifade ede bilmir Coxalmasi Ibtidailer cinsi ve qeyri cinsi yolla coxalir Qidalanib boyuyen orqanizm qeyri cinsi yolla iki hisseye bolunmekle coxalir Bolunme nuveden baslayir Ibtidailerin inkisaf sikli sade ve murekkeb olur Sade siklde bir vegetativ merhele olur Murekkeb sikl ise ibtidainin muxtelif orqan ve toxumalarda inkisafi ile elaqelidir Ibtidailer xarici qiciga cavab reaksiyasi vere bilir Qiciqlanma reaksiyasina misal olaraq ibtidailerin elverissiz seraite dusdukde sistaya cevrilmesini gostermek olar Bu xususiyyet onlara en elverissiz seraitde mehv olmamaq imkani verir Elverisli seraite dusen kimi sista aktiv vegetativ forma alir trofozoit ve bu yolla yayilir Heyat terzi Bu canlilarin boyuk qismi serbestyasayanlardir Bezi ibtidailer diger orqanizmde ona zerer vermeden yasayir Meselen qamcililarin mueyyen novleri Hypermastigina destesi termitlerin ve bezi yuyuruklerin tarakan bagirsaqlarinda yasayaraq onlara sellulozani hezm etmekde komek edir Bununla yanasi ibtidailerin bir coxu insan ve heyvan orqanizminde parazitlik edir Insan 50 nov ibtidainin potensial sahibi hesab olunur Onlarin 2 novu agiz boslugunda 12 novu bagirsaqda 1 novu sidik axarlarinda 10 a qederi ise qanda ve diger toxumalarda parazitlik edir Sista acilir ve icerisinden aktiv hereketli ferdiler trofozoitler cixir Ibtidailer bu yolla yayilir Xarici kecidlerBirhuceyreliler ve ibtidailer olu kecid IstinadlarBirhuceyreliler ve ibtidailer olu kecid